«اسپاندا ءتاڭىرى، جەردە تۇركى» بولعان باعزى كۇندەردىڭ ىزىنە ۇڭىلگەندە تاريح ءوز ارناسىنان اسىپ-تولىپ سان اۋناپ، قيلى ىزدەرىن قالدىردى. رۋلىق-تايپالىق كەزەڭنەن ىرگەلى ۇلت، كەمەلدى مەملەكەت بولعانعا دەيىنگى ارالىقتا تالاي-تالاي وقيعالاردى باستان وتكەرىپ، جەر بەتىندەگى حالىقتاردىڭ قالىپتاسۋ نەگىزىن جاسادى.

«ءتۇبى ءبىر تۇركى حالىقتارى» دەگەن ۇعىمنىڭ شىنايى ءمانى – تۇركى ۇلتتارى ءبىر بايتەرەكتىڭ بۇتاقتارى دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. ءبىزدىڭ اتا-تەگىمىز بىرەۋ، ءبىر اتانىڭ بالاسىمىز دەگەن ءسوز.

1074 جىلى جازىلعان «ديۋاني لۇعات ات-تۇرك» ەڭبەگىنىڭ «تۇرك حالىقتارى مەن تايپالارى جايىندا» تاراۋىندا ماحمۇت قاشقاري: «تۇركتەر تەگىنەن 20 تايپالى. ولار بارلىعى ءتاڭىرى ءازىز كورگەن نۇق پايعامباردىڭ ۇلى يافاس جانە يافاستىڭ ۇلى تۇرككە بارىپ تىرەلەدى... ءاربىر تۇرك تايپاسىنىڭ قانشاما ۇرىق-شارىپتەرى بار، ولاردىڭ سانى ۇلى ءتاڭىرىنىڭ ءبىر وزىنە ماعلۇم. مەن بۇلاردىڭ ءتۇپتامىرلارى مەن انا تاراپتارىن جازدىم. رۋ-ايماقتارىن تاستادىم...مۇسىلمان بولسىن، بولماسىن مەيلى»^[1] دەيدى.

شاكەرىم قۇدايبەردىۇلى دا وسى تەكتىك شەجىرەنى قايتالاپ: «جوعارعى ءار ءتۇرلى شەجىرە كىتاپتاردىڭ سوزىنەن ءبىزدىڭ قازاق نۇح پايعامباردىڭ يافاس دەگەن بالاسىنىڭ ناسىلىنەن، قىتايشا تۋكيۋ – ءبىزدىڭ تىلدە تۇرىك اتالعان حالىقتان ەكەنى انىق بولدى»^[2] دەگەندى ايتقان.

قىتاي دەرەكتەرىنە نەگىزدەلگەندە، «تۇركى» ءسوزى ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىنعى V عاسىردا العاش رەت كوشپەلى حالىقتىڭ اتاۋى رەتىندە پايدا بولعان. قىتاي­لار تۇرىكتەردى «سيۋن­نۋ-عۇندار» دەپ اتاعان. مۇنىڭ ءوزى تۇرىكتەردىڭ عۇن تاي­پا­لارى­نىڭ جالعاسى ەكەنىن كورسە­تەدى. عۇن داۋىرىندە دۇنيەگە كەلگەن اتاقتى قولباسشى، باتىر ەدىل تاريحقا «ەدىگە»، «اتتيلا» سىندى اتتارمەن بەلگىلى بولدى. عۇن يمپەرياسىنىڭ زاڭدى مۇراگەرى بولعان تۇرىك قاعانا­تى (551-603 جج.) كۇللى الەمدى تىتىرەتىپ: «كوكتە – ءتاڭىر، جەردە – تۇرىك» دەپ وزدەرىن تەڭدەسسىز، قۋاتتى ەل ساناعان. ولار باس كوتەرگەن تۇستا الدىندا تاۋ تۇرسا كەسىپ وتكەن، داريا تۇرسا كەشىپ وتكەن. ەشكىم، ەشتەڭە ولارعا بوگەۋ بولا الماعان. جانە دە ءبىر-بىرىنە اسا باۋىرمال، تەكتى حالىق بولعان.

وسىلايشا تۇركىلەر موڭعولياداعى جانە قىتايدىڭ سولتۇستىك شەكاراسىنان قارا تەڭىزگە دەيىن سوزىلىپ جاتقان ۇلى كوشپەلى يمپەريانىڭ نەگىزىن قالادى. ۇلى دالادا تۇركى مەملەكەتىنىڭ، تۇركى ءتىلىنىڭ قالىپتاسۋ داستۇرىنەن دەرەك بەرەتىن كۇلتەگىن ەسكەرتكىشتەرىندە بىلاي دەپ جازىلدى: «الەمنىڭ كوگىندە اسپان، تومەنىندە قوڭىر جەر پايدا بولعاندا، وسى ەكەۋىنىڭ اراسىندا ادام بالاسى جاراتىلدى. ادامزات بالاسىنىڭ ۇستىنەن مەنىڭ بابالارىم بۋمىن قاعان مەن يستەمي قاعان بيلىك جۇرگىزدى. تاققا وتىرعان ولار ءوز مەملەكەتىن قورعاپ، تۇركى زاڭدارىن شىعارىپ، ونى بەكىتتى». مۇندا دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىن تۇگەل وزىنە تابىندىرعان العاشقى تۇركى قاعاندارىنىڭ بيلىك قۇرعان ۋاقىتىمەن بايلانىستى سۋرەتتەلەدى»^[3].

تۇركى حالىقتارىنىڭ شىعۋ تەگىنە زەرتتەۋ جاساعان عالىمداردىڭ پايىمىنشا، حۇن يمپەرياسى ەجەلگى تۇركى مەملەكەتى بولىپ سانالادى. III-IV عاسىردىڭ سوڭىندا تۇرپان تاۋلارىنا، ودان كەيىنگى ءبىر مەزەتتە التايعا قاراي جىلجىعان. ولار بىرتە-بىرتە ءوز ىقپالىن بارىنشا كەڭىتىپ، VI-VIII عاسىرلارعا كەلگەندە قىتايدان قىرىمعا دەيىنگى بايتاق جەرگە يەلىك ەتكەن كونە تۇركىلەردىڭ ىرگەلى ەلىن قۇردى. شىعىسى حينگان، سارىوزەن، باتىسى كوكتەڭىز، وڭ جاعى ۇلى قىتاي قورعانى، سولى – ءسىبىر ارالىن قامتىعان قۋاتتى ەلدىڭ مادەنيەت ورەسى دە اسا جوعارى بولعان.

«حۇندار مەملەكەتى ءوز كەزىندە شىعىس ەۋروپانى وزىنە قاراتسا، ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ VI عاسىرىنىڭ ورتاسىندا التايلىق تايپالاردىڭ ەڭ ءىرىسى – تۇركى قاعاندىعى ءوز مەملەكەتىن قۇرىپ، التايدان قىرىمعا دەيىنگى جەرگە يەلىك ەتتى. ول كوپ كەشىكپەي شىعىس جانە باتىس تۇركى قاعاندىقتارىنا ءبولىندى»^[4].

تۇركولوگ-عالىمدار لەۆ گۋميلەۆ، س.كلياشتورنىي، ل.پ.وكلادنيكوۆ، قازاق عالىمدارى الكەي مارعۇلان، م.اقىنجان، كەمەل اقىش، التاي امانجول، ولجاس سۇلەيمەن، ماناش قوزىباي، ءابدۋالي قايدار، راحمانقۇل بەردىباي، اقسەلەۋ سەيدىمبەك، قويشىعارا سالعاراۇلى، مىرزاتاي جولداسبەكوۆتەر تۇركىتەكتەس حالىقتاردىڭ انا جۇرتى – قازاق، اتا جۇرتى – تۇرىك دەپ ايتقاندا، ونىڭ وركەنيەت دەڭگەيىن 3000 جىلدىڭ اياسىنا سىيعىزادى. ءتىلى، مادەنيەتى، ادەبيەتى، وزىندىك جازۋى بولعان حالىق وركەنيەتتىڭ تورىنەن ورىن الۋعا ءتيىس. ولاي دەيتىن سەبەبىمىز، 3000 جىلدىڭ الدىندا التىنمەن اپتاپ، كۇمىسپەن كۇپتەپ، تەمىردەن ءتۇيىن تۇيگەن تۇرانداي حالىق كوپ بولماعان. قازاقتاردىڭ ەڭ عاجابى، باسقانىڭ جەرىن جاۋلاماعان، اتاقونىسىنان اۋا كوشىپ كەتپەگەن، ەجەلگى مەكەنىندە مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلسە دە ءتىلىن، ءدىلىن، ءدىنىن، اتا سالتىن ۇمىتپاعان بايىرعى حالىق^[5].

قازاق دالاسىندا  بايىرعى ساق، حۇننۇ، ۋسۋن، كانگيۋي، سارمات، ساۆرومات، يۋەچجي، ەفتاليت سياقتى العاشقى كوشپەلى جانە جارتىلاي وتىرىقشى ەتنوستاردىڭ، سونداي-اق  سيانبي، جۇجان، تۇرىك، ۇيعىر، موڭعول، قىپشاق ءداۋىرىنىڭ  كوپتەگەن رۋ-تايپالارىنىڭ تاريحى الما-كەزەك ءورىلىپ، سان-قيلى وقيعالارعا تولى بولىپ ءوتتى. ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىڭعى IV-III عاسىرلاردان  العاشقى نومادتار داۋىرىنەن باستاۋ الىپ قازاق حاندىعى زامانىنا دەيىنگى ۇزاق ۋاقىتتا ەۋرازيالىق كەڭىستىكتە مەكەن ەتكەن رۋلىق-تايپالىق وداقتار، ەتنوساياسي بىرلەستىكتەر، قاعاندىقتار، حاندىقتار  سياقتى كوشپەلى  مەملەكەتتىك قۇرىلىمدار، قۋاتتى يمپەريالاردىڭ باسىم كوپشىلىگى تۇرىك تەكتەس رۋ-تايپالاردان قۇرىلعان بولاتىن. بۇل تۇرىك الەمىنىڭ دۇنيەجۇزى تاريحىنداعى ايرىقشا تاريحي ورنىن كورسەتەدى.

حۇننۇلاردىڭ ءىزىن باسا ەۋرازيا دالاسىندا ولاردىڭ تىكەلەي ۇرپاقتارى كونە تۇرىكتەر بيلىك قۇردى. تۇرىك يمپەرياسى بۇگىنگى تۇرىك تىلدەس حالىقتاردىڭ بارلىعىنىڭ بايىرعى اتا باباسى بولىپ تابىلادى. ونىڭ ىشىندە قازاقتاردىڭ ارعى اتالارى دا كونە تۇرىكتەر بولىپ تابىلادى.

دەمەك، قاتپارلى قالىڭ تاريحتىڭ استارىنا ۇڭىلگەندە نەمەسە ادەبيەتى مەن مادەنيەتى، تۇرمىس-سالتى مەن تىرشىلىگى جاعىنان قاراعاندا، كوك تۇرىكتەردىڭ كونە جۇرتىندا وتىرعان تاۋەلسىز قازاقستاندى، ارينە، اتادان قالعان بايىرعى مەكەن دەپ بىلەمىز. ال الىسقا كەتكەن جان تۋىسىمىز تۇرىكتەر ءبىزدىڭ ءبىر قاناتىمىز سياقتى. ولاي بولسا، كوك تۇرىكتەردىڭ ناعىز مۇراگەرى قازاقستان مەن تۇركيا ەلى دەپ ايتۋىمىزدىڭ ەش ابەستىگى جوق.

دەسە دە، وسى ارادا تاعى ءبىر ساۋال تۋىندايدى. ول: كوك تۇرىكتەردىڭ كونە ورداسى بولعان قازىرگى موڭعوليا جەرى نەمەسە موڭعول ۇلتى سول اتالاردىڭ ءزاۋزاتى رەتىندە نە ءۇشىن اۋىزعا الىنبايدى؟ – دەگەن سۇراق.

جەر بەتىندەگى ارقانداي تاريح نەمەسە ۇلىستار مەن ۇلتتاردىڭ ەسكى شەجىرەسى اڭىزداردان باستاۋ الادى. ولاي بولسا، ءبىز وسى ورايدا موڭعول ۇلتىنىڭ قالىپتاسۋى جونىندەگى اڭىزعا ازىراق توقتالا كەتەيىك.

موڭعولداردىڭ اتا-تەگى تۋرالى ايتىلاتىن اڭىزدارداعى قيات اتتى ادامنىڭ ايەلىمەن بىرگە كورشى ەلدىڭ قاندى قىرعىنىنان قاشىپ قۇتىلىپ، ەركەنە ھون (Erkene Qon) تاۋىنا بارىپ جاسىرىنىپ، سوندا تۇقىم-جۇراعاتى ءوسىپ-ءونىپ، رۋلى ەلگە اينالۋى تۋرالى اڭىز كونە تۇرىكتەردىڭ اتا-تەگىنە قاتىستى اڭىزدارداعى كورشى ەلدىڭ شابۋىلىنان امان قالعان جالعىز ەركەكتىڭ گاوچاننىڭ سولتۇستىگىندەگى تاۋعا قاشىپ بارىپ، سوندا قانشىق قاسقىرمەن قوسىلىپ، ودان تاراعان ۇرپاقتاردىڭ اشىنا اتتى رۋلى ەلگە اينالعانى تۋرالى IV عاسىرعا ءتان اڭىزىمەن سارىنداس كەلەدى. ەندى موڭعولداردىڭ بۇل اڭىزىن كونە تۇرىكتەردىڭ وسىناۋ اڭىزىنىڭ موڭعولدار اراسىنداعى جاڭعىرىعى دەسە دە بولادى. وسىنىڭ ءوزى موڭعولداردىڭ ارعى اتالارى مەن تۇرىكتەردىڭ ارعى اتا-بابالارى ورتاسىنداعى قانداي دا ءبىر تاريحي ساباقتاستىقتاردىڭ جاتقانىن دالەلدەۋگە جەتكىلىكتى ەدى. الايدا  موڭعولداردىڭ اتا-بابالارى تۋرالى اڭىز مۇنىمەن اياقتالمايدى. ارادا قانشا ۋاقىت وتكەنى بەلگىسىز، ءبىر زاماندا بورتە-چينو دەگەن ادام زايىبى مارال سۇلۋمەن بىرگە ونون وزەنى باستالاتىن بۇرحان-قالدۋن تاۋىنا كوشىپ كەلىپ، مەكەن ەتكەنى باياندالادى. ارينە، بۇل دا – اڭىز. بار بولعانى،  تۇرىكتەردىڭ كوك ءبورى تۋرالى اڭىزىنىڭ باسقا ءبىر قىرىنان قايتالانۋى ەدى»^[6].

دەمەك، حۇنداردىڭ دالاسىنان تۇركى قاعاناتىنىڭ قالىپتاسقانى سياقتى تۇركى قاعاناتىنىڭ ورنىنان باس كوتەرگەن موڭعولداردىڭ دا بىزگە اسا بوتەندىگى جوق. كوپ تاريحشىلار بۇل ەكەۋىن ءبىر-بىرىمەن بايلانىستىرعىسى كەلگەنىمەن، ەجەلدەن ورىس جانە قىتاي ەلدەرىنىڭ ىشكى مۇددەسىنە ءتيىمسىز سانالعاندىقتان يمپەريالىق شەكتەۋلەرگە ۇشىراپ كەلدى. ءىرى يمپەريالار تۇرىك قاعاناتى مەن موڭعول يمپەرياسىنىڭ تاريحىنان ورتاقتىق تاۋىپ، باتىر اۋلەتتەردى ءبىر تۋدىڭ استىنان ىزدەيتىن بولسا، بۇل، اسىرەسە،  قىتاي مەن ورىسقا جاقپايتىنى بەلگىلى. اينالاسىندا انتالاپ وتىرعان تۇرىك، موڭعولدى ءبىر اتانىڭ بالاسى دەسە، كۇندەردىڭ بىرىندە ولار يدەيالىق ورتاقتىق تاۋىپ باس بىرىكتىرىپ جاتسا، ارينە، قىتاي مەن ورىسقا ۇلكەن قاتەر اكەلەر ەدى. اسىرەسە، وسى تاقىرىپ توڭىرەگىندە العاش قالام تارتقان ورىس عالىمدارى ماسەلەنىڭ ءمانىن باسقا جاعىنان ىزدەۋگە تىرىستى. سولاي ەتتى دە. ءبىزدىڭ دىندىك ايىرمامىز اراداعى سىزاتتى ۇلعايتۋشىلارعا كوپتەگەن ۇپاي سىيلادى.

«راشيد اد-دين دە «مۇعۋلدار مەن تۇركىلەر ءبىر عانا يافەستەن تاراعان» دەگەندى العا تارتا^[7] كەلىپ، ءوز ەڭبەگىن «قازىرگى ۋاقىتتا مۇعۋل» دەپ اتالىپ كەلە جاتقان تۇركى تايپالارى تۋرالى» دەگەن تاقىرىپپەن باياندايدى. تۇركى تايپالارىنىڭ جالپىلاما تاتار اتالعانى دا وسى بولىمدە ايتىلادى.

«جانە (تاتارلار) بيلىك، كۇش قۇدىرەتكە جانە سىي-قۇرمەتكە يە بولعاندىقتارىنان، وزگە تۇركى رۋلارى وزدەرىنىڭ ءتۇرلى اتاۋلارى مەن دارەجەلەرى بولعانىنا قاراماي، ولاردىڭ (تاتارلاردىڭ) اتىمەن تانىمال بولىپ، بارلىعى «تاتار» دەپ اتالىپ كەتتى.

سوندىقتان دا ءار ءتۇرلى رۋلار وزدەرىن ولارعا جاتقىزۋدى جانە ولاردىڭ اتىمەن تانىمال بولۋدى وزدەرىنە مارتەبە ءارى اتاق ساناعان. (بۇل جاعداي) قازىرگى كەزدەگى ءوز بولمىسىنان مۇعۋل بولعان شىڭعىس حاننىڭ جانە ونىڭ اۋلەتىنىڭ (باسىنا قونعان) باعىنىڭ سەبەبىنەن باسقا جالايىر، تاتار، ويرات، ۇڭگىت، كەرەيت، نايمان، تاڭعۇت سياقتى باسقا تۇركى رۋلارىنىڭ بارلىعى وزدەرىنىڭ (ەجەلدەن) بەلگىلى اتاۋلارى مەن وزىندىك لاقاپتارى بولا تۇرا، اتاق-ابىروي ءۇشىن وزدەرىن (ادەيى) «مۇعۋل» دەپ اتايدى. الايدا كونە داۋىرلەردە ولار بۇل اتاۋدى قابىل الماعان بولاتىن. ەندەشە، ولاردىڭ قازىرگى داۋىردەگى ۇرپاقتارى «ءبىز كونە داۋىرلەردەن بەرى وسى «مۇعۋل» دەگەن اتاۋعا قاتىستىمىز جانە (وسى اتاۋمەن) اتالامىز» دەپ ويلايدى. الايدا بۇل ولاي ەمەس، ويتكەنى مۇعۋلدار ەرتەدە (ۇلى) دالادا مەكەن ەتكەن بارشا تۇركى حالىقتارىنىڭ ىشىندەگى ءبىر قاۋىمى (رۋى عانا) بولعان.

ولارعا راببىنىڭ ەرەكشە راحىمى بولعاندىقتان: ياعني مۇعۋل ناسىلىنەن شىڭعىس حان مەن ونىڭ ۇرپاقتارى شىققاندىقتان، ولاردان كوپتەگەن ۇرپاقتار تارالۋى سەبەبىنەن، اسىرەسە الان قۋانىڭ داۋىرىنەن بەرى ءۇش ءجۇز جىل بويى كوپ تارماقتارى بار نيرۋن اتالاتىن تايپاسى تاراپ، ولار اتاق-داڭققا يە بولعاندىقتان، ءبارى (ياعني، باسقا تۇركى تايپالارى دا) «مۇعۋل» دەپ تانىمال بولدى»^[8].

راشيد اد-ءديننىڭ «الان قۋانىڭ داۋىرىنەن بەرى ءۇش ءجۇز جىل بويى كوپ تارماقتارى بار نيرۋن اتالاتىن تايپاسى تارادى» دەگەنىن ابىلعازى ءباھادۇر «تۇرىك حاندارى شەجىرەسىنىڭ» «موعول ەلدەرىنىڭ بايانى» بولىمىندە بىلايشا تۇسىندىرەدى: «ەل حاننىڭ ۇلى قيان، ءىنىسىنىڭ ۇلى ناكۇز ەكەۋى ەركىنەقون تاۋىنىڭ ىشىندە وتىرعاندا بالالارى كوپ بولدى، قياننىڭ بالالارىن قيات، ناكۇز بالالارىن دارلىكىن دەپ اتادى. بارا-بارا ءار جاماعات ءبىر ەلدىڭ اتىن الىپ، قيات اتى دا، دارلىكىن اتى دا جويىلدى. قيان ناسىلىنەن قۇرلاس رۋىنان الانقو دەگەن ايەل ەرسىز ءۇش ۇل تۋدى. ءتاڭىرىم بۇيىرسا، ونىڭ تاريحىن كەيىن ايتارمىز. بۇل جەردە ايتپاعىمىز – سول ءۇش ۇلدىڭ ءناسىلى عاجايىپ كوپ بولدى. ولاردى نيرۋن دەدى. ماعىناسى – پاك ءناسىل، تۇرىكشە ايتقاندا «ارۋ تۇقىم» دەگەن بولادى. بۇل ەسىمدى قويۋ سەبەبى: موعولداردىڭ تۇسىنىگى بويىنشا بۇل ءۇش ۇلدى نۇردان جاراتىلدى دەپ ويلار ەدى.

شىڭعىس حاننىڭ ءۇشىنشى اتاسى قابىل حاننىڭ التى ۇلى بولىپ ەدى، بارشاسى باتىل، ۇشقىر، باتىر ەدى. سوعان قاراپ بۇل جىگىتتەردى قياتتار دەدى. تاۋدان اققان سەلدى موعولدار «قيان» دەيدى، قيات سونىڭ كوپشەسى. قابىل حاننىڭ ۇلكەن ۇلى بۇرتان حان، ونىڭ ۇلى شىڭعىس حاننىڭ اكەسى ەسۇگەي ءباھادۇر ەدى. ەسۇگەي ءباھادۇردىڭ كوزى شاھلا ەدى موعولار شاھلانى «بورجىعىن» دەر ەدى، سوندىقتان ونىڭ رۋى، ەسۇگەي ءباھادۇردىڭ ءناسىلى وزدەرىن بورجىعىن قياتپىز دەپ اتادى. قيات ەلى قابىل حان ۇرىقتارىنان كەيىن دە كوپ ۋاقىت سولاي اتالدى.

بارشا تۇرىك رۋلارىنىڭ ءبىرىن قالدىرماي تۇگەندەپ ايتىپ شىعۋ ءبىر ادامنىڭ قولىنان كەلمەس، ءوزىمىزدىڭ حال-قادىرىمىزشە ءبىر سىپىراسىن ايتىپ شىقتىق» دەيدى^[9].

ابىلعازى ءباھادۇر مۇندا دا «بارشا تۇرىك رۋلارىنىڭ ءبىرىن قالدىرماي تۇگەندەپ ايتىپ شىقتىق» دەگەندە موعولداردى دا سول تاپقا كىرگىزەدى. بۇگىندەرى موڭعول اتالىپ وتىرعان ۇلتتىڭ ارعى تەگىندەگى حاندار، شىڭعىس اۋلەتى تۇگەلدەي تۇرىك حاندارى رەتىندە باياندالادى. كىتاپتىڭ «تۇرىك حاندارى شەجىرەسى» اتالۋى دا سونى كورسەتەدى.

«تۇركى جانە مۇعۋل تايپالارى مەن رۋلارىنىڭ ءبارى ءبىرى-بىرىنە ۇقساس جانە ولاردىڭ تىلدەرىنىڭ نەگىزى، ياعني شىعۋ تەگى دە تۇگەلدەي ءبىر، مۇعۋلدار تەك تۇركىلەردىڭ ءبىر سىنىپى (توبى) عانا بولىپ تابىلادى...»^[10].

ەندى، «چجاو حۋننىڭ «مەن-دا بەي-لۋ» اتتى دەرەگىنە نازار اۋدارالىق. قىتاي بارلاۋشىسى چجاو حۋن شىڭعىس حاننىڭ ماڭعولدارى جونىندە: «تاتار تايپالارى شا-تو دەگەن ەرەكشە رۋدان تارايدى. ولار اق، قارا، جابايى دەپ ۇشكە بولىنەدى. جابايى دەگەندەرى وتە نادان، قولدارىنان ەشتەڭە كەلمەيدى. ولاردىڭ بار بىلەتىندەرى: اركىمنىڭ ارتىنان ەرىپ شاپقىلاي بەرۋ. قازىرگى يمپەراتور شىڭعىس جانە ونىڭ قولباسشىلارى، مينيسترلەرى مەن شونجارلارى قارا تاتارلاردان» دەيدى. وسى دەرەكتى اۋدارعان قىتايتانۋشى ن.تس. مۋنكۋەۆ: «شا-تو – باتىس تۇرىكتەرىنىڭ بىرلەستىگى، ءبىر دەرەكتەردە ولاردىڭ 7-ءشى عاسىردا فەرعانا جاقتان كەلگەندەرى ايتىلادى» دەيدى. شا-تولاردى كەرەيلەر، وڭعىتتار دەيتىندەر دە بار. قازىرگى ماڭعولداردىڭ اتالارى دەپ ەشكىم دە ايتپايدى. چجاو حۋن وسىنى جاقسى ءبىلىپ ايتقان. سوندىقتان دا، ولاردى «ەرەكشە رۋ» دەپ اتاعان. جانە دە، تاتارلاردى، ياعني، كوشپەندىلەردى ۇشكە ءبولىپ، شىڭعىس حاننىڭ قارا تاتار ەكەنىن ايتقان»^[11].

جوعارىداعى اڭىز-ءاپسانالار، دەرەكتەر، حالىقتاردىڭ كەيىنگى بولمىسى سىندى سان تاراۋلى تۇيىندەردى ساراپتاي كەلە، ءبىر جۇلگەگە جيناقتاساق، اتالعان تايپالاردىڭ شىعۋ تەگىنىڭ بىرەۋ عانا ەكەنى ەش تالاس تۋدىرمايدى. وعىز اڭىزىنداعى «وڭ قول، سول قول» سىندى اسكەري قۇرلىمنىڭ ءوزى كەيىنگى كەرەي، نايمان، موڭعول اسكەري قۇرلىمىنىڭ باستاۋى ەكەنى كورىنەدى. دالالىقتاردىڭ ءبىر تاڭىرلىك ۇعىمى، كوك ءبورىنى قاسيەتتەۋى، قازىرگە دەيىن ەش وزگەرمەگەن ءومىر ءسۇرۋ داعدىسى سىندى ۇقساستىقتار مۇعۋل (موڭعول) اتالعان تۋىسقانداردىڭ بىزدەن بولەك ەمەس ەكەنىن ۇعىندىرادى.

«قۇپيا شەجىرەدەن» شىڭعىس حاننىڭ: «كوكتە – اسپان ء(تاڭىر), جەردە – قاعان» («ءمونح تەنگە­رين ءحۇچين-دور، حاگانى سۋ زالين يۆەەل دۋر...») تۇجىرىمداماسىن ايقىن كورەمىز.

بۇل شىن مانىندە «بيىكتە كوك ءتاڭىرى تومەندە قارا جەر جارالعان. ادام بالاسىنىڭ ۇستىنە اتا-تەگىم بۋمىن قاعان، ىستەمى قاعان وتىرعان. وتىرىپ، تۇركى حالقىنىڭ ەل-جۇرتىن قالىپتاستىرعان، يەلىك ەتكەن» دەگەن كۇلتەگىن ءسوزىنىڭ قايتالانۋى عانا. تۇتاس بولمىسىنان قاراعاندا شىڭعىس حان –  بىلگە قاعان، كۇلتەگىن، تونىكوكتىڭ ءتىرى رۋحىنداي سولاردىڭ مۇراتىن جالعاۋشى بولىپ كورىنەدى.

ل.ن.گۋميلەۆ «كونە تۇرىكتەر» ەڭبەگىنىڭ «كوك تۇرىكتەر وزدەرى تۋرالى» اتتى تاراۋىندا – كۇلتەگىن ءمۇسىنىنىڭ باس سۇيەگىنىڭ «موڭعولدىق» بوگەنايىن باسا بايانداي كەلە: «باسىنا بەس ءتىستى تاج كيگىزىلگەن، وندا بۇركىتكە ۇقساس قۇس ءمۇسىنى بەينەلەنگەن»^[12] دەيدى.

بۇدان ەكى ءتۇرلى قورىتىندى جاساۋعا بولادى. ءبىرىنشىسى – سول داۋىردەگى موڭعولدىق، تۇركىلىك بەت ءپىشىن ءبىر عانا فورمادا (ۇلگىدە) بولعان. كەيىننەن تەك سول كۇلتەگىننىڭ كونە مەكەنىن كۇزەتىپ قالعان تايپالاردا ساقتالعان بەت ءپىشىن، وزگە توپىراققا قونىس اۋدارعان تۇركىلەر تۇرىندە باسقاشا بەينەلەرگە وزگەرە باستاعان. ەكىنشىسى – باس كيىمدەگى  «بۇركىتكە ۇقساس قۇس ءمۇسىنى» سول تۇستاعى تۇركىلەرگە ورتاق بەلگى بولعان. وعان تۇركىلەردىڭ قىران قۇستاردى باعالاۋى، تۇعىرىل حان ەسىمىنە بايلانىستى تۇعىرىل قۇس (اسا قىران جىرتقىش قۇس), شىڭعىس حاننىڭ قارشىعاسى، ت.ب. كوپتەگەن مىسالداردى كولدەنەڭ تارتۋعا بولادى. وسى تۇرعىدان قاراعاندا ل.ن.گۋميلەۆتى قۋاتتاعان كۇننىڭ وزىندە كۇلتەگىندى شىڭعىستىڭ دا، تۇركىنىڭ دە «ورتاق اتاسى» دەۋگە نەگىز بار.

«راشيد اد-دين حاتقا تۇسىرگەن دالانىڭ اۋىزشا تاريحىنىڭ دەرەگىن بۇگىنگى جازبا تاريحتىڭ دەرەك بەرۋ ستيلىنە كوشىرسەك، وندا بۇل «بارلىق موڭعولداردىڭ دا، تۇرىك تايپالارىنىڭ دا جانە بارلىق دالا تۇرعىندارىنىڭ دا شىققان تەگى ءبىر، ءبارى ءبىر حالىق – تۇرىكتەر» دەگەندى بىلدىرەدى». الايدا «ناقتى دەرەكتەرمەن باسى اشىق شىندىقتى مويىنداماي، تۇپكى باستاۋ ءبىر بولعانىمەن، وسكەن ءورىسى بولەك، تاعدىرى ورتاقتاس بولعانمەن، تارالىپ تانىلۋى بولەك ەكى حالىقتى ەندىگى جەردە ءبىرىن-بىرىنە ساپىرىلىستىرىپ، قويىرتپاقتاي بەرۋدىڭ ەشقانداي قيسىنى جوق. موڭعولدى «تۇرىك» دەپ شاتىستىرۋىمىز بايتەرەكتىڭ ءدىڭىن بۇتاعىمەن شاتىستىرىپ، ءدىڭى قايسى دەسە بۇتاعىن، بۇتاعى قايسى دەسە ءدىڭىن كورسەتكەنمەن بىردەي، قولايسىز دۇنيە. تۇرىك – بۇكىل تۇرىك تەكتەس حالىقتاردىڭ ءدىڭى. موڭعول مەن تاتار – سول دىڭنەن ءونىپ، ءوسىپ تاراعان كوپ بۇتاقتاردىڭ ءبىرى عانا»^[13].

اباي قۇنانبايۇلى دا قازاقتىڭ ارعى تەگىنە ءۇڭىلىپ، قازاقتىڭ تەگى تۇركى-موڭعول جۇرتىمەن تاريحي تىعىز بايلانىستىلىعىنا دالەل ىزدەيدى: «ەستە جوق ەسكى مەزگىلدە، ماڭعۇلدان ءبىر تاتار اتالعان حالىق بولىنگەن ەكەن … اسىل ءتۇبى قازاقتىڭ – سول تاتار» – دەپ جازادى^[14].

تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، كورنەكتى تاريحشى ز.قيناياتۇلى: «موڭعولداردىڭ عۇن ۇرپاقتارى دەپ قارايتىن پىكىردى جاپونيا تاريحشىسى سيراتوري جانە موڭعول تاريحشىسى ا.امار وسى باعىتتى قۇپتايدى. موڭعولداردى وعىز-تۇركى ۇرپاعى دەپ قاراستىراتىن بولجامدى راشيد اد-دين، ابىلعازىدان باستاپ نەگىزىنەن پارسى جانە تۇرىك ءتىلدى عالىمدار توبى قولداپ وتىر» دەيدى^[15].

ز.قيناياتۇلىنىڭ بايان قىلىۋىنشا، موڭعول شەجىرەسىندە تەمۋجيننىڭ تاڭىرلىك نانىمى تۋرالى جازىلعان دەرەكتەر تىم كوپ كەزدەسەدى. بىردە ول زەلمە، چۋ مەرگەن، شيحيحۋتۋگ، بوگورچى، مۋحۋلايلارمەن بىرگە كەلە جاتىپ وزدەرىنەن سانى الدەقايدا كوپ جاۋ قولىنا تاپ بولادى. شىڭعىس حان توبەگە شىعىپ، توقىمىن جايىپ، بەلبەۋىن موينىنا سالىپ تۇرىپ «ۋا، مەنىڭ جاراتۋشى ءتاڭىرىم! مەن ءوزىمنىڭ مىقتىلىعىمنان ەمەس، ماڭگى ءتاڭىرىمنىڭ قۋاتىمەن ءامىر بولدىم، ءبىر سەنىڭ قۋاتىڭمەن جاۋىمدى جەڭدىم، حان بولدىم، ءالى دە قولداي گور!» دەپ تاڭىرىنە قۇلشىلىق ەتكەنى جايلى باياندالادى^[16].

شىڭعىستىڭ ءبىر تاڭىرگە جالبارۋى جانە ءتاڭىردىڭ بۇيرىعىن ورىنداۋشى رەتىندە اتقا قونىپ، باسقالاردى باعىندىرۋعا اتتانۋى شىن مانىندە تۇركىلەر ءداستۇرىن جالعاستىرىپ، تۇركى قاعاندارىنىڭ اماناتىن ورىنداۋ ەدى. ماحمۇد قاشقاري ەڭبەگىندەگى تۇرىكتەر حاقىنداعى مىنا جولداردان سونى بايقاۋعا بولادى. وندا: «قاشقارلىق حالافتىڭ ۇلى ءبىلىمدار يمام قۇسايىننىڭ ماعان ايتىپ بەرۋىنشە بەلگىلى ەلارالىق ۇستاز ابۋباكىر ءمۇفتي اقىر زامان جايىندا جازعان ءبىر كىتابىندا مىناداي جايدى راۋايات قىلادى. «ۇلى ءتاڭىر ايتادى: مەنىڭ ءبىر تايپا قوسىنىم بار. ولاردى تۇرىك دەپ اتاپ، كۇنشىعىسقا قونىستاندىردىم. كەيبىر تايپالارعا رەنجىسەم، تۇرىكتەرىمدى قارسى اتتاندىرامىن!». بۇل جاعداي تۇرىكتەردىڭ باسقالاردان ەرەكشە ەكەنىن كورسەتەدى. سوندىقتان تۇرىكتەرگە ءتاڭىردىڭ ءوزى ارنايى ات قويعان. جەر ءجۇزىنىڭ ەڭ بيىك، اۋاسى تازا بولەگىنە قونىستاندىرىپ، «ءوز قونىسىم» دەپ اتاعان...»^[17] دەلىنەدى.

وسىلايشا، موڭعولداردىڭ پايدا بولۋى جونىندەگى اڭىز بەن شىڭعىس ۇستانعان داستۇرلەردىڭ بارلىعى دا تۇركىلىك نانىم-سەنىمنەن باستاۋ الىپ وتىرادى.

«ول ەرجەتىپ قول باستاپ اتقا قونعان كەزىنىڭ وزىندە ءاربىر ساپارىنىڭ الدىندا كيەلى بۋرحان حالدۋنعا شىعىپ تاڭىرىنەن قۋات تىلەپ ونون – انانىڭ سۋىنان ءبىر جۇتىپ اتتانۋدى داستۇرگە اينالدىرعان. تەمۋجين مۇنى جاستايىنان جادىنا مىقتاپ ساقتاپ ءوستى. «ەح بولسون گازار، ەزەن تەنگەر» (تۋعان جەر، جاراتۋشى ءتاڭىرى) موڭعولداردىڭ تابىنارى. موڭعولدار جەر-سۋدى كيەلىنىڭ كيەلىسى ساناپ ونى ادامزاتقا ءتاڭىردىڭ بەرگەن سىيى دەپ ەسەپتەيدى. وسى ءبىر ۇلى سەنىم ونى ءاردايىم پەرىشتەدەي قورعاپ ءجۇردى»^[18].

شىڭعىستىڭ ۇلدارى مەن نەمەرەلەرى دە سول ءبىر تاڭىرلىك – ءبىر قۇدايلىق ۇعىمدا بولدى. گيلوم دە رۋبرۋكتىڭ «شىعىس ەلدەرىنە ساياحاتىندا» ونىڭ 1253 جىلى بۇگىنگى موڭعوليا جەرىندەگى موڭكە حان ورداسىنا بارعانى ءسوز بولادى. قاعان حاقىندا: «... ول ماعان ءوزىنىڭ سەنىمىن ۋاعىزداي باستادى: «ءبىز، موالادارمىز» دەدى ول، «تەك ءبىر قۇدايدىڭ بار ەكەنىنە سەنەمىز، ءبىز ءومىر سۇرەمىز جانە ولەمىز جانە ءبىزدىڭ وعان دەگەن جۇرەگىمىز پاك»...»^[19] دەگەن دەرەكتەر كەلتىرەدى.

پلانو كارپيني دە ءوز ساياحات ەستەلىگىندە بۇل تۋرالى: «تاتار ەلى تەك ءبىر تاڭىرگە سەنەدى»^[20] دەيدى. ادەبيەتتەر وعان: «موڭعولدار تەك كوك تاڭىرىنە تابىنادى. كوك ءتاڭىرىن ولارعا تابيعاتتىڭ بەرگەنى دەپ ەسەپتەيدى. ولار شابۋلعا شىققاندا دا «ماڭگى كوك ءتاڭىرىنىڭ كۇشىنە» (Mongke kuke tengri-iin kucun dur) سەندى»^[21] دەگەن تۇسىنىكتەمە بەرەدى.

كەيىنگى تاريحىمىزداعى، اسىرەسە، كەرەيلەر ومىرىندەگى شاماندىق جانە تاڭىرلىك تابىنۋدىڭ ايقىن بەلگىلەرى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ساقتالىپ كەلەدى. ايتالىق، تاڭىرگە قاتىستى: «ءتاڭىر جارىلقاسىن»، «ءتاڭىر تىلەۋىڭدى بەرگىر»، «ءتاڭىر اتسىن»، «تاڭىرگە تاپسىردىم»، «ءتاڭىر قولداسىن»، «قۇمىرىسقانىڭ تاس باسقانى تاڭىرگە ايان»، «ءيتتىڭ يەسى بولعاندا، ءبورىنىڭ ءتاڭىرىسى بار»، «كەزەك ەكى، ءتاڭىر ءبىر» سەكىلدى تولىپ جاتقان سوزدەر بار. جانە دە مۇنىڭ بارلىعىن دا دا «ءتاڭىردىڭ بىرەۋ عانا» ەكەنى ايتىلادى. كەرەي مەملەكەتىنىڭ حانى تۇعىرىل ارقىلى قاعاندىققا كوتەرىلىپ، الەمدى تىتىرەتكەن شىڭعىستىڭ وسى «ءبىر عانا تاڭىرگە» سيىنۋىنا تاڭدانۋعا دا بولماس.

بۇل ارادا راشيد اد-ءديننىڭ شىڭعىس حان حاقىندا: «... كەيىن ول كەيبىر تۋىسقاندارىن (تۇركى رۋلارىن – رەد) جانە وزىنە تۋىسقاندىعى جاقىنىراق بولعان (بىرنەشە) مۇعۋل رۋلارىن باعىندىردى. ودان سوڭ وعان تۋىسقان رۋلاردىڭ ءبىرى كەرەيتتەر پاتشاسى وڭ حانعا (تۇعىرىل حانعا – رەد) قوسىلدى»^[22] دەگەنىن ەسكە الساق، «تۋىسقان» اتاۋى الىس ەمەس، جاقىن قانداس-تۋىستىقتى مەڭزەيدى.

موڭعولداردى مىڭ جەردەن بۋدديس ەسەپتەسەك تە، ولاردىڭ قازىرگى تۇرمىس-تىرشىلىك، ادەت-عۇرپىنان قاراعاندا تاڭىرلىك سالت-سانانىڭ ءيسى اڭقىپ تۇرادى. 2012 جىلى قىركۇيەكتە ۇلانباتور قالاسىنا باردىم. تاڭەرتەڭ ەرتە سىرتقا شىقسام، ءبىر سالاۋاتتى جاس جىگىت، قولىنا كەسە الىپ، ىشىندەگى اراقتى ساۋساقتارىنىڭ ۇشىمەن اسپانعا، بيىككە، اينالاعا شاشىپ جاتىر. «نە ىستەپ جاتىر؟» دەسەم، «تاڭىرىنە ءمىناجات ەتىپ، اق جول سۇراپ، جولاۋشى جۇرمەكشى» دەيدى قاسىمداعىلار.

موڭعوليالىق قازاق قالامگەرى  حابساتارۇلى عالىممۇراتتىڭ «قازاق بولمىسى» كىتابىندا:  «... جوڭعاردىڭ ۇرانقاي سىندى رۋلارىندا ءالى كۇنگە دەيىن تاڭىرگە سىيىناتىندار كەزىگەدى. ول – ول ما، سول ءتاڭىرىن تۇپ-تۋرا قازاق اتاۋىمەن «اتا ءتاڭىر» (اتا تەنگىر) دەپ اتايتىنىن قايتەسىڭ. دەمەك ولار دا ەجەلگى تۇرىكتىڭ (قازاق) ءبىر ۇرپاعى بولدى ما كىم بىلگەن؟!»^[23] دەگەن جولدار كەزدەسەدى.

موڭعول، قازاق اراسىندا ءومىر سۇرگەن اۆتور كوزىمەن كورىپ، كوكىرەگىنە تۇيگەن جايلاردى ودان ارى ۇشتاپ بىلاي دەيدى: «كوك تۇرىكتىڭ كەزىندە قازاق (تۇرىك) تا قالماق (موڭعول) تا ءبىر ءدىن تاڭىرگە تابىنعاندىقتان ولاردىڭ بۇكىل بولمىسى وتە جاقىن بولدى. ال ارتىنان قازاق يسلامعا كىرىپ، موڭعول بۋدديزمگە سەنىپ ەكى تۋىس حالىق ۇزاي بەرگەن. ايدالاداعى ەكى بولەك مادەنيەت بۇلاردى ەكى جاققا تارتىپ ۇزاتقانى سونداي اقىرى بۇلاردى ءبىر-بىرىنە تۋىس دەسەڭ شامداناتىن بولدى. ال باسىندا وسى ەكەۋى دە ءبىر تاڭىرگە سىيىنعانىن ءبىر نارسە بۇلجىتپاي دالەلدەيدى. تۇرىكتەرگە ۇقساپ موڭعولدار دا وزدەرىن كوك موڭعول دەپ اتاپ كەلدى. ەكەۋى ەكى بولەك دىنگە كىرگەلى سانداعان عاسىر وتسە دە بۇنداي اتاۋدىڭ ءالى كۇنگە دەيىن ساقتالۋى بۇرىنعى ءدىن ءىز-توزسىز تولىق جويىلمايتىنىن دالەلدەيدى»^[24].

قازاق، موڭعول، قىرعىز ۇلتتارى اراسىنداعى كوشپەندى تىرلىكتە اسا ۇقساس كەلەتىن تۇرمىس-سالت، داستۇرلىك ەرەكشەلىكتەر وتە كوپ. ايتالىق، قازاقتارداعى سياقتى، موڭعولداردا دا جاڭا تۋعان بالانىڭ شىلدەحانا تويىن اتايدى. قوي سويىپ، قالجا تاراتادى. «شىلدەحاناعا كەلگەندەر، ونىڭ ىشىندە كىندىك شەشەسى، جاس نارەستەگە ارنالعان ءوز سىيلىقتارىن تارتۋ ەتەدى. ايەلدەر جاعى بالانى ورايتىن جايالىق، ءۇي مالدارىنىڭ جۇمساق ەتىپ يلەنگەن تەرىسىن، يت كويلەگىن، القا تاستارمەن، كۇمىستەرمەن ادىپتەلگەن كيىم-كەشەك، اقشا اكەلسە، ءۇي يەسىنىڭ جاقىن تۋىستارى نارەستەگە ارناپ قوي، بۇزاۋ، قوزى، قۇلىن اتايدى.

اسىرەسە ەر بالالارعا ساپىلى باكى، جەبەلى ساداق، اتتىڭ ەرى سياقتى كوپتەگەن تارتۋ-تارالعىلار جاسايدى. شىلدەحانا سوڭى نارەستەگە جانە ونىڭ اكە-شەشەسىنە ارنالعان جۇرەكجاردى باتا-تىلەكپەن اياقتالادى»^[25].

شىن مانىندە اتالعان سالت-ءداستۇردىڭ ءبارى دە ەجەلگى تۇركىلەرگە ورتاق قۇندىلىقتارعا جاتادى. بۇدان باسقا كيىز ءۇي جانە ءتورت تۇلىك مالعا قاتىستى ىرىم-تىيىمدار، داستۇرلەر، عۇرىپ-ادەتتەر دەرلىكتەي «ءبىر توننان تۋعانىن» انىق كورسەتەدى. «قازاق-قالماق ءبىر تۋعان، قارا سارتتى كىم تۋعان»، «ورىستە مالى، توسەكتە باسى قوسىلعان ءبىر كيىز تۋىرلىقتىمىز» دەگەن ەسكىلىكتى سوزدەر دە سودان قالعان. قۇربانعالي حاليدتىڭ: «قازاقتىڭ «نوعاي-قازاق ءبىر كىسى، قازاق-قالماق ءبىر كىسى» دەگەن ناقىلى نەگىزسىز ەمەس»^[26] دەگەنىنىڭ دە وزىندىك ءمانى بار شىعار.

كەيىننەن وزدەرىن شىڭعىس اۋلەتىنە بالاعان موڭعول ۇلتى وكىلدەرىنىڭ وزگە ءدىننىڭ قۇشاعىنا قۇلاۋىنا بايلانىستى، وزدەرىنىڭ ەسكى تاڭىرلىك ۇعىمى مەن سول ۇعىمدى ۇستانعان كەزدەگى تۋىسقاندارىنان بارىنشا الشاقتاپ كەتكەنى دە، جاراتىلىس تەگىنەن وگەيلەگەنى دە راس ەدى. شىن مانىندە ول «وگەيلىك» شىڭعىس حان جۇرەگىنەن تۋىنداعان دالالىق بەكزادالىق پەن تاڭىرلىك قۇلشىلىققا جات، كەيىنگىلەردىڭ قولدان جاساعان «جاڭالىقتارى» بولاتىن.

شىڭعىستىڭ ءبىر عانا تاڭىرگە باس ۇرعانى سياقتى ونىڭ نەمەرە-شوبەرەلەرى «جالعىز حاققا» باس ءيدى. بۇگىنگە دەيىن جەتكەن جوشى مازارى مۇسىلماندىقتىڭ ۇلكەن ەسكەرتكىشى. راشيد اد-دين دەرەگى بويىنشا قۇبىلاي حاننىڭ نەمەرەسى اناندا مۇسىلماندىقتى ەرتە قابىلداعان. «انانداندى مۇحتار حاسان اقتاشى دەگەن تۇركىستاندىق مۇسىلمانعا ءوسىرۋى ءۇشىن بەردى. ول كىسىنىڭ زۋلەيحا (زىليحا) اتتى ايەلى ونى كوكىرەك سۇتىمەن ەمىزىپ ءوسىردى، سول ءۇشىن مۇسىلمان سەنىمى ونىڭ جۇرەگىندە مىقتاپ بەكىدى جانە مىزعىماس (بەرىك) بولدى. ول قۇراندى ۇيرەنگەن ءارى تاجىكشە جاقسى جازادى. ول ءاردايىم ء(دىنني) پارىزداردى ورىنداۋعا، قۇلشىلىق ەتۋگە ۋاقىتىن جۇمسايدى. تاعى وعان باعىنىشتى ءجۇز ەلۋ مىڭ مۇعۋل اسكەرىنىڭ كوپشىلىگىن ول مۇسىلماندىققا كىرگىزگەن... تەمىر قاعان بۇدان (ونىڭ مۇسىلمانشىلىقتى قابىلداۋىنان – رەد) قاتتى اشۋعا ءمىندى، ءسويتىپ ونى قاماپ قويۋعا بۇيىردى. ال ول بولسا يسلام (مۇسىلمانشىلىقتى) مەن يماندا (شىنايى سەنىمىندە) تاباندى ءارى بەرىك بولدى، ءسويتىپ: «ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىزدىڭ بارلىعى ءمۇۋاححيد بولعان، ياعني ءبىر قۇدايعا تابىنۋشىلاردان ەدى ءارى قۇدايدى «جالعىز!» دەپ بىلەتىن. ءسوزسىز، ىزگى سەنىمدەرىندەگى بۇل ىنتالىلىعىنىڭ بەرەكەسىنەن ماڭگى قۇداي ولارعا كۇللى الەمدى سىيلاپ، ولاردىڭ ء(بارىن) ادامداردىڭ كوشباسشىلارى مەن پاتشالارى ەتتى، وسىلاي ولار اتاقتى ءارى داڭقتى بولدى، سونداي-اق ولار ەشقاشان پۇتتارعا ساجدە ەتكەن (تابىنعان) ەمەس»، – دەپ ايتۋمەن بولدى...

اناندا بالالىق شاعىنان بەرى مۇسىلماندىقتى ويلاپ، ونى ۇستانعانىنا قاراماي ول يسلام پاتشاسى عازان حاننىڭ (ونىڭ پاتشالىعىن ماڭگى ەتسىن!) انىق مۇسىلمان، جالعىز قۇدايعا تابىنۋشى، ءارى ءمىنسىز سەنىمنىڭ ادامىنا اينالعانىن، ونىڭ يران جەرىندەگى بارلىق مۇعۋلداردى مۇسىلمان دىنىنە كىرگىزىپ، پۇتتىڭ ءبارىن قيراتىپ، (مۇشىرىكتەردىڭ) پۇتحاناسىن قيراتقانىن ەسىتكەندە، بۇل ماسەلەدە ىنتالىلىق تانىتىپ، ء(وز مۇمكىندىگىنىڭ) شەگىنە جەتتى... يسلامدى مويىنداماي اناناداعا جالا جاپقان سارتاقتىڭ ءوزى دە قازىر مۇسىلمان بولدى...»^[27].

جوشى، حۋلاعۋ ۇرپاقتارى دا مۇسىلمان الەمىنە «بالداي باتىپ، سۋداي ءسىڭىپ كەتتى».

جوعارىداعى اناندانىڭ: «ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىزدىڭ بارلىعى ءمۇۋاححيد بولعان، ياعني ءبىر قۇدايعا تابىنۋشىلاردان ەدى ءارى قۇدايدى «جالعىز!» دەپ بىلەتىن» دەگەنى ءبىز ايتىپ وتكەن شىڭعىس باس ۇرعان «ءبىر تاڭىرلىك – ءبىر قۇدايلىقتى» راستاپ تۇر. شىڭعىس حان عانا ەمەس6 سول زامانداعى ونىڭ توڭىرەگىندە جاساعان كوشپەندى تايپالاردىڭ باسىم پايىزى ءبىر-بىرىمەن ساباقتاس، مازمۇنداس بولعان جالعىز قۇدايلىق «ءبىر تاڭىرلىكتەن» «ءبىر اللا» ۇعىمىنا وڭاي كوشتى. ءبىر عاجابى باسقا حالىقتاردا كەزدەسە بەرمەيتىن تاريحتىڭ بۇل تاڭداۋىن تۇركىلەر تۇقىمى باستان كەشتى. ءارى ولار قولدان جاسالعان قۇدايلاردان اۋلاق، وزدەرىنىڭ ناعىز جاراتىلىس تەگىنە بارىنشا جاقىن ءومىر ءسۇردى.

تاريح تەرەڭىنە شىندىق كوزىمەن ءۇڭىلۋشى عالىمداردىڭ پايىمىنشا،  «شىڭعىس حانعا دەيىن موڭعول دەگەن حالىق، ەل، ءتىپتى جەكە تايپا دا بولماعان». «جاميع ات-تاۋاريح»-تىڭ ءون بويىندا ءبىر عانا «مۇعۋل» اتاۋىمەن  باياندالادى. تاريحتى ءوز مۇددەسىنە بەيىمدەگىسى كەلگەن تۇركىلەردەن جات وزگەلەر ەسكىلىكتى اۋدارمالارداعى دىبىس ۇندەستىگىنە سانالى-ساناسىز يكەمدەلىپ، «موڭعول» ءسوزىن بۇرىننان بار اتاۋ رەتىندە دارىپتەۋمەن كەلەدى.

شىڭعىس حان ءداۋىرى ءسوز بولعاندا كەيبىر عالىمدار «موڭعولداردان جەڭىلگەن تۇركى اسكەرلەرى باتىسقا قاراي اۋىپ كەتتى» دەپ جازدى. بۇل، شىن مانىندە، شىندىققا جاناسپايدى. ايتالىق، قازاق دالاسىنا  ورىس وكتەمدىگى ورناي باستاعاندا، شەت جۇرتقا قانشا قازاق اۋىپ كەتتى. بار بولعانى بەستەن ءبىرى عانا. ەندەشە، شىڭعىس حان ءوزى جەڭگەن تايپالاردىڭ قۋاتتى قوسىنىن، باتىرلارىن وزىنە قوسىپ الىپ وتىرعان. ال اۋعان ەل اسا كوپ ەمەس.

«1206 جىلعا دەيىن بورجىگىن تايپاسىنىڭ جاس كوسەمى تەمۋچين ماڭايىنداعى ءىرىلى-ۇساقتى تۇركى-موڭعول ءتىلدى تايپالاردىڭ بارىنە باس يگىزدى، ماقساتىنا جەتۋ ءۇشىن كوشپەلى رۋلاردىڭ ۇيىمشىل وداعىن قۇردى، ولاردى ۇلىستىق جۇيەگە ەنگىزدى جانە الەمدى جاۋلاپ الاتىن ۇلى سوعىسقا دايىندادى»^[28].

شىنىندا دا، از عانا مۇعۋلداردى ءوز قۇرامىنا العان شىڭعىستىڭ قالىڭ قولى كوكتەن جاۋعان جوق. «كوپشىلىك وتريادتار باعىندىرىلعان حالىقتار اراسىنان قۇرىلدى» (بارتولد ۆ.ۆ). ال جوعارىدا اتالعان راشيد اد-ءديننىڭ يراننىڭ «التىن دافتارىنان» («التىن داپتەرىنەن») العان «مالىمەتى بويىنشا، شىڭعىس حاننىڭ ولەر الدىندا (1227 جىل)  129 مىڭ جاۋىنگەرى بولعان» ەكەن^[29]. ارينە، ونىڭ كوبى-اق سول كەزدە ساحارادا جاساپ جاتقان كەرەي، نايمان، قوڭىرات، قىپشاق، جالايىر، تاتار، ت.ب. ەرجۇرەك تۇرىك ۇلدارىنان ەدى.

شىڭعىس حاننىڭ دۇنيەنى جاۋلاۋىنىڭ سىرىنىڭ ءوزى وسى ەر تۇرىكتەردىڭ ارقاسى. ماسەلەنىڭ ءمان-جايىن تەرەڭنەن ىزدەگىسى كەلگەن عالىمدار كوپ جاعدايدا «تۇرىك-موڭعول اسكەرى» نەمەسە «موڭعول-تۇرىك اسكەرى» دەگەن اتاۋدى قولدانادى. ك.امانجولوۆ پەن ا.تاسبولاتوۆتىڭ اتالعان ەڭبەگىندە دە وسى يدەيا قۋاتتالادى.

شىڭعىس حاننىڭ تۇرىك ەلدەرىن جاۋلاۋىنا بايلانىستى: «ولاردىڭ قالالارىن، مادەنيەتىن بۇلدىرمەڭدەر. دىنىنە قۇرمەت ەتىڭدەر»، – دەۋىنىڭ دە وزىندىك سەبەبى بار بولسا كەرەك.

شىڭعىستىڭ كەزىندە كۇشلىك حوتاندى جاۋلاپ، ونداعى مۇسىلمانداردى دىنىنەن ايىرۋعا قاتتى قىسىم كورسەتەدى. اللانىڭ دارعايىنا باس ۇرىپ، ءوز ايتقانىن دالەلدەمەك بولعان حوتاندىق يمامداردىڭ باسشىسى الا اد-دين مۇحاممەد حوتانيدى كۇشلىك «ءوز مەدرەسەسىنىڭ ەسىگىنە ءتورت شەگەمەن (يسا پايعامباردى كرەستكە شەگەلەگەن سياقتى) قاعىپ تاستادى... (مۇسىلمان) حالىق دۇعاعا قولدارىن كوتەردى. كەنەتتەن جابىرلەنگەندەردىڭ دۇعاسىنىڭ وعى (ۇلى ءتاڭىردىڭ دۇعالارى) قابىل ەتۋ نىساناسىنا ء(دال) ءتيىپ، ول (پۇتقا تابىنۋشى) زالىم كاپىرگە تويتارىس بەرۋ ءىسى الەمگە يەلىك ەتۋشى پاتشا شىڭعىس حاننىڭ اسكەرىنىڭ قولىمەن اتقارىلدى... جەبە نويان نوكەرلەرىمەن جارشىلار ارقىلى جار شاقىرتىپ: «ءار ادام ءوز ءدىنىن ۇستانىپ، اتا-بابالارىنىڭ جولىن ساقتايتىن بولسىن!» دەپ حابار ەتتى. ال مۇسىلمانداردىڭ ۇيىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان كۇشلىك اسكەرىنىڭ بارلىعىنىڭ كوزى جويىلدى... كۇشلىكتى ساريع كۋن (سارىقون) اتالاتىن شاتقالدا ۇستاپ الىپ، ءولتىرىپ، كەرى قايتتى»^[30]

مۇنداعى جەبە نوياننىڭ: «ءار ادام ءوز ءدىنىن ۇستانىپ، اتا-بابالارىنىڭ جولىن ساقتايتىن بولسىن!» دەۋى شىن مانىندە شىڭعىس حاننىڭ ءامىرى ەدى.

شىڭعىس حاننىڭ تۇركى مۇسىلماندارىنا جاساعان جورىعى ولاردىڭ ءدىنىن قورعاۋىنا، ورتاق ادىلەتتىككە ۇيىسۋىنا، تۇركىلىك مەملەكەتتەردىڭ قالىپتاسۋىنا وزىندىك ىقپالىن جاسادى.

شىڭعىس حان دەسە، «قۇرۋشى، بىرلىككە كەلتىرۋشى» دەگەننەن كورى، «قۇرتۋشى، جاۋىز» رەتىندە بەينەلەيتىن وگەي ادەبيەتتەر كوپ. الەمدەگى ءىرى يمپەريالىق ەلدىڭ ءبىرى بولعان قىتاي تاريحى: «...1271 جىلى قۇبىلاي ورتا قىتايدى باعىندىرىپ، يۋان پاتشالىعىن قۇردى، بەيجىڭدى استانا ەتىپ، ونى دادۋ «حان وردا» دەپ اتادى. ءسويتىپ قۇبىلاي قىتاي تاريحىنداعى ءبىرىنشى رەتكى كوشپەندىلەردىڭ بيلىك جۇرگىزگەن; پاتشالىعى يۋان حاندىعى ومىرگە كەلەدى.

يۋان پاتشالىعىنىڭ ەڭبەگى – تاڭ پاتشالىعىنان بەرى 370 جىلعا جالعاسقان ءوز الدىنا بەكتىك قۇرىپ، ءبىر-بىرىمەن قىرىلىسقان بەرەكەتسىزدىكتى تيىپ، كوپۇلتتى ءبىرتۇتاس مەملەكەت قۇردى.

يۋان پاتشالىعىنىڭ تەرريتورياسى گۇلدەنگەن تاڭ پاتشالىعىنىڭ تەريتورياسىنان الدەقايدا ۇلانبايتاق. «سولتۇستىگى ينشان (تيانشان) تاۋلارىنان ارى، باتىسى قۇمعا (تارىمعا), شىعىسى لياۋزۋعا (قازىرگى كورەيا), وڭتۇستىگى حايبياۋعا (قازىرگى ۆەتنامعا) دەيىن جەتىپ»، وسى زامانعى قىتايدىڭ تەرريتورياسى قۇبىلاي زامانىندا قالىپتاستى» دەپ شىڭعىس اۋلەتىن ەرەكشە ۇلىقتايدى^[31].

ماعجاننىڭ:

تۋمايدى ادامزاتتا شىڭعىستاي ەر،

دانىشپان، تۇڭعيىق وي، بولات جىگەر.

شىڭعىستاي ارىستاننىڭ قۇر اتى دا،

ادامنىڭ جۇرەگىنە جىگەر بەرەر، – دەگەنى تەگىننەن تەگىن ايتىلماسا كەرەك.

ءبىز كەيىنگى بولىمدەرىمىزدە شىڭعىس حان تاقىرىبىنا تاعى دا توقتالاتىن بولامىز.

يمپەريالاردىڭ يتەرمەلەۋى جانە دىندىك، ۇلتتىق ايىرماشىلىقتار، جوڭعارلار زامانىنداعى جاۋلاستىق سياقتى سەبەپتەردەن الىستاپ كەتكەن اعايىنىمىز – موڭعولداردىڭ بىزبەن بولعان ارا-قاتىناس تاريحى ءالى دە بولسا تەرەڭدەي زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى.

كوشپەندىلەردىڭ ءبىر تەكتى تۇركىنىڭ ۇرپاعى بولۋى – ەشكىمگە دە زالالىن تيگىزبەيتىن، ادامداردىڭ جارالۋ تەگىندەگى سۇيەككە ءبىتىپ، قانعا سىڭگەن تامىرلاستىق پەن باۋىرلاستىق قانا. وعان «يزيمدەردى» بايلاپ، كولەڭكەلى كوزبەن قاراۋ نەمەسە جاقىنعا تارتقاننان كورى جاتتىققا بەيىم بولۋ ساناعا ورناعان «الىپ مۇزدىقتاردىڭ» ءالى دە جىبىمەي جاتقاندىعىنىڭ بەلگىسى. اسىرەسە، «اتتان تۇسسە دە، ۇزەڭگىدەن تۇسكىسى» كەلمەيتىن موڭعول عالىمدارىنىڭ ءتۇپ توركىندەگى جاقىندىعىمىزعا باسا نازار اۋدارعانى ءجون بولار ەدى.

جالپى «تۇركى» جانە «تۇرىك» اتاۋلارىنا كەلسەك، تاريحشى عالىمدار كوپ جاعدايدا ەكى ۇعىمدى بولەك اتاۋ رەتىندە قاراستىرادى. ال ۇلتتىق يدەسى انىق، قۇلدىق سانادان اۋلاق تۇرىكشىلدەر ونى «تۇرىك» اتاۋىمەن عانا اتاۋدى ءجون سانايدى. قازىردە تۇركياداعى تۇرىكتەر ونداعى قازاق باۋىرلارىن «قازاق تۇرىكتەرى» اتايدى. دەمەك، ورتاق تۇرىك اتاۋىنا جۇگىنسەك، ۇلتتىق ايىرماعا قاراي – قازاق تۇرىكتەرى، ۇيعىر تۇرىكتەرى، وزبەك تۇرىكتەرى، قىرعىز تۇرىكتەرى، موڭعول تۇرىكتەرى، ت.ب. اتاۋلارمەن اتاۋ شىندىق تەگىمىزگە بارىنشا جاقىن بولار ەدى.

ءجادي شاكەنۇلى

جازۋشى-تاريحشى، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ، ەۋرازيا جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى

سىلتەمەلەر:

[1]  ماحمۇد قاشقاري «ديۆاني لۋگات ت-تيۋرك»، «انا ءتىلى» باسپاسى، الماتى. 1993 جىل.

[2] شاكارىم قۇدايبەردىۇلى. «شاكارىم» - II توم، الماتى «ەل-شەجىرە» - 2008 جىل.

[3] ك.ر.امانجولوۆ. «تۇركى حالىقتارىنىڭ تاريحى»، الماتى:«ءبىلىم»، 1-توم، 2005 جىل. 91-بەت.

[4] ق.ر.امانجولوۆ، «تۇركى حالىقتارىنىڭ تاريحى»، الماتى: «ءبىلىم»، 2005 جىل، 13 بەت.

[5] يسلام قابىش «تۇران الەمى». الماتى: «سانات»، 2007 جىل. 80 بەت.

[6] «قازاقستان تاريحى تۋرالى قىتاي دەرەكتەمەلەرى»، V توم، الماتى: «دايك-پرەسس»، 2006 جىل. 57 بەت.

[7] راشيد اد-دين «جاميع ات-تاۋاريح» 1-توم. فوليانت، استانا. 2018 جىل. 56 بەت.

[8] راشيد اد-دين «جاميع ات-تاۋاريح» 1-توم. فوليانت، استانا. 2018 جىل. 86-87 بەتتەر.

[9] ابىلعازى «تۇرىك شەجىرەسى». الماتى، «انا ءتىلى» باسپاسى. 1992 جىل. 40 بەت.

[10] راشيد اد-دين «جاميع ات-تاۋاريح» 1-توم. فوليانت، استانا. 2018 جىل. 45 بەت.

[11] ق.زارىپحان «شىڭعىس حاندى تۇرىك قىلعان راشيد-اد-دين»، «الاش ايناسى» https://alashainasy.kz/kazak_tarihy/shyingyis-handyi-turk-kyilgan-rashid-ad-din-99513/.

[12]  ل.ن.گۋميلەۆ «كونە تۇرىكتەر». الماتى، «ءبىلىم»، 1994 جىل. 329 بەت.

[13]  ق.سالعاراۇلى، «ۇلى قاعانات». استانا:«فوليانت» باسپاسى، 2008, 345-346, 357-بەتتەر.

[14] قۇنانباەۆ ا. شىعارمالارى. – الماتى: «عىلىم»، 1977. – ت.2.

[15] ز.قيناياتۇلى «شىڭعىس حان» الماتى، «اردا»، 2008 جىل. 35 بەت.

[16]  «مونگولىن نۋتس توۆچوو. ۋلاانبااتار، 1990. 149-باپ.

[17]  ماحمۇد قاشقاري «ديۆاني لۋگات ت-تيۋرك»، «انا ءتىلى» باسپاسى، الماتى. 1993 جىل.

[18] ز.قيناياتۇلى «شىڭعىس حان» الماتى، «اردا»، 2008 جىل. 100 بەت.

[19]  «تاريح – ادامزات اقىل-ويىنىڭ قازىناسى»، III توم. قۇراست: ن.ا.اتىعاەۆ، ك.ق.اقتاەۆا، ل.ل. باتۋرينا، ءا.ءا.قايداروۆا، ق.ز.وسكەنباي. «فوليانت» باسپاسى. استانا-2005 جىل. 402 بەت.

[20] پلانو كارپيني «ماڭعۇل تاريحى»، اۋد: ت.ءا.تىنىبايىن. «شاپاعات-نۇر»، الماتى، 2013 جىل. 23 بەت.

[21] «تاريح – ادامزات اقىل-ويىنىڭ قازىناسى»، III توم. قۇراست: ن.ا.اتىعاەۆ، ك.ق.اقتاەۆا، ل.ل. باتۋرينا، ءا.ءا.قايداروۆا، ق.ز.وسكەنباي. «فوليانت» باسپاسى. استانا-2005 جىل. 411 بەت.

[22]  راشيد اد-دين «جاميع ات-تاۋاريح» 1-توم. فوليانت، استانا. 2018 جىل. 280 بەت.

[23] حابساتارۇلى عالىممۇرات «قازاق بولمىسى»، ۇلانباتىر. 2009 جىل.

[24] بۇل دا سوندا.

[25] گاليم قۇدايبەرگەنوۆ «تانىس تا بەيتانىس مونگوليا»، 1-توم. استانا-2012 جىل. 149 بەت.

[26] قۇربانعالي حاليد. «تاۋاريح حامسا»، ۇلتتار باسپاسى، بەيجىڭ. 2014 جىل. 118 بەت.

[27] راشيد اد-دين «جاميع ات-تاۋاريح» 4-توم. فوليانت، استانا. 2018 جىل. 8-10 بەتتەر.

[28]  ج.ارتىقباەۆ «قازاقستان تاريحى»، وقۋلىق. استانا: فوليانت. 2013 جىل.131-132 بەت.

[29] ك.امانجولوۆ، ا.تاسبولاتوۆ. «قازاقستاننىڭ اسكەري تاريحى»، الماتى: «ءبىلىم»، 2008 جىل، 33-بەت.

[30]  راشيد اد-دين «جاميع ات-تاۋاريح» 2-توم. فوليانت، استانا. 2018 جىل. 130 بەت.

[31] سۋ شۋياڭ  «قىتاي تۋرالى بىلىمدەر» – قىتايتانۋ. «حۇسنيحات» باسپاسى. الماتى، 2010 جىل.

Abai.kz