ۇلت بىرەگەيلەنبەي مەملەكەت نىعايمايدى. بۇل اكسيوما. سوندىقتان دا قازاقستان تاۋەلسىزدىك العان العاشقى جىلى پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆ الەمدەگى ەتنيكالىق قازاقتاردى تاريحي وتانى – قازاقستانعا ورالۋعا ۇندەۋ جاريالاعان بولاتىن. ويتكەنى ول كەزدە بۇكىل ۇلت بولىپ ۇيىسىپ، ەگەمەندىگىن العان قازاقستان رەسپۋبليكاسىن دامىتۋ جانە نىعايتۋ – ەڭ باستى مىندەت ەدى. قازىر دە بۇل مىندەتتىڭ وزەكتىلىگى ارتپاسا كەمىگەن جوق. مۇنى قازىرگى تاڭداعى حالىقارالىق گەوساياسي جاعدايدىڭ ءوزى كورسەتىپ وتىر.

تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى الەمگە تارىداي شاشىراپ كەتكەن ەتنيكالىق قازاقتار مەن قازاقستان اراسىندا بايلانىس ورناتۋ ءۇشىن قۇرىلعان العاشقى مەكەمە - دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قاۋىمداستىعى بولدى. بيىل دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قاۋىمداستىعىنىڭ قۇرىلعانىنا 30 جىل تولىپ وتىر.  وسى وتىز جىل ىشىندە قاۋىمداستىق الەمنىڭ ءار ەلىندەگى ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ وتانعا ورالۋىنا، شەتەلدەردەگى قازاق مادەنيەتىنىڭ وتاندىق مادەنيەتكە قوسىلۋىنا، ۇلتتىڭ ءبىرتۇتاستانۋىنا وراسان زور ەڭبەك ءسىڭىردى. سوندىقتان وسى ارادا دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قاۋىمداستىعىنىڭ 30 جىلدىق مەرەي تويى قۇتتى بولسىن دەپ ايتقىمىز كەلەدى.

قازاق حالقى تاريحتا ۇلانبايتاق كەڭىستىكتە كەڭ كوسىلىپ، تارقاق ورنالاسىپ ءومىر سۇرگەنىمەن وزدەرىنىڭ ۇلتتىق ساناسىن بەرىك قالىپتاستىرعان ەل بولاتىن. تەك تاياۋ جانە قازىرگى زاماندا عانا يمپەريالاردىڭ وتارلىعى مەن وزبىرلىعىنىڭ سالدارىنان حالقىمىزدىڭ ءبىرازا بولىگى توڭىرەكتەگى مەملەكەتتەر قۇرامىندا قالدى جانە الىس شەتەلدەرگە بوسىپ كەتتى. الايدا قازاق حالقى قايتا ءبىرتۇتاس ەل بولۋ ءۇشىن كۇرەسىپ كەلدى. ويتكەنى حالقىمىزدىڭ تاريحي ساناسىندا ءبىرتۇتاستانۋ، مانگىلىك ەل بولۋ ۇعىمى ەجەلدەن بار دۇنيە بولاتىن.

تاريحقا كوز جىبەرىپ قاراساق، حالقىمىزدىڭ ەتنوگەنەزىنىڭ ءبىر قاينارى بولعان عۇنداردا ماڭگىلىك ۇعىمى قالىپتاسقان ەكەن.  عۇنداردىڭ ەڭ جوعارعى ەل بيلەۋشىسى تاڭىرقۇت – شان يۋي (Chan yu) دەپ اتالادى. «تاڭىرقۇت – شان يۋي» اتاۋىنىڭ ماعىناسى – ەل بيلەۋشى كوك اسپان سياقتى قۇدىرەتتى ءارى ماڭگىلىك، سونداي-اق ول ەلگە قۇت-بەرەكە اكەلۋشى دەگەندى بىلدىرەدى. سوندىقتان عۇندار وزدەرىنىڭ ەلباسىن «ءتاڭىر تاعايىنداعان عۇنداردىڭ تاڭىرقۇتى»، «اسپان مەن جەردەن تۋعان، كۇن مەن اي تاققا وتىرعىزعان ۇلى عۇن تاڭىرقۇتى» - دەپ تۇسىنگەن.

ال، عۇندار قۇرامىنان ءبولىنىپ شىعىپ، ب.ز.د. ءىى عاسىردىڭ 60 جىلدارى ىلە-جەتىسۋ وڭىرىندە قۇرىلعان ءۇيسىن مەملەكەتىندە (ۋ سۋنگو – Wu sun guo) دە، ماڭگىلىك ەل بولۋ ساناسى ساقتالعان. قىتاي دەرەكتەرىندە ءۇيسىن مەملەكەتى پاتشاسىنىڭ  لاۋازىمى «كۇن مي» (kun mi) دەپ اتالعانى ايتىلادى. «كۇن مي» – «كۇن بي» دەگەن اتاۋلاردىڭ قىتايشاعا ترانسكريپتسيالانۋى.  بۇل ۇيسىندەر وزدەرىنىڭ ەڭ جوعارعى بيلەۋشىسىن كۇن سياقتى ماڭگىلىك، قۇدىرەتتى بولسىن دەگەن تىلەكتەن تۋعان تيتۋلدىق اتاۋ.

تاڭىرلىك دۇنيەتانىم ەرتەدەگى قىتايلاردا دا باسىم بولعان. ولار ەلباسى – پاتشا بولاتىن ادامدار ءتاڭىردىڭ (tian) امىرىمەن جاراتىلىپ دۇنيەگە كەلەدى دەپ ساناعان. ولارداعى «تian chao» – «ءتاڭىر پاتشالىعى» جانە «تian zi» – «ءتاڭىردىڭ – كوكتىڭ ۇلى» دەگەن  ۇعىم حح عاسىردىڭ باسىنا دەيىن ساقتالىپ كەلگەن. تاريحتاعى قىتاي يمپەراتورلارى وزدەرىن «tian xia zhi zhu – اسپان استىنىڭ قوجايىنىمىن» دەپ ساناعان جانە اسپان استىن بيلەپ-توستەۋدى ارمانداعان. قازىر دە ولاردىڭ بۇل ارمانى جاڭاشا سيپات الىپ وتىر.

ادامزات ساناسى ۇرپاقتان-ۇرپاققا ساباقتاسىپ وتىرادى. ەرتە زامانداعى عۇنداردىڭ، ۇيسىندەردىڭ وي-ساناسى مەن دۇنيەتانىمى ورتاعاسىرداعى تۇركىلەرگە جالعاستى. تۇركى قاعاندارى ماڭگىلىك ەل قۇرۋ ءۇشىن ايانباي تەر دە توكتى، قان دا توكتى. بىلگە قاعان جازدىرعان كۇلتەگىن ەسكەرتكىشىندە:

«تۇركى حالقى ءۇشىن،

ءتۇن ۇيىقتامادىم،

كۇندىز وتىرمادىم.

ءىنىم كۇلتەگىنمەن بىرگە،

ەكى شادپەن بىرگە،

ءولىپ-ءتىرىلىپ جەردى ۇلعايتتىم» - دەگەن سوزدەر، سونىڭ دالەلى.  ماڭگىلىك ەل بولۋ ءۇشىن كەدەي حالىقتى باي قىلۋ، از حالىق كوپ قىلۋ قاجەت ەكەنىن ورتاعاسىرلىق قاعاندار وتە جاقسى تۇسىنگەن جانە سول ءۇشىن كۇرەسكەن ەكەن. اتالمىش قۇلپىتاستا ويىپ جازىلعان:

«ءسويتىپ، ءتاڭىرىم جارىلقاپ،

قۇتىم بار ءۇشىن،

ءناسىبىم بار ءۇشىن،

ءولىمشى حالىقتى ءتىرىلتتىم.

جالاڭاش حالىقتى توندى،

كەدەي حالىقتى باي قىلدىم.

از حالىقتى كوپ قىلدىم» دەگەن سوزدەردەن، ولاردىڭ ماقساتتى تۇردە كۇرەس جۇرگىزگەنىن اڭعارامىز. سونداي-اق بۇل وسيەتتەن ءبىز «كەدەي حالىقتى باي قىلعاندا، از حالىق كوپ قىلعاندا» عانا ىرگەلى ەل بولاتىن زاڭدىلىقتى تۇسىنەمىز. ەندەشە، حالىقتىڭ ءال-اۋقاتىن ارتىرۋ مەن دەموگرافياسىن ءوسىرۋ – ەلىمىزدىڭ كەزەكتەگى ەڭ ماڭداي الدى ماڭىزدى مىندەت بولۋعا ءتيىس دەپ سانايمىز.

بۇل ارادا پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ 2014 جىلى قاڭتاردا «قازاقستان جولى – 2050: ءبىر ماقسات، ءبىر مۇددە، ءبىر بولاشاق» اتتى قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا: «ماڭگىلىك ەل – ءبىزدى بىرىكتىرۋشى كۇش، ەشقانداي تاۋسىلماس قۋات كوزى. ول «قازاقستان – 2050» ستراتەگياسىنىڭ عانا ەمەس، ءححى عاسىرداعى قازاقستان مەملەكەتىنىڭ مىزعىماس يدەيالىق تۇعىرى!» - دەپ اتاپ كورسەتكەن.  سونداي-اق ول «ماڭگىلىك ەل – اتا-بابالارىمىزدىڭ سان مىڭ جىلدان بەرگى اسىل ارمانى. ءبىز ءۇشىن بولاشاعىمىزعا باعدار ەتەتىن، ۇلتتى ۇيىستىرىپ، ۇلى ماقساتتارعا جەتەلەيتىن يدەيا بار. ول – ماڭگىلىك ەل يدەياسى. ماڭگىلىك ەل – جالپى قازاقستاندىق ورتاق شاڭىراعىمىزدىڭ ۇلتتىق يدەياسى» - دەپ انىقتاي تۇسكەن بولاتىن. بۇل دۇرىس تۇجىرىم. مۇنداي يدەيانى اۋىزدا ايتىپ قانا قويماي، ءىس جزىندىك پراكتيكادا تياناقتاندىرۋ وتە ماڭىزدى.

قازىرگى تاڭدا قازاق حالقىنىڭ قوعامدىق ورنى مەن جاۋاپكەرشىلىگى ايرىقشا. ول مەملەكەت قۇرۋشى ۇلت رەتىندە قوعامىنىڭ دامۋى مەن مەملەكەتتىڭ نىعايۋىندا شەشۋشى ءرول اتقارادى. انىعىراق ايتقاندا، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ دامۋى – قازاق حالقىنا تىكەلەي بايلانىستى. سوندىقتان قازاق ۇلتى ەلدەگى باسقا ەتنيكالىق توپتاردى ءوزىنىڭ توڭىرەگىنە توپتاستىرۋ، ءبىرتۇتاستاندىرۋ ميسسياسىن دا اتقارۋعا ءتيىستى. الايدا ول ءۇشىن قازاقتار الدىمەن ۇلتتىق ءبىرتۇتاستانۋدى جۇزەگە اسىرىپ، دەموگرافيالىق جاقتان دا مادەنيەت جاقتان دا ءابسوليۋتتى مىعىم ورىنعا كوتەرىلۋى قاجەت. بۇل ءۇشىن دە اتا-بابالارىمىز ايتقانداي، «كەدەي حالىقتى باي قىلۋ، از حالىقتى كوپ قىلۋى» كەرەك. بايۋ مەن كوبەيۋ ديالەكتيكالىق قاتىناس، جاي سوزبەن ايتقاندا، بايىساڭ كوبەيەسىڭ، كوبەيسەڭ بايىيسىڭ، وركەندەيسىڭ.

ۇلتتىق دەموگرافيانى كوبەيتۋدىڭ ءبىر جولى – شەتەلدەردە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ەتنيكالىق قازاقتاردى تاريحي وتانى – قازاقستانعا ورالتۋ. سولاي بوعاندا عانا تاۋەلسىز قازاقستان قوعامىن تۇراقتى تۇردە دامىتۋعا، ىرگەسىن بەكەمدەي تۇسۋگە بولادى.

قازاقستاندا ۇلتتىڭ بىرەگەيلەنۋى مەن مادەني الەۋەتتى كوتەرىلمەيىنشە، رەسپۋبليكاداعى باسقا ەتنوستاردى ءبىرتۇتاستاندىرۋ دەگەن بوس ءسوز بولىپ قالا بەرەدى. ويتكەنى ەلدىڭ نەگىزگى ۇلتى دەموگرافيالىق جاقتان دا، مادەني - رۋحاني جاقتان دا ابساليۋتى باسىمدىلىققا يە بولمايىنشا، وزگە ەتنيكالىق توپتاردى باۋراپ كەتە المايدى.

قازاقستاندا دۇنيەجۇزىندەگى ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ وتانعا ورالۋىنا ءبىرشاما دۇرىس ساياسات جانە زاڭ-ەرەجەلەر جاسالعان. سونىڭ ارقاسىندا تاۋەلسىزدىكتەن بەرى ەلگە ورالعان قانداستاردىڭ جالپى سانى ءبىر ميلليوننان استى. ولار رەسپۋبليكانىڭ دەموگرافياسىنىڭ وسۋىنە، الەۋمەتتىك-ەكونوميكاسىنىڭ دامۋىنا، رۋحاني مادەنيەتىنىڭ ىلگەرلەۋىنە زور ۇلەس قوسىپ كەلەدى. ەڭ ماڭىزدىسى - ەلىمىزدە قانداستاردىڭ كەلۋىمەن ۇلتتىق تۇتاستانۋ – بىرەگەيلەنۋ ۇدەرىسى ورىستەدى.

ەلىمىزدە قالىپتاسقان دياسپورا ساياساتىن مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ قولداپ، جاڭا سيپاتتا دامىتاتىنىن ءوزىنىڭ العاشقى قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا ايتتى. ول: «شەتەلدەگى قانداستارىمىزدى ەلگە قايتارۋ ءىسى ەشقاشان نازاردان تىس قالعان ەمەس، قالمايدى دا. دۇنيەجۇزىندەگى قانداستارىمىزدىڭ باسىن تۋعان جەردە بىرىكتىرۋ – ءبىزدىڭ قاسيەتتى پارىزىمىز» دەپ اتاپ كورسەتتى. مىنە، وسى نەگىزدە شەتەلدەردەگى ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ وتانعا ورالتۋ ۇدەرىسى، ۇلتتىق بىرەگەيلەنۋ پروتسەسسى ەندىگى جەردە جوعارى دەڭگەيدە، جاڭا ساپادا جۇزەگە اسادى دەپ سەنەمىز. ويتكەنى بۇل رەسپۋبليكانىڭ ءتۇبىرلى مۇددەسىنە تىعىز بايلانىستى، مەملەكەتتىڭ ءوسۋى مەن وشۋىنە ساياتىن ءتۇبىرلى ماسەلە. اسىرەسە قازىرگى تاڭداعى حالىقارالىق گەوساياسي جاعداي، ەلىمىزدە ۇلتتىق بىرەگەيلەنۋدى تالاپ ەتىپ وتىر.

الەمدەگى ەتنيكالىق قازاقتار تەك ءوز وتانىڭدا ورالعادا عانا ءوزىنىڭ ۇلتتىق بولمىسىن ساقتاي الادى، شەكتەۋسىز ۇرپاق وسىرەدى، ەركىن تىرشىلىك جاسايدى. ەڭ ماڭىزدىسى – ءوز ەلى ءۇشىن ەڭبەك ەتۋ باقىتىنا كەنەلەدى. سونىمەن قاتار، شەتەلدەردەگى قانداستاردىڭ وتانعا ورالۋى – ەلىمىزگە قۇيىلىپ جاتقان باعا جەتپەس رەسرۋس - قۇت-بەرەكە. ولار قازاقستاننىڭ الەۋمەتتىك ەكونوميكاسىن دامىتۋعا، قاۋىپسىزدىگىن نىعايتۋعا ولشەۋسىز ۇلەس قوسىپ كەلەدى جانە ۇلەس قوسا بەرەتىنى ايدان انىق.

قازىرگى تاڭدا شەتەلدەگى ەتنيكالىق قازاقتار الەمنىڭ قىرىقتان استام ەلىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. ونىڭ ىشىندە قىتاي، موڭعول، رەسەي جانە وزبەكستان سياقتى ءۇش ءتورت ەلدە عانا قازاقتار ءبىرشاما شوعىرلى قونىستانعان، قالعان مەملەكەتتەردە تۇراتىن قازاق دياسپوراسىنىڭ سانى از ءارى شاشىراڭقى ورنالاسقان. قايسى ەلدە تۇرسا دا، قازىر شەتەلدەگى ەتنيكالىق قازاقتار تابيعىي جانە جاساندا تۇردەگى اسسيميلياتسياعا ۇشىراۋدا. اسىرەسە قىتايداعى قازاقتاردىڭ جاعدايى وتە مۇشكىل. ارينە، قازاقستان قىتايدىڭ ىشكى ساياساتىنا ىقپال جاساي الماس. دەگەنمەن قازاقستان ءوزىنىڭ كوشى-قون زاڭدارىن جانە دياسپورا ساياساتىن جەتىلدىرۋ ارقلى ارعى بەتتەگى اعايىنداردىڭ ەلگە كوپتەپ كوشىپ كەلۋىنە قولايلى جاعداي جاساۋىنا ابدەن بولادى. زامان دا وسىنى تالاپ ەتىپ وتىرعانىن ءتۇسىنۋىمىز كەرەك.

شەتەلدەگى ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ ەلگە ورالۋىنا دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قاۋىمداستىعى وتە ماڭىزدى قىزمەت اتقارىپ كەلگەن ەدى، ءالى دە اتقارا بەرەدى دەپ سەنەمىز. سوندىقتان جاڭا قازاقستان داۋىرىندە دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قاۋىمداستىعىنىڭ قىزىمەتىن جانداندىرۋ وتە ماڭىزدى دەپ سانايمىز جانە قىزىمەتىنە تولاعاي تابىستار تىلەيمىز.

ءنابيجان مۇقامەتحانۇلى،

تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى،
ءال-فارابي ات. قازۇۋ-دىڭ پروفەسسورى

*دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ قۇرىلعانىنا 30 جىل تولۋىنا وراي «ۇلتتىق بىرەگەيلىك - تاۋەلسىزدىكتىڭ كەپىلى» اتتى رەسپۋبليكالىق عىلىمي-پراكتيكالىق دوڭگەلەك ۇستەلدە جاساعان بايانداماسى. 

Abai.kz