جوشى ۇلىسى اتانعان تۇركى مەملەكەتى
شىڭعىس حان يمپەرياسىن قالىپتاسقان داعدىمەن «موڭعول يمپەرياسى» دەپ اتاعانىمەن، تاريحقا شىنايى تالعاممەن، شىندىقپەن قاراۋشى عالىمدار ونىڭ تۇركى-موڭعول يمپەرياسى ەكەنىن العا تارتادى. ەگەر ونى «موڭعول يمپەرياسى» دەپ قاراعان كۇننىڭ وزىندە ونى قالىپتاستىرۋشى توپ پەن تىرەكتى كۇشتەردىڭ تۇركىلەر ەكەنىن ەسكەرسەك، ءبارى بىردە تۇركىلەر قۇرعان الىپ ەل سانالادى. بۇگىنگى ۇلت ۇعىمىمەن قاراعاندا بيلەۋشىسى موڭعول ۇلتىن قۇراۋشى تايپالاردان شىققاندىقتان سوعان تاۋەلدى، باعىنىشتى اتالدى.
راشيد اد-دين دەرەگى بويىنشا سول تۇستاعى تۇركى رۋ-تايپالارى وزدەرىن بيلدەۋشى تايپانىڭ وكىلى ەتىپ كورسەتۋ ماقساتىندا «تاتار» نەمەسە «مۇعۋل» سىندى ورتاق تايپا اتىمەن اتالۋدى «مارتەبە، اتاق، ابىروي» سانايتىن بولعان. «الايدا بۇل ولاي ەمەس، ويتكەنى مۇعۋلدار ەرتەدە (ۇلى) دالادا مەكەن ەتكەن بارشا تۇركى حالىقتارىنىڭ ىشىندەگى ءبىر قاۋىمى (رۋى عانا) بولعان[1].
تاريحي جەر اتاۋىمەن قاراعاندا دا شىڭعىستىڭ تۇركىلەردەن بولەك جاسايتىنداي، ولاردان وقشاۋ تۇردى دەيتىندەي ەشبىر تاريحي نەگىزى جوق.
«قازىرگى موڭعول حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ جەرىندە XIII عاسىرعا دەيىن تۇرىك ءتىلدى «كەرەي، نايمان، مەركىت، جالايىر، قوڭىرات، ۇيعىر، قىرعىز، تاتار» تايپالارى مەكەندەگەن. ماسەلەن، محر-نىڭ شىعىس وڭىرىندەگى «دالاينۋردىڭ» شىعىس وڭتۇستىگىندە تاتار تايپاسى; دالاينۋردىڭ سولتۇستىگىندە، ونون وزەنىنىڭ شىعىس وڭىرىندە جالايىر تايپاسى – «حامۇق موڭعول» اتتى موڭعول تايپاسىمەن كورشىلەس مەكەندەدى. مەركىت، ۇيعىر تايپاسى – بايقال كولىنىڭ وڭتۇستىك ءوڭىرى مەن كوپسۋكول (حوۆسگول)-ءدىڭ شىعىس ءوڭىرىن مەكەندەدى. قىرعىز تايپاسى – قازىرگى تۋۆا اسسر-ءىنىڭ جەرىندە مەكەندەپ تۇرعان. نايمان تايپاسى – قازىرگى محر-نىڭ ۋۆس، بايان-ولگي، حوۆد، گوۆ-التاي، بايانحونگور ايماعىىڭ جەرىندە مەكەندەگەن. كەرەي تايپاسى – قازىرگى محر-نىڭ زاۆحان، ارحانگاي، وۆورحانگاي، ءتوۆ ايماعىنىڭ جەرىندە، بۇلعىن ايماعىنىڭ وڭتۇستىگى مەن حەنتي ايماعىنىڭ باتىس-وڭتۇستىگى وڭىرىندە مەكەندەگەن...»[2].
موڭعول زەرتتەۋشىلەرى مەن قالامگەرلەرى قازىر دە وزدەرى قونىستانعان ايماقتىڭ ەجەلگى يەسى تۇركىلەر بولعانىن جوققا شىعارمايدى. س.راحمەتۇلى اۋدارماسىمەن بەرىلگەن بااباردىڭ «موڭعولدىڭ تەگى» اتالاتىن ماقالاسىندا: «قازىرگى موڭعولدىڭ تەريتوريالىق اۋماعى ەجەلگى موڭعولداردىڭ قونىستانۋىنان بۇرىن تۇركى تەكتەس ۇلىستاردىڭ نەشە مىڭ جىلدار بويى مەكەندەنگەن ۇيىعى»[3] ەكەندىگىن ناقتى مىسالدارمەن تۇسىندىرەدى.
«شىڭعىس حان تاريحىنا قاتىستى جەر-سۋ اتتارىنىڭ كوبىسى تۇرىكشە بولعانىنا وراي، ول اتىراپتارداعى رۋلار دا تۇگەلدەي دەرلىك تۇرىكتەر. بۇل سوزىمىزگە كوپ قينالماي-اق قىرۋار دايەك كەلتىرۋگە بولادى. ناقتىلاي ايتساق، ولار: كەرەي (كەرەيت), نايمان، جالايىر، دۋلات (دۇعلات), قوڭىرات (قوڭعىرات), قىپشاق، قاڭلى، تانا، تاز، ءدويت (دويتىعۇت), الشىن، بايۇلى (بايوقۇ، بايۇرقى، باياۋت), اداي (داي), تاما، كەتە، بەس شەكتى (بەس ەرمەن), سىرگەلى (سىرگەتى), شانىشقىلى (چانچىعۇت), قىلىش (قىلىچ، قالاچ), سالجۇق (سەلجۇك), قۇمان، باشقۇرت (باشقىرت), تۇركىمەن، بۇلعار، ۇيعىر، قىرعىز، ت.ب. بولىپ جالعاسادى. مۇنداي ءىرى ارىستاردى بىلاي قويعاندا، جانىس، تاراقتى، اققويلى، قاراقويلى، وراقتى (وراقچىل), انداس (اندا), تورى (تورۋك), ماڭعىتاي (ماڭعىت), قيات، تورە، قاراقاس، قورالاس، قۇلشىعاش (قۇلشىنتى), كۇرلەۋىت (قىپشاقتىڭ كىشى رۋى), تاعى سول سياقتى رۋ-تايپالار. وسىناۋ رۋلاردىڭ اتى عانا تۇرىكشە ەمەس، زاتى دا تازا تۇركى. ولار تۇرىك حالىقتارىنىڭ اراسىندا، اسىرەسە قازاق ۇلتىنىڭ ىشىندە بۇگىنگە دەيىن ءباز-باياعىسىنداي ساقتالعان»[4].
تاريحشى عالىمداردىڭ قاي-قايسىسى بولماسىن، تۇركى-موڭعول، موڭعول-تۇركى ۇعىمدارىن ءبىر-بىرىنەن بايلانىسسىز قاراي المايدى.
سول تۇستاعى ساحارالىق مەملەكەتتەر تۋرالى ايتقاندا شىڭعىس حاننىڭ الدىنداعى اسۋ بەرمەس اسقار بەل تەك قانا كەرەيت تۇعىرىل حان ەدى. تۇعىرىل حاندى قىتاي التان حانىنىڭ كومەگى ارقىلى باس كوتەرمەستەي جەڭىپ، كۇيرەتكەننەن كەيىن شىڭعىستىڭ مەيماناسى ەرەكشە تاسىدى.
«599 حيجري جىلىنىڭ ايلارىنا سايكەس كەلەتىن تۋنكۋز (دوڭىز) جىلى بولعان وسى جىلدىڭ قىسىندا ول ءتيماۇن كيحارا ء(تيماۇن دالاسى) اتالاتىن جەردە اڭشىلىق جاسادى. سوسىن سوعىستان جەڭگەن جانە جەڭىسكە جەتكەن كۇيىندە، باقىتتى جانە كوڭىلى توق (كۇيدە) ءوزىنىڭ ۇيىنە، قۇتتى ورداسىنا قايتىپ كەلدى.
ونىڭ وسىنداي ۇلى جەڭىسكە جەتىپ، اتىنا پاتشالىق ءىسى (بيلىگى) بەكىگەندىكتەن، وعان شارتاراپتان ء(تۇرلى) قاۋىمدار ءوز بويۇسىنۋشىلىقتارى مەن باعىنىشتىلىقتارىن ءبىلدىرىپ كەلىپ جاتتى. ول وسىنداي ۇلى شاپاعاتتىڭ شۇكىرشىلىگى ءۇشىن ۇلكەن جيىن جاساپ، يگى بۇيرىقتار مەن بەرىك جارعىلارىن بەكىتىپ، باقىتتى كۇيدە حان تاعىنا وتىردى»[5].
ءسويتىپ، ايداي الەمگە اتى ماعلۇم تۇعىرىل حاندى جەڭىپ، ونىڭ پاتشالىعىن يەلەنۋى شىڭعىستى توڭىرەكتىڭ ءتورت بۇرىشىنا تانىتىپ، ونىڭ وسى جولعى «ۇلى جەڭىسىنەن» قايمىققان، ىعىسقان، باعىنعاندار دارعايىنا كەلىپ باس ۇردى. ەندىگى جەردە كەرەي ارمياسىنىڭ 30 مىڭدىق قولىنىڭ كەم دەگەندە جارتىسى ونىڭ باعىنىشتىلىعىنا ءوتىپ، اينالاسىنداعى وزگە تايپالاردى باعىندىرۋدا ەلەۋلى قىزمەتتەر اتقاردى. وسى سايلاۋىت ساربازدار ارقىلى ول قۇدىرەتىن نىعايتا ءتۇستى.
«شىڭعىسحاننىڭ اينالاسىنداعى زامانداستارىنىڭ، قولباسى باتىرلارىنىڭ، مەملەكەتتىك قايراتكەرلەرىنىڭ تەگى دە انىق جازىلعان: تايان، كۇشلۇك، بۇيرۇق – نايمان حاندارى، اقشىرىن – تاتار حانى، ەلشىتەي، تۇعىرۋل – كەرەي حاندارى، توقتابەك – مەركىت حانى; باتىرلارى سابا، مۇقالى، جەبە، جامۋقا، سۇبىتەي، جەلمە، بالا – جالايىرلار; تاتاتۇڭعا، كەتبۇقا – نايمان; چىنحاي (شىڭعاي),بۇلعاي، كۇيتەمىر – كەرەي; ناياعا – سىرگەلى، سىزعان قۇتقا – تاتار، بوراشى – ارعىن، بورىقۇل – ءۇيسىن، شورماقان – تاما; كورگۇز (كورگىز) – ۇيعىر، ت.ت»[6].
«اۋليە چاڭچۋننىڭ باتىسقا ساپارى»[7]اتتى كىتاپتا تيان جىنحاي ەسىمدى شىڭعىسحاننىڭ ءۋازىرى حاقىندا ونىڭ رۋى كەرەي ەكەندىگى جونىندە اۋدارماشى ق.ىنتىحانۇلى مىناداي تۇسىنىكتەمە بەرگەن:
«تيان جىنحاي (田镇海) شىڭعىس قاعاننىڭ سەنىمدى ۋازىرلەرىنىڭ ءبىرى. ونىڭ ەسىمى «يۋان تاريحىندا» جازىلعان. وندا جىنحايدى بىلاي تانىستىرادى: «جىنحاي، كەرەي رۋىنان. ءاۋ باستا تايزۋدىڭ جاساعىن باسقاراتىن قولباسىلاردىڭ ءبىرى بولدى. ونون وزەنى بويىنداعى ۇلى قۇرىلتايدا وسى جىنحاي تايزۋعا شىڭعىس قاعان اتاعىن بەرۋدى ۇسىنىس ەتكەن. تايزۋدىڭ 5-ءشى جىلى نايماندى شاپقاندا كورسەتكەن ەڭبەگى ءۇشىن تايزۋ وعان جۇيرىك اتىن سىيعا تارتتى. تايزۋدىڭ 7 جىلى ءشۇرشىت، تاتار، قىپشاق، تاڭعىت، ءجۇرجىن جانە حىشي توڭىرەگىندەگى ەلدەردى شاۋىپ، ون مىڭنان استام تۇتقىن، التىن-كۇمىس سياقتى بارلىق ولجاسىن ورداعا اكەلىپ تاپسىردى. تايزۋ وعان ارۋقان جەرىندە تىڭ يگەرىپ، جىنحاي كەنتىن سالىپ، شەكارا كۇزەتۋدى بۇيىردى ... »،-دەپ جازىلعان ( «يۋان تاريحى» 120 توم، ءومىربايان 7). تيان جىنحاي ونىڭ تۋادا قويىلعان اتى ءجونى ەمەس، ول قىتاي جەرىندە كوپ جىل بيلىك جۇرگىزگەنى ءۇشىن ورتا جازىقتىڭ سالتى بويىنشا وزىنە تيان جىنحاي 田镇海 دەپ ات قويىپ العان. وسىنداعى 田 ەگىن، 镇 كەنت نەمەسە قالا، 海 تەڭىز، سۋ، كول دەگەن ماعىنا بەرەدى، نەگىزگى ماعىناسى ەگىن سالىپ، قالا تۇرعىزىپ شەكارا كۇزەتۋشى دەگەنگە كەلەدى. كەي دەرەكتە ونىڭ شىن اتى ساۋىت دەپ ايتىلادى».
شىڭعىس حان كەرەيتتەر مەملەكەتىنىڭ قاعاندىعى عانا ەمەس اسكەري امىرلەرىن دە قولىنا الىپ، اۋەلى نايمان حانى تاياڭ حانعا شابۋىل جاساپ، وعان جەڭىلىس تاپتىردى. ونىڭ ارمياسىنىڭ دا باعىنىشتى بولعان بولەگىن وزىنە قوسىپ الدى. كەرەيتتەرتىڭ قۋاتتى قوسىنىن وزگەدە تۋىستاس تۇركىلەرمەن تولىقتىرعان شىڭعىستىڭ ەندىگى ەكپىنى تاۋ سۋىنداي تاسقىندادى. مەركىت، تاڭعۇت، قىرعىز، ۇيعىر سىندى ەلدەردى بىرىنەن سوڭ-ءبىرىن باعىندىردى.
ءسويتىپ، بۇگىنگى كۇنگى تۇركىلىك ۇعىمىمەن قاراعاندا باعىنعان، ونىڭ قول استىنا كىرىپ، جاۋلارىنا ورتاق اتويلاعان جاۋىنگەرلەر لەگىنىڭ 90 پايىزى تۇركى اسكەرلەرى بولدى. ءتورت ءىنىسى، ءتورت ۇلىن ارقاۋ ەتكەن جۇزدىك، مىڭدىق، تۇمەندىك اسكەر باسىلارىنا عانا ءوزىنىڭ ەڭ سەنىمدى ادامدارىن تاعايىنداپ، جەر قايىسقان قالىڭ قولدى «اشسا الاقانىندا، جۇمسا جۇدىرىعىندا» ۇستادى.
«…شىڭعىس حان اسكەرىنەن جەڭىلىس تاپقاننان كەيىن، موڭعوليانىڭ تۇركى تىلدەس تايپالارى وزدەرى تۇرعان جەرىنەن جاعرافيالىق باعىتتا باتىسقا قاراي ىعىسا باستادى: الدىندا نايماندار، مەركىتتەر، سوڭىندا كەرەيلەر. بۇل جاعداي اتالمىش تايپالاردىڭ قىرعىز-قازاق دالاسىنا تارالۋىنا ىقپالىن تيگىزدى»[8].
««موڭعولدىڭ قۇپيا تاريحىندا» (239 ۇزىك): «قويان جىلى (1207 جىلى) جوشى وڭ قانات قولدى باستاپ، ورمان ەلدەرىن باعىندىرۋعا اتتاندى. وزىنە بۇقانى جول باستاۋشى ەتىپ الدى... شىقشىت دەگەن جەرگە جەتتى، جوشى – ويرات، بۇريات، بارقۇن، ۋرسۋت، قوم-قاناس، قاڭعىس، تۇباس تايپالارىن وزىنە باعىندىرىپ، تۇمەن قىرعىزدارىنىڭ جەرىنە جەتتى. قىرعىز نوياندارى يەدي، ينات، الدير، ولەبەك تەگىن قاتارلىلار كەلىپ باس ءدى، اق قارشىعا، وراۋىز كەر ات، قارا سۋىر، ءتيىن تەرىلەرىن الا كەلىپ، جوشىعا سىي-سياپات جاسادى. جوشى تاعى دا ءسىبىر، قاستەيىن، بايت، تۇقىس، تەنلىك، تولەس، تاس، باجيت تەكتەس وڭتۇستىك ورمان ەلدەرىن دە باعىندىردى. شىڭعىس حان جوشىعا ىقىلاسى اۋىپ، «سەن مەنىڭ ۇلكەن ۇلىمسىڭ، بۇل بولسا العاش جورىققا شىعۋىڭ». ات تۇياعىڭ جەتكەن جەرلەردى، ونداعى مال-جاندى، كۇللى باعىنعان ورمان ەلدەرىن تۇگەلىمەن ساعان سىيلادىم!»، – دەيدى»[9].
وسىدان كەيىنگى شىڭعىس حان جورىعى اۋەلى قىتايعا باعىتتالدى.
«شىڭعىز حاننىڭ بالالارى جوشى، شاعاتاي جانە ۇگەتاي ۇشەۋى الدىمەن تۋڭ چاڭ، تۋجتۋ، سۋان دي فۋ جانە يۇڭ جيۋ قالالارىن يەلەندى»[10]. شىڭعىس حاننىڭ قىتاي ەلىنە جاساعان جەڭىستى شەرۋلەرى جالعاسا بەردى. «... ودان سوڭ (شىڭعىز حان) جوشى، شاعاتاي مەن ۇكەتايدى وڭ قاناتتاعى تاۋعا، سول جاقتا ورنالاسقان ايماقتاردى بويسۇندىرۋعا جىبەردى. (سودان) ولار باۋ جيۋ قالاسىنان باستاپ حۋاي ميڭجۋ قالاسىنا دەيىنگى ارالىقتاعى بارلىق قالالار مەن قامالداردى باسىپ الدى»[11].
باسىم پايىزى تۇركىلەردەن بولعان جوشى قولى وسىدان كەيىن دە جەڭىستى شايقاستارى ارقىلى تالاي ەل مەن جەردى باعىندىردى.
ەڭ باستىسى شىڭعىس قولىنىڭ الدىڭعى لەگىندەگى «ارىستان ۇلدىڭ» اكە ءۇمىتىن اقتاپ، ونىڭ سەنىمىمەن كۇرەس جۇرگىزۋى – ءبىزدىڭ تاقىرىبىمىزعا وراي ايتقاندا كەيىنگى – «جوشى ۇلىسى» اتالعان جاڭا تۇركى مەملەكەتىنىڭ ىرگەسىن قالاۋ نەگىزدەرى ەدى. ونىڭ ەرلىكتەرى كەيىننەن ءوزىنىڭ باسقارۋ ايماعىنا وتكەن وتىرار، جەنت، بارشىنلىق قالالارىنان الۋدا دا اڭىزعا اينالدى.
راشيد اد-دين ەڭبەگىندە: «حانزادا جوشىنىڭ جەنت پەن بارشىنلىق قالالارىنا بەت الۋى جانە ولاردىڭ ازات ەتىلۋى جايلى حيكايا»[12] ول جۇرگىزگەن ءساتتى جورىقتاردىڭ ءبىرى ەدى.
كوپ ۇزاماي جوشى حورەزمدى الۋ شايقاسىنا دا اتتانادى. سامارقان الىنعاننان كەيىنگى ەندىگى ءبىر تاقىرىپ: «شىڭعىز حاننىڭ ۇلدارى جوشى، شاعاتاي مەن ۇگەتايدى حورەزم تاراپىنا جىبەرۋى جانە ول ەلدىڭ ازات ەتىلۋى»[13] دەپ ءوربيدى.
ءسال شەگىنىس جاساپ، ون عاسىرعا جۋىق وسەككە مۇرىندىق بولعان جوشىنىڭ دۇنيەگە كەلۋىندەگى كۇدىكتى اڭگىمەگە ازىراق ورىن بەرسەك، راشيد اد-دين ونىڭ بايانىن دا ناقتى جەتكىزەدى.
اڭىزدا ايتىلعانىنداي جوشىنىڭ شەشەسى بورتە فۋجين مەركىتتەردىڭ قولىنا تۇسكەننەن كەيىن، كەرەيتتەرمەن جاۋلىعى سايابىرلاپ، جاقسى قارىم-قاتىناسقا تۇسە باستاعان مەركىت جاعى بورتەنى تۇعىرىل حانعا سىيعا ۇسىنادى. سول تۇستاعى تۇعىرىل حاننىڭ بۇكىل الەمدى اۋزىنا قاراتىپ، اتاق-داڭقى اسپان تىرەپ تۇرعان قاھارلى حان ەكەنىن ەسكەرسەك، بۇل ارادا مەركىتتەردىڭ بورتەگە ويىنا كەلگەنىن ىستەپ الىپ، ودان سوڭ حانعا سىيعا بەرۋى نەمەسە مەركىتتەردەن جۇكتى قىلىپ بارىپ تۇعىرىلعا سىيلاۋى مۇلدە مۇمكىن ەمەس ەدى. كەرەيت مەملەكەتىنىڭ ايبىنىنان ىعىساتىن مەركىت سىندى ەلدەردىڭ سول شاقتاعى جاعداي بويىنشا تۇعىرىلدىڭ شامىنا ءتيۋى اجالىنا اسىققانمەن بىردەي بولاتىن.
«ولار (مەركىتتەر – رەد) بورتە ءفۋجيندى وڭ حانعا بەردى. ول شىڭعىز حاننىڭ اكەسىمەن ەكەۋى اندا بولعاندىقتان، ءارى شىڭعىس حاندى ۇلىم دەپ اتاعاندىقتان، ول بورتە ءفۋجيندى سىيلايتىن ءارى قۇرمەت ەتەتىن. سودان ونى جاڭا تۇسكەن كەلىننىڭ جاعدايىندا ۇستاپ، وزگەلەردىڭ كوزىنەن قورعاپ وتىراتىن. ول وتە پاك (تازا) جانە قابىلەتتى بولعاندىقتان (وڭ حاننىڭ) امىرلەرى ءوزارا:
– نەلىكتەن وڭ حان بورتە ءفۋجيندى الماي جاتىر؟ – دەيتىن. ول (وڭ حان):
– ول مەنىڭ ۇلىمنىڭ جاس كەلىنىنىڭ دارەجەسىندە جانە ءبىزدىڭ الدىمىزدا قاۋىپسىزدىكتە، وعان ارام ويلارمەن قاراۋ بەكزاتتىق ەمەس، – دەدى»[14].
وسى جولداردان تالاي شىندىقتى اڭعارۋعا بولادى. ەڭ باستىسى مۇندا بورتە ءفۋجيننىڭ «وتە پاك (تازا) جانە قابىلەتتى» ەكەنى ايتىلادى. سوندىقتان دا تۇعىرىل ورداسىنداعىلار سىيعا كەلگەن ونى وردا حانىمى رەتىندە قابىلداۋعا دايىن ەكەندىكتەرىن جەتكىزەدى. ال تۇعىرىل حان بولسا: «ول مەنىڭ ۇلىمنىڭ جاس كەلىنىنىڭ دارەجەسىندە جانە ءبىزدىڭ الدىمىزدا قاۋىپسىزدىكتە، وعان ارام ويلارمەن قاراۋ بەكزاتتىق ەمەس» دەگەندى ايتادى. مۇندا شىڭعىس پەن تۇعىرىلدىڭ اراسىنداعى اكە-بالالىق قارىم-قاتىناستىڭ وتە جاقىندىعى مەن تۇركى حالىقتارىنداعى تەكتىلىك، ادالدىق، بەكزاتتىق بىردەن كوزگە ۇرىپ تۇر. ءتىپتى قازاقتار ومىرىندە قازىرگە دەيىن جالعاسىپ كەلە جاتقان اتا مەن كەلىن اراسىنداعى ار-يبادان اتتامايتىن ادەپ ەرەكشە ايشىقتالادى. تۇعىرىل حان تۋراسىندا ايتقاندا ونىڭ كەيبىر تاريحتاردا بۇرمالانعانىنداي وسال ەمەس، «دوسقا ادال، جاۋعا قاتال»، پەندەلىكتەن اۋلاق ناعىز حانعا لايىق تازا بولمىسىن كورسەتەدى.
وسىدان كەيىنگى وقيعا جەلىسى بىلايشا جالعاسادى: «شىڭعىس حان بۇل جاعداي جايلى حاباردار بولعاندا، ول وڭ حانعا بورتە ءفۋجيندى قايتارىپ بەرۋ تۋرالى وتىنىشپەن جالايىرلار رۋىنىڭ ۇنگىتتەرى قاتارىنان بولعان، ارعىن حاننىڭ بابالىق شاعىندا اباقا حاننىڭ بۇيرىعىنا سايكەس ونىڭ ورداسىنىڭ ءامىرى جانە حوراسان مەن مازانداراندا اكىم بولعان سارتاق نوياننىڭ اتاسى سابا ەسىمدى ءبىر ءامىرىن جىبەردى.
وڭ حان وعان كونىل ءبولىپ، قامقورلىق جاساپ، ونى سابامەن بىرگە قايتاردى. جولدا كەنەتتەن دۇنەگە ۇل تۋىلدى، وسى سەبەپتەن ونى جوشى (جولشى) دەپ اتادى... (جوشى) وسكەن كەزدە، ول ءاردايىم اكەسىنە ەرىپ ءجۇردى جانە ساتتىلىك كەزدەردە دە، قيىندىق كەزدەر دە ۇنەمى ونىڭ جانىندا بولدى[15].
تاريحشى زاردىحان قيناياتۇلى: «ا.جۋۆەيني، ن.بەرەزين، د.وسسون، ش.ناتساگدورج، ب.سايشاال، ۆ.ۆلاديميرتسوۆ، ابىلعازى ءبارى-ءبارى «مەركىتتەرگە قولعا تۇسكەن كەزدە بورتە جۇكتى ەدى»، – دەپ جازادى»[16] دەگەن دەرەك كەلتىرەدى.
تۇتاس تاريحتان قاراعاندا شىڭعىستىڭ دا، تۇركىنىڭ دە جاۋى بولعان ىشكى-سىرتقى كۇشتەر «ىشتەن ءىرىتۋدى» جوشىنىڭ كۇدىكتى تاعدىرىنان ىزدەۋگە يتەرمەلەپ كەلدى. بۇل جايىندا م.ماعاۋين: «جوشىعا قاتىستى جالا، وسەك قايدان تۋعان؟ بۇل – باتىس تاريحشىلارىنىڭ قايتكەندە دە شىڭعىس حانعا كولەڭكە ءتۇسىرۋ نيەتىنىڭ كەزەكتى ءبىر كورىنىسى. جاۋىز شىڭعىس حاننىڭ العاشقى، ۇلكەن ۇلى جوشى وزىنەن تۋماپتى! كولدەنەڭنەن جابىسقان جولدىباي ەكەن! اتىنىڭ ءوزى ايتىپ تۇر! – دەسەدى. ال جولدا تۋسىن. كوشپەندى جۇرتتا اتتىڭ جالى، تۇيەنىڭ قومىندا كىم تۋماعان؟!»[17] دەيدى.
«جوشى حان شىڭعىز حاننىڭ بۇيرىعىنا سايكەس، اركەز جورىقتاردا ءجۇردى. كوپتەگەن ايماقتار مەن قالالاردى ازات ەتىپ، بويۇسىندىردى (سودان مول اسكەري تاجىريبەگە يە بولدى»[18].
جوعارىداعى جولداردان جوشى مەن اكەسى اراسىنداعى بايلانىستىڭ ەش كولەڭكەسىز «ساتتىلىك كەزدەردە دە، قيىندىق كەزدەر دە ۇنەمى» بىرگە بولعاندىعىن كورەمىز. اكە-بالالىق قانا ەمەس، اسكەري ونەردەگى ۇستاز-شاكىرتتىك قاتىناستى دا ايعاقتايدى. قازاقتار سوزىمەن ايتقاندا: «ءتىرى بولسا ءبىر توبەدەن، ءولى بولسا ءبىر شۇڭقىردان تابىلاتىن» جاقىندىقپەن قان كەشكەن كەشۋلەردى بىرگە وتكەرەدى.
ءتىپتى اكەسى ۇلى جوشىنىڭ ۇيلەنۋىنە دە ەرەكشە كوڭىل بولەدى. «ونىڭ بالالىق شاعىندا جانە جىگىتتىك ۋاقىتىنىڭ باسىندا-اق شىڭعىز حان وعان وڭ حاننىڭ جيەنى ء(اسىلى ءىنىسى – رەد), جاعامبۋدىڭ قىزىن اتاستىرىپ بەردى. ونىڭ اتى بيكتۋتميش فۋجين (بەكتۋمىش فۋجين) بولاتىن. ول شىڭعىز حاننىڭ ايەلى يباقا بيكەنىڭ ءسىڭلىسى، ءارى تولە حاننىڭ ايەلى سۇرعاقتان بيكەنىڭ (اپكەسى) بولاتىن. ول جوشى حاننىڭ بايبىشەسى بولدى[19].
وسى جولداردان كورىنگەنىندەي تۇعىرىل حان وعان نەمەرە قىزىن بەرەدى. بۇل كەز شىڭعىستىڭ اتى شىعا قويماعان، تۇعىرىلدىڭ داۋرەندەپ تۇرعان شاعى. ولاي بولسا جوشى «جولدا تۋعان شاتا بولسا» تۇعىرىل حان وعان وردا حانىشالارىنىڭ ءبىرى بيكتۋتميش ءفۋجيندى (بەكتۋمىش فۋجين) بەرمەس تە ەدى. بۇل تۇعىرىلدىڭ ولاردىڭ اقسۇيەكتىك لاۋازىمىنا دەگەن سەنىم مەن قۇرمەتى عانا ەمەس، جوشىنى تازا حان تۇقىمى رەتىندە قابىلداعاندىعىندا دا بولىپ وتىر. جانە دە بيكتۋتميش ءفۋجيننىڭ (بەكتۋمىش فۋجين) جوشى حاننىڭ بايبىشەسى بولعانىنا نازار اۋدارساق، وردا ىشىندە ونىڭ ىقپالدى ادام بولعانى اڭعارىلادى.
تاريحشى ز.قيناياتۇلى: «تاريحشى شەجىرەشىلەر باتى حان (باتۋ – رەد) ۇكى-فۋدجيننەن تۋدى دەپ جازادى. قادىرعالي جالايىر سارتاق-حاتۋندى باس بايبىشە دەپ كورسەتكەن. مەنىمشە، سوڭعى ەكى دەرەكتىڭ قاي-قايسىسى دا سەنىمسىزدەۋ. يۋان اۋلەتىنىڭ العاشقى قاعانى ايگىلى قۋبىلاي قاعان اتا-باباسىنىڭ اتاق داڭقىن ماڭگىگە قالدىرۋ ءۇشىن، بەيجيڭدەگى (پەكين) قاعان ورداسى جانىنان سەگىز ءۇي-مۋزەي تۇرعىزىپ، ونىڭ ءتورتىنشىسىن اعاسى جوشى، ونىڭ بايبىشەسى بەدەشومىشتىڭ (بەكتۋمىش – رەد) ەسكەرتكىشىنە ارناعان. ەگەر ۇكى-فۋدجين جوشىنىڭ باس بايبىشەسى، باتى حاننىڭ اناسى ەكەنى راس بولسا، اۋەلى سول اتالۋى ءتيىس ەدى. ويتپەدى. تۋلۋيدىڭ (تولەنىڭ – رەد) بايبىشەسى سوركۋكتان-حاتۋن (سۇرعاقتان بيكە – رەد) جانە جوشىنىڭ باس بايبىشەسى بەدەشومىش-حاتۋن ءبىر تۋىسادى، كەرەيت جاقامبىنىڭ قىزدارى.
باتى حان تۋلۋيدىڭ بايبىشەسى سوركۋكتان-حاتۋندى ەرەكشە سىيلاپ، ودان تۋعان موڭكە قاعانمەن ەتەنە جاقىن بولعانىنا قاراعاندا، باتى حان ۇكى-فۋدجيننەن ەمەس، بەدەشومىشتەن تۋىلۋى مۇمكىن بە دەپ ويلايمىز. ويتكەنى شىڭعىسحان اۋلەتىندە قاعان، حان ۇل تۋعان بايبىشەلەردىڭ ىقپالى كۇشتى بولعان. ال باتى حان تۋىلدى دەلىنەتىن ۇكى-ءفۋدجيننىڭ ىقپالىن ەش جەردەن كورە المايمىز. قالاي دەگەنمەن جوشىنىڭ حان، بەك، نويان ۇلدارى سارتاق جانە بەدەشومىش حاتۋننان تارايدى»[20] دەگەندى ايتادى.
جوشىنىڭ باسقا ايەلدەرى دە تۇركىلىك تەكتەن بولدى. «(وردا) ونىڭ (جوشى حاننىڭ) قوڭىرات رۋىنان شىققان ۇلكەن سارتاق ەسىمدى ايەلىنەن دۇنيەگە كەلدى»[21]. «وردانىڭ ءبىرىنشى ۇلى – سارتاقتاي قوڭىرات رۋىنان شىققان جۋگا قاتىننان دۇنيەگە كەلدى[22].
«جوشىنىڭ ەكىنشى ۇلى – باتۋ قوڭىرات رۋىنان شىققان الشى نوياننىڭ قىزى ۋكي فۋجين (ۇكى فۋجين) قاتىننان دۇنيەگە كەلدى»[23].
تاريحشى، جازۋشى م.ماعاۋين دا ءوز ەڭبەكتەرىندە شىڭعىس، جوشى قۇرعان الىپ ەلدىڭ تۇتاس بولمىسىنىڭ تۇركىلىك تەكتەن اجىراماعانىن تىلگە تيەك ەتە كەلىپ: «جاقاعامبۋدىڭ قىزى – جوشىنىڭ ءبىرىنشى قاتىنى دەپ بىلسەك، اۋەلگى ەكى ۇلعا تەتەلەس، كەيىندە التىن وردا تاعىندا وتىرعان بەركە حان وسى بەكتۇتمىشتان تۋدى دەپ شامالاۋعا مۇمكىن. قايتكەندە دە ماناعى قىرىق ۇل جانە سونشاما قىز، شاماسى سەكسەن-توقسان بالانىڭ ىشىندە وڭ حاننىڭ جيەندەرى بولمادى دەپ ايتۋ قيىن»[24] دەيدى.
شىڭعىس حان كوزى تىرىسىندە جوشىعا بايتاق تۇركى دالاسىنىڭ ۇلتاندى بولىگىنەن ءوز ەنشىسىن بەردى. «ەرتىس وزەنى مەن التاي تاۋلارىنىڭ اينالاسىنداعى بارشا ءۋالاياتتار مەن ۇلىستى، ول ايماقتارداعى جايلاۋلار مەن قىستاۋلاردى جوشى حاننىڭ بيلىگىنە بەردى. جانە (جوشى حان) دەشتى قىپشاق پەن سول جاقتاعى وڭىردەگى مەملەكەتتەردى ازات ەتىپ، ءوزىنىڭ يەلىگىنە قوسىپ الۋى تۋرالى بۇلتارتپاس بۇيرىق بەردى. ونىڭ (نەگىزگى) جۇرتى ەرتىستىڭ اينالاسىندا بولدى جانە ونىڭ مەملەكەتىنىڭ استاناسى دا سول جەردە ەدى»[25].
وسى ارادا، ايتا كەتەرلىك تاعى ءبىر جاعداي – ءسىبىر حاندىعى مەن جوشى ۇلىسى اراسىنداعى بايلانىستاردىڭ ورىستىق ادەبيەتتەردە كوپ بۇرمالاۋعا ۇشىراعانى دەر ەدىك. اتاپ ايتقاندا ءسىبىر جەرىن قازاق دالاسىنان بولەك قاراستىرۋدى ماقسات ەتكەن يمپەريالىق يدەيا ولاردىڭ ارا-قاتىناسىنداعى جاقىندىقتارعا ءمان بەرمەگەنسيدى. كەرەيت سىندى تۇركىلەردى وداق ەتكەن ءسىبىر حاندىعى ءوڭىرىنىڭ جوشىعا ەنشىگە بەرىلگەن ەرتىس بويىندا بولعانىن ەسكەرسەك، دەمەك ولاردىڭ ىشكى باسقارۋ جاعىنداعى دارالىق ەرەكشەلىكتەرىن ايتپاعان كۇندە، تۇتاستاي قاراعاندا ءبىر عانا ءىرى ۇلىستىڭ قۇرامىندا جاتقاندىعى بايقالادى.
ءسىبىر تاريحىن زەرتتەگەن گ.ميللەر وسى ءوڭىردى مەكەندەگەن جەرگىلىكتى حالىقتار تۋرالى تۇركىتىلدەس تايپالاردىڭ بىرلەستىگىنىڭ بولعاندىعىن، وندا كەرەيلەردىڭ باستى ءرول اتقارعاندىعىن اتاپ كورسەتەدى[26].
راشيد اد-ءديننىڭ حابارلاۋىنشا دەشتى-قىپشاق جانە ونىمەن شەكارالاساتىن ايماقتارعا بولعان بيلەۋ، بىرىكتىرۋ يدەيالارىندا شىڭعىس پەن جوشى اراسىندا ازداعان تۇسىنبەستىكتەردىڭ ورىن العانى كورىنەدى. ءسويتىپ قاھارىنا مىنگەن حان ونى جازالاماق تا بولادى. بىراق جوشىنىڭ اۋىر سىرقاتتا بولعانى مەن اقىرى ولىمگە دۋشار بولۋى حاننىڭ دا قابىرعاسىن سوگەدى. «جوشىعا قاتىستى قايعىلى وقيعانىڭ (ونىڭ قايتىس بولعانىنىنىڭ) حابارى كەلىپ جەتتى. شىڭعىز حان ودان قاتتى كوڭىلى ءتۇسىپ، قاپالاندى»[27]. جوشى حاقىندا وزىنە جالعان اقپارات جەتكىزگەن ماڭعىتتى ءولىم جازاسىنا كەسۋگە ۇكىم ەتتى.
قازاق اڭىزى بويىنشا جوشىنىڭ اسكەري قولباسشىلارىنىڭ ءبىرى، ۇزەڭگىلەس جولداسى كەتبۇعا جوشىنىڭ ءولىمىن قاعانعا «اقساق قۇلان – جوشى حان» تاريحي كۇيى ارقىلى جەتكىزەدى.
ۇلىتاۋ ماڭىنداعى «جوشى حاننىڭ مازارى» جايلى العاشقى حابار بۇحار بيلەۋشىسى ابداللاحتىڭ 1582 جىلى ۇلىتاۋعا بارعان ساپارىنا بايلانىستى پايدا بولدى. وندا «وسى ايدىڭ 6 جاڭاسى سەنبى كۇنى حان جوشى حاننىڭ مازارى الدىنداعى سارايعا توقتادى»[28] دەلىنگەن. جوشى مازارى جايلى يۋ. شميدت[29], ۆ. بارتولد[30], جانە ش. ءۋاليحانوۆتار جازدى[31].
«ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىسى ءا.ح.مارعۇلاننىڭ باسشىلىعىندا 1946 جىلى جۇرگىزىلدى. ەكى بەيىتكە جۇرگىزىلگەن قازبا جۇمىسىنىڭ ناتيجەسىندە تابىلعان سۇيەك سۇلبالارى جانە ماتەريالدىق زاتتارعا سۇيەنىپ، العاشقى قورىتىندىلار جاسالدى. ءا.ح. مارعۇلان ءبىرىنشى بەيىتتەن تابىلعان ادام قاڭقا سۇيەگىنىڭ ءبىر قولى جوق بولعانىنا بايلانىستى، ونى «جوشى حان»، ال ەكىنشى بەيىتتەن تابىلعان ايەل ادامنىڭ سۇيەگىن ونىڭ بايبىشەسى كەرەيت توگوريل ۋان حاننىڭ (تۇعىرىل حاننىڭ – رەد) قىزى بەكتۇتمىشتىڭ تابىتى دەپ پايىمداپتى»[32].
تاريحشى ارمان قيات «قازاق سۇلتاندارى» ەڭبەگىندە قادىرعالي جالايىرعا سىلتەمە بەرىپ: «جوشىنىڭ ايەلدەرى مەن قۇمالارى وتە كوپ بولعان. ايەلدەرىنىڭ ەڭ ۇلكەنى شىڭعىس حان زامانىنداعى كەرەيتتەردىڭ بيلەۋشىسى بولعان وڭ حاننىڭ اعاسى جاقامبۋدىڭ قىزى – بەكتۋمىش حاتۇن»[33] دەي كەلىپ، «جوشى حان بەيىتىندە جانىندا جاتقان ايەلدىڭ سۇيەگى وسى بەكتۋمىش حاتۋن بولار»[34] دەيدى.
اتالعان دەرەكتەرگە نەگىزدەلگەندە جوشى-قىپشاق ۇلىسىنداعى بەكتۋمىش حانىمنىڭ دا اتاق-ابىرويى وسال بولماعانعا ۇقسايدى. ءارى ونىڭ سۇيەگىنىڭ جوشى حان مازارىمەن قاتار جاتقانى دا ەلەۋلى تاريحي ەسكەرتكىش سانالادى. بەتۋمىشتىڭ ءوزى عانا ەمەس، توركىن جۇرتىنىڭ بەلگىلى بولىگىنىڭ دە جوشى قولاستىندا قىزمەت ەتكەنىن ەسكە سالساق، بۇل دا قازاق مەملەكەتىنىڭ ىرگەتاسىن قالاۋداعى قۇرشاقۇز-تۇعىرىل اۋلەتى ەڭبەگىنىڭ ءبىر مىسالى بولىپ تابىلادى.
«جوشى حان دۇنيەدەن وتكەن كەزدە، ونىڭ ەكىنشى ۇلى باتۋ اكەسىنىڭ ورىنباسارى رەتىندە ءوزىنىڭ ۇلىسىندا حان تاعىنا وتىردى. باۋىرلارى وعان باعىنىپ، مويىن ۇسىندى»[35]. باتۋ بيلىككە وتىرعاننان كەيىن 1226 جىلى (كەي دەرەكتە 1227 جىلى) قازىرگى ەدىلدىڭ بويىنا قونىستانادى. ۇلىس اتاۋى «التىن وردا» اتىن الادى. شىن مانىندە شىڭعىس پەن جوشىنىڭ دەشتى-قىپشاق دالاسىن بىرلىككە كەلتىرۋىن 1220 جىلدان قاراستىرعاندا، ۇلى ۇلىستىڭ (التىن وردانىڭ) قۇرىلۋىن وسى جىلدان باستاۋ تۇركىلىك تەگىمىز بەن تاريحىمىزعا شىنايى قۇرمەت سانالار ەدى. ولاي بولعاندا مەملەكەتىمىزدىڭ ىرگەسى قالانعانىنا بيىل (2020 جىلى) 800 جىل تولادى.
1235 جىلى قاراقورىمدا باتىس جورىعىنىڭ ماسەلەسىنە قاتىستى ۇلكەن جيىن ءوتىپ، باتۋ جورىق باسشىسىنا تاعايىندالادى دا، 1236 جىلى 60 مىڭ اسكەر باتىستى باعىندىرۋعا اتتانادى. تاريحي دەرەكتەر وسى اتتانعان اسكەردىڭ دەنى قىپشاقتار ەكەنىن جازادى.
باتۋ حان قۇرعان جوشى ۇلىسى تاريحتا ەڭ كوپ سالتانات قۇرعان تۇركى مەملەكەتتەرىنىڭ ءبىرى بولىپ، ءۇش عاسىرعا جۋىق ۇستەمدىك قۇردى. قاناتىنىڭ استىنا جينالعان 20 ميليوننان استام حالىقتىڭ دەنى تۇركىلەر بولدى. باتۋ حاننىڭ كەزىندە 80 مىڭ تۇراقتى قارۋلى قولى بولعان. ونىڭ 90 پايىزى قىپشاق-تۇركى تەكتەستەردەن قۇرالعان.
التىن وردا حاندىعى تۋرالى ايتقاندا، «ۇلىس حالقىنىڭ ەتنيكالىق قۇرامى دا ارقيلى بولعانى راس. ولار نەگىزىنەن تۇرىك حالىقتارى، ەدىلدىڭ بويى، قارا تەڭىزدىڭ قىپشاقتارى، حورەزم مەن ەدىل بۇلعارياسىنىڭ حالىقتارى، سونداي-اق شىعىس سلاۆياندارى مەن ۋگرو-فيندەر دە بولدى. بيلەۋشى موڭعول اۋلەتى وسى حالىقتاردىڭ مادەني ىقپالىنا ءتۇسىپ، XIII عاسىردىڭ سوڭىنا قاراي تۇركى ءتىلى مەن يسلام دىنىنە كوشتى»[36].
باتۋ ولگەن سوڭ بيلىك سارتاققا، ودان ۇلاقشىعا جالعاسىپ، ولار بىرىنەن سوڭ ءبىرى دۇنيە سالىپ، جوشى حان ۇلىسىنىڭ حان تاعىنا بەركە وتىردى. بەركە حان ولگەننەن كەيىن ۇلىس باتۋ حان ۇلدارىنا قايتا بەرىلدى. التىن وردا تاعىنا باتۋدىڭ نەمەرەسى موڭكە تەمىر وتىرعان 1266 جىلدان باستاپ وردا قاراقورىمداعى ورتالىق ۇلى قاعان امىرىنەن تىس، تاۋەلسىز جەكە ساياسات جۇرگىزە باستادى. شىن مانىندە ءدال وسى 1266 جىلدى شىڭعىس حان قۇرعان «تۇركى-موڭعول» يمپەرياسى قۇرامىنان جەكە دارا «التىن وردا» اتالعان جاڭا تۇركى مەملەكەتىنىڭ ءبولىنىپ شىققان كەزەڭى رەتىندە قاراستىرۋ قاجەت.
شىڭعىس حان جورىعى شىن مانىندە كوشپەندى تۇركىلەردىڭ باسىن قوسۋدىڭ جاڭا قامالدارىن جاساعان ەدى. بۇگىنگى قىتاي مەملەكەتىنىڭ «موڭعول ءداۋىرى قازىرگى قىتاي مەملەكەتىنىڭ قالىپتاسۋىنىڭ نەگىزىن قالادى» دەگەنىندەي، قازاق حاندارى مەن قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ ىرگەسىن قالاۋشىلار شىڭعىس حان جانە ونىڭ اۋلەتتەرى بولدى. «اكەسى شىڭعىس جاۋىز بولدى، ونىڭ ءبىزدىڭ ەلدى بىرىكتىرىپ، حاندىققا وتىرعىزعان بالاسى جوشى – مەملەكەتىمىزدىڭ تۇپكى يەسى بولعان ۇلى تۇلعا» دەسەك، تاريحي قاتەلىكتى بىلاي قويعاندا، لوگيكالىق تا قاتەلىك بولار ەدى. شىڭعىستاي ۇلى تۇلعا تۋدىرعان، ءوزى تاعايىنداعان، ەل ىرگەسىن بەكەمدەپ، حالىقتىق بولمىسىمىزدى جاساپ بەرگەن جوشى تۇلعاسى (ونىڭ ۇلى باتۋ) ءبىز ءۇشىن قانشا بيىك بولسا، ونىڭ اكەسى ودان الدە قايدا اسقاق ەمەس پە!
«شىڭعىس حاننىڭ جورىقتارىنان كەيىنگى ەڭ ءبىر ايقىن كورىنىس رەتىندە ءبىزدىڭ ۇلى مەملەكەتىمىز – تاريحتا قىپشاق ۇلىسى اتالعان التىن وردا قۇرىلدى... شىڭعىس حاننىڭ جەڭىمپاز اسكەرىنىڭ نەگىزگى بولىگىن قۇراعان تۇرىك تايپالارى ەدى. سول كەزدە اتاعى شىققان زورلارى – كەرەي، نايمان، جالايىر، قاتاعان، قوڭىرات»[37].
شىڭعىس حاننىڭ جاۋلاپ الۋ جورىعى حالىقتىڭ شارۋاشىلىعى مەن مادەنيەتىنە اۋىر زاردابىن تيگىزگەنىمەن، ەرتەدەن باستالعان قازاقتىڭ حالىق بولىپ قالىپتاسۋ بارىسىن بوگەي العان جوق. قايتا بىتىراندى قازاق تايپالارىن ءبىرتۇتاس مەملەكەتكە شوعىرلاندىردى. تايپالار ارا تالان-تاراجدى تيدى. ءسويتىپ، قازاقتىڭ حالىق بولىپ قالىپتاسۋ بارىسىنىڭ ودان ارى دامۋىن تەزدەتتى[38].
وسىلايشا، دەشتى-قىپشاق دالاسىن ۇيتقى ەتىپ، كەيىننەن «التىن وردا»، «جوشى ۇلىسى» اتالعان حاندىق مەملەكەتتىڭ الماعايىپ كۇندەرى قازاق مەملەكەتىنىڭ قالىپتاسۋ نەگىزدەرىن جاسادى.
ءسويتىپ، «1241 جىلى تەرىستىگى سولتۇستىك مۇزدى مۇحيتقا بارىپ جەتەتىن، وڭتۇستىگى دۋناي وزەنى، قارا تەڭىز، ءازىربايجان قالالارىنىڭ ارعى جاعىنا دەيىن، شىعىستا تۇركىستان ءۋالاياتىن قامتيتىن ۇشى-قيىرسىز كەڭ بايتاق جەردە ۇلى تۇركى مەملەكەتى قۇرىلدى. ءتىپتى پولشا مەن رەسەيدىڭ ەسكى كىنازدىكتەرى وسى مەملەكەتتىڭ قۇرامىندا بولاتىن. وعان بۇدان باسقالارى دا تىكەلەي باعىناتىن.
وسى مەملەكەت: جوشى ۇلىسى، باتۋ جۇرتى، وزبەك ەلى، التىن وردا، تاتار مەملەكەتى اتالىپ جۇرسە دە، ەلگە ءماشھۇر ەسىمى «دەشتى-قىپشاق» بولاتىن. بۇل مەملەكەتتىڭ استاناسى استراحان مەن ساراتوۆ (كەيىنگى اتاۋلارى – رەد) اراسىندا، ەدىلدىڭ سول جاعاسىنداعى اقتوبە دەگەن جەرگە ورنالاسقان. سول عاسىرداعى باتىس تاريحشىلارى تامسانا ماقتايتىن ساراي قالاسى وسى ەدى.
داڭقى جەر جارعان شىڭعىس حان ءوزىنىڭ ساۋ-سالامات شاعىندا بۇكىل مەملەكەتتى تورتكە ءبولىپ، ەڭ ۇلكەنىن جوشىعا بەرەدى. شىڭعىس حاننىڭ نيزامدارى (زاڭى) بويىنشا وسى ءتورت بولەك جەردە ءتورت حاندىق بولىپ، ونىڭ ءبارى ءبىر قاحانعا (قاعانعا – رەد) باعىنۋعا ءتيىس ەدى. شىڭعىس پەن ونىڭ بالالارى مۇڭعۇل (مۇعۋل – رەد) بولعانىمەن، اسكەرلەرى تاتار، ەڭ كوپ بولىگى وزگە تۇرىك حالىقتارىنان بولاتىن. اسىرەسە، دەشتى-قىپشاق جەرىندەگى اسكەرلەر: قىپشاقتار (جالپى ۇعىم – رەد), بۇلعارلار، باشقۇرتتار ەدى.
مۇڭعۇل حاندارى اسكەرلەرىنىڭ كوبى تۇرىكتەر بولعاندىقتان دا، ءوز ادەت-عۇرىپتارىن ۇمىتىپ، سولاردىڭ جورالعىلارىن قابىلداپ كەتكەن-ءدى. اسكەر باسىلارىن دا تاتارلار (تۇركى تايپالارى – رەد) كوپ ەدى، سول سەبەپتى «تاتار ۇكىمەتى»، تاتار حاندارى دەپ ءجيى اتالدى. وسى ادەت قىرىم جانە قازان حاندىقتارى قۇرىلعانعا دەيىن جالعاستى. ال ءبىزدىڭ دەشتى-قىپشاق مەملەكەتىنىڭ اتىن ءدال، دۇرىس اتاعىمىز كەلسە، «تۇرىك مەملەكەتى» دەۋىمىز كەرەك»[39].
وسى يدەيالاردى قۋاتتاعان كورنەكتى تۇركولوگ عالىم قارجاۋباي سارتقوجاۇلى بىلاي دەيدى: «تۇرىك قاعاناتىنىڭ ساياسي، رۋحاني-مادەني قۋاتىنىڭ اسەرىمەن كەيىن حازار، سەلجۇك، كەرەي، نايمان حاندىقتارى ومىرگە كەلدى.
ەتنوستىق رۋحاني قۋاتىنىڭ مىقتى قالىپتاسقانى سونشالىق، قانداي ءبىر كۇشتى يمپەريالار تۇركىلەردى جاۋلاپ السا دا، قانشاما ءجۇز جىلدار بويى بيلەسە دە، سول جاۋلاۋشى ەتنوس وزدەرى تۇركىلەنىپ، اسسيميلياتسياعا ءتۇسىپ كەتىپ وتىردى.
بۇنىڭ بىردەن-ءبىر دەرەگى شىڭعىس حان باستاعان موڭعول يمپەرياسى بولماق. شىڭعىس ۇرپاقتارى تۇركىلەردى جاۋلاپ السا دا، موڭعول بولدىرا الماي، وزدەرى تۇركىلەندى»[40].
دەمەك، شىڭعىس حاننان بۇرىنعى بارلىق ءىرى تۇركىلىك ۇلىستاردىڭ باسىندا تۇركى قاعاندارى بولعانىن ەسكەرسەك، كەيىنگى ۇلتتىق، دىندىك ايىرما شىڭعىس حاندى تاريح ساحناسىنا مۇعۋل اتاۋىمەن ەمەس، موڭعول ۇلتى رەتىندە كوتەردى. الايدا شىڭعىستىڭ تۇعىرىل حاننان ويسىراي جەڭىلگەن سوڭعى سوعىسىن ەسكە الساق، «وسى سوعىستان كەيىن تەمۋجىن بار بولعانى 2600 شەرىگى عانا قالىپ، موڭعوليانىڭ قيىر شىعىس جاق ايماعىنا تامان بارىپ بوي تاسالايدى»[41]. كەرەيت حاندىعىن وزىنە باعىندىرعاننان كەيىنگى دەرەكتىك مالىمەتتەردىڭ بارلىعىندا 2600 سارباز ون ەسە، ءجۇز ەسەگە كوبەيىپ وتىرادى.
راشيد اد-ءديننىڭ يراننىڭ «التىن دافتارىنان» («التىن داپتەرىنەن») العان «مالىمەتى بويىنشا، شىڭعىس حاننىڭ ولەر الدىندا (1227 جىل) 129 مىڭ جاۋىنگەرى بولعان» ەكەن[42]. ارينە، ونىڭ كوبى-اق سول كەزدە ساحارادا جاساپ جاتقان كەرەي، نايمان، قوڭىرات، مەركىت، قىپشاق، قاڭلى، جالايىر، تاتار، ت.ب. ەرجۇرەك تۇرىك ۇلدارىنان ەدى. ءسوزىمىزدىڭ باسىنداعى باياندا ايتقانىمىزداي بۇكىل الەمدى ونىڭ الاقانىنا سالىپ بەرگەن وسى تۇركى تەكتى تايپالاردىڭ جاۋجۇرەك وعلاندارى بولاتىن.
قازاق اقىن-جىراۋلارىنان عۇمار قاراشتىڭ:
«شىڭعىس، باتۋ حاندىق قۇرىپ تۇرعان ەل،
قاراقىپشاق قوبىلاندىلار تۋعان ەل» دەپ جىرلاۋى مەن، ماعجاننىڭ:
تۋمايدى ادامزاتتا شىڭعىستاي ەر،
دانىشپان، تۇڭعيىق وي، بولات جىگەر.
شىڭعىستاي ارىستاننىڭ قۇر اتى دا،
ادامنىڭ جۇرەگىنە جىگەر بەرەر، – دەگەن جولدارىنان دا ءور رۋحتى تۇركىلىك تەك كورىنىپ تۇر.
ءبىر قىزىعى موڭعول دەرەكتەرىندە ساقتالعان ەسكىلىكتى جىرلاردا دا تاريحي وقيعانى ارتقى كورىنىس ەتكەن جولدار كوپ. «قازاقستان تاريحى تۋرالى موڭعول دەرەكتەمەلەرى»-ءنىڭ III تومىنا كىرگەن «التىن وردانىڭ كىشى تىلەك جىرى» ەرەكشە نازار اۋدارتادى.
وندا مىناداي جولدار بار:
... جۇلدىزدى اسپاننان كيە دارىپ،
ونون وزەنىنىڭ،
وقشاۋ دەلۇۇن بولدوگىندا تۋعان،
وڭ حاننىڭ مەملەكەتىن الىپ،
وردالى كەرەيدى بيلەگەن،
وردوس تۇمەنىن ورتالىق ەتىپ،
وسىنشا قيلى-قيلى ەلدەردىڭ،
يەسى بولعان شىڭعىس حان!
... اي مەن كۇننىڭ كيەسىنە بولەنگەن،
نايمان دايان حاننىڭ مەملەكەتىن العان،
ۇلى يمپەريانىڭ يەسى بولعان،
باق قونىپ، قىدىر دارىعان شىڭعىس حان!
تۇمەن جاساقتى سالتاناتپەن باستاپ،
تۋل دارياسىنىڭ تۋ باسىندا،
تۇعىرلى داراقتىڭ قاسىندا،
تۋ كوتەرىپ، سىرناي-كەرنەي تارتتىرىپ،
تۋ ۇستاۋشى ەتىپ سايلاپ،
دارابوز جالايىر عو مۋحۋلايعا،
تۋ ۇستاتقان شىڭعىس حان!
ساير تارباعاتايدى بوكتەرلەپ ءجۇرىپ،
سارتاۋىل جاليلتان سۇلتان حاننىڭ،
مەملەكەتىن يەلەنگەن،
سايات قۇرىپ، سۇڭقار سالىپ،
سالبۋرىنداپ اڭ اۋلاعان،
سايىپقىران ۇلدارىنا،
ولجا ءبولىپ، قارىق قىلعان شىڭعىس حان!
ولكە جەردى كەزىپ ءجۇرىپ،
وتە ازعانا وڭعۇتتاردى،
وكىمىنە باعىندىرىپ،
وۇلەن ءۇجين اناسىنا،
تارتۋ ەتكەن شىڭعىس حان![43]
تارنيحشىلار نازارىنا اسا ىلىگە بەرمەگەن بۇل ماداق جىر جولدارىندا اسا ۇلكەن تاريحي دەرەكتەر قامتىلعان. بىرىنشىدەن – جىردىڭ التىن وردا داۋىرىندە تۋعانى جانە شىڭعىس حاندى ماداق ەتىپ جىرلاعانى كورىنەدى. ەكىنشىدەن – جىرداعى شىڭعىس حاننىڭ «وڭ حاننىڭ (تۇعىرىل حاننىڭ – رەد) مەملەكەتىن الىپ، وردالى كەرەيدى بيلەگەن»; «نايمان دايان حاننىڭ مەملەكەتىن العان»; «تۋ كوتەرىپ، سىرناي-كەرنەي تارتتىرىپ، تۋ ۇستاۋشى ەتىپ سايلاپ، دارابوز جالايىر عو مۋحۋلايعا، تۋ ۇستاتقان»; «ساير تارباعاتايدى بوكتەرلەپ ءجۇرىپ، سارتاۋىل جاليلتان سۇلتان حاننىڭ، مەملەكەتىن يەلەنگەن»; «ولكە جەردى كەزىپ ءجۇرىپ، وتە ازعانا وڭعۇتتاردى، وكىمىنە باعىندىرىپ، وۇلەن ءۇجين اناسىنا، تارتۋ ەتكەن» وقيعالارى ونىڭ تۇتاستاي تۇركىلەر ارقىلى ەل قۇرعانىنا تولىق دالەل بولا الادى. سونىڭ ىشىندە بۇگىنگى قازاقتىڭ بەل بالاسى بولىپ وتىرعان – كەرەي، نايمان، جالايىر، ۋاق (وڭعۇت) ەلدەرىنىڭ ونىڭ تىرەكتى كۇشى بولعانى، ءتىپتى، «تۋ كوتەرىپ، سىرناي-كەرنەي تارتتىرىپ، تۋ ۇستاۋشى ەتىپ سايلاپ، دارابوز» باسشى رەتىندە توپ باستاتقانى مەنمۇندالاپ تۇر. جانە دە «كەرەي، نايمان، ۋاقتاردى قىرىپ-جويىپ جوعالتتى» دەگەن ءسوز تىپتەن جوق. وڭ حاننىڭ (تۇعىرىل حاننىڭ – رەد) مەملەكەتىن يەلەپ الىپ، وردالى كەرەي ەلىنە بيلىك جۇرگىزگەنى، نايمان دايان حاننىڭ مەملەكەتىنە يەلىك ەتكەنى، جالايىر مۇقىلايعا تۋ ۇستاتىپ، اسكەر باستاتقانى ءسوز بولادى. اتالعان ەلدەردىڭ قازاق مەملەكەتىن قۇراۋشى نەگىزگى رۋلاردى قۇراعانىن ەسكەرسەك، جىر جولدارى ولاردىڭ التىن وردا حاندىعىن قۇرۋشى نەگىزگى كۇش بولعاندىعىن دا دالەلدەپ وتىر.
حاندىقتىڭ قۇرامىن حان ەمەس، حالىق قۇرايدى. ورىس تاريحى دا 300 جىلداي بيلەگەن موڭعول بيلەۋشىلەرىنە بايلانىستى وزگەگە تاۋەلدىلىك بىلدىرمەيدى. ءتىپتى كەڭەس وداعىن ءبىر مەزەت گرۋزين ۇلتىنىڭ وكىلى ستالين بيلەدى ەكەن دەپ ەشكىم دە ونى گرۋزين مەملەكەتى دەپ اتامايدى. بيلەۋشىسىنىڭ كىم بولۋىنا قاراماستان ءبارى بىردە «ورىس ەلى»، «ورىس مەملەكەتى» بولىپ قالا بەردى. قىتاي مەملەكەتى دە موڭعولدار مەن مانجۋرلار بيلەدى ەكەن دەپ مەملەكەت اتاۋىن، ۇلتتىق قۇرامىن وزگەرتكەن جوق. سول سەكىلدى شىڭعىس حان، جوشى قۇرعان تۇركى مەملەكەتتەرى دە، بيلەۋشىنىڭ تايپالىق تەگىمەن ەمەس، «تۇركى ەلى»، «تۇركى مەملەكەتى» سىندى جالپىلاما اتاۋلارمەن اتالا بەرەدى.
«جوشى حان، ونىڭ ۇرپاقتارى قىپشاق دالاسىندا شاشىراعان حالىقتىڭ باسىن قوستى، مەملەكەتتىك نىشاندارىن قالىپتاستىردى. ولار وزدەرى مەملەكەت قۇرعان قازاق دالاسى، قازاق دەگەن ۇلت، ونىڭ تاعدىرىنا ادال بولدى. ادالدىعىنىڭ بەلگىسى جوشى ۇرپاعىنىڭ تۇگەلدەي دەرلىك ءمايىتى قازىر قازاق دالاسىندا جاتقاندىعى»[44].
موڭعولداردىڭ تۇركىلىك تەگى مەن تۇركى-موڭعول تۋىسقاندىعى، اجىراماس جاقىندىعى سىندى كوپ ءتۇرلى دالەلدەر شىڭعىس حان قۇرعان الىپ يمپەريانىڭ تۇركى-موڭعول يمپەرياسى ەكەنىن داۋسىز دالەلدەيدى. ونىڭ ۇلى جوشىعا تيەسىلى بايتاق ايماعى – تۇركىنىڭ جاڭا مەملەكەتتەرىن، سونىڭ ىشىندە كەيىنگى قازاق حاندىقتارىن قالىپتاستىرعانى دا تالاسسىز شىندىق. ءسويتىپ، جوشى ۇلىسىنىڭ كونە جۇرتىنا كەرەگە جايىپ، شاڭىراق كوتەرگەن ەل قازاق تۇرىكتەرى اتاۋىمەن، قازاقستان مەملەكەتىمەن الەمگە تانىلدى.
ءجادي شاكەنۇلى،
جازۋشى-تاريحشى. قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ، ەۋرازيا جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى.
[1] راشيد اد-دين «جاميع ات-تاۋاريح» 1-توم. فوليانت، استانا. 2018 جىل. 86 بەت.
[2] قازاق رۋ-تايپالارىنىڭ تاريحى XV توم – «كەرەي»، «الاش» تاريحي زەرتتەۋ ورتالىعى، الماتى، 2014 جىل.
[3] باابار «موڭعولدىڭ تەگى» ماقالاسىنان. س.راحمەتۇلى اۋدارماسى. «شۇعىلا» 2016 جىل. №4 (191). 3-4 بەت.
[4] م.ىسقاقباي، ب.نۇرجەكە، ت.ابەنايۇلى «التىن وردا كىمدىكى» «قازاق ءۇنى» 20.05.2020. htths://qazaquni.kz/2020/05/20/146919.html.
[5] راشيد اد-دين «جاميع ات-تاۋاريح» 2-توم. فوليانت، استانا. 2018 جىل. 77 بەت.
[6] م.ىسقاقباي، ب.نۇرجەكە، ت.ابەنايۇلى «التىن وردا كىمدىكى» «قازاق ءۇنى» 20.05.2020. htths://qazaquni.kz/2020/05/20/146919.html.
[7] «اۋليە چاڭچۋننىڭ باتىسقا ساپارى»، تارجىمالاعان جانە عىلىمي تۇسىنىكتەمەلەرى مەن قوسىمشالارىن جازعان: قالبان ىنتىحانۇلى. نۇر-سۇلتان «ورنەك» باسپاسى، 2020 جىل.
[8] اريستوۆ ن.ا، زامەتكي وب ەتنيچەسكوم سوستاۆە تيۋركسكيح پلەمەن ي نارودنوستەي ي سۆەدەنيا وب يح چيسلەننوستي. سپب، 1897. 182-س.
[9] سۋ بيحاي «قازاقتىڭ جالپى تاريحى»، 2-توم. اۋد: ت.ز.قايىركەن. «اسىل كىتاپ» باسپا ءۇيى، الماتى. 2019 جىل. 381-382 بەتتەر. (مۇندا «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىنىڭ» 1957 جىلى قىتايشا باسىلعان نۇسقاسىنىڭ 234 بەتىنە سىلتەمە بەرىلگەن).
[10] راشيد اد-دين «جاميع ات-تاۋاريح» 2-توم. فوليانت، استانا. 2018 جىل. 112 بەت.
[11] بۇل دا سوندا. 116 بەت.
[12] بۇل دا سوندا. 150 بەت.
[13] بۇل دا سوندا. 169 بەت.
[14] راشيد اد-دين «جاميع ات-تاۋاريح» 3-توم. فوليانت، استانا. 2018 جىل. 78 بەت.
[15] بۇل دا سوندا. 78-79 بەتتەر.
[16] ز.قيناياتۇلى «شىڭجاڭ قوعامدىق عىلىمى» جۋرنالى. قحر شۇار. 2000 جىل، № 1.
[17] م.ماعاۋين: «يمپەريالىق ساياسات ءۇشىن شىڭعىس حان تۇركى بولماۋ كەرەك بولدى». سۇحباتتاسقاندار: ءا.مەڭدەكە، ج.ىرىسباي «اڭىز ادام» جۋرنالى. №22, 2017 جىل.
[18] راشيد اد-دين «جاميع ات-تاۋاريح» 3-توم. فوليانت، استانا. 2018 جىل. 97 بەت.
[19] بۇل دا سوندا. 78-79 بەتتەر.
[20] ز.قيناياتۇلى. «قازاقستان تاريحى» پورتالى. https://e-history.kz/kz/contents/view/563© e-history.kz.
[21] راشيد اد-دين «جاميع ات-تاۋاريح» 3-توم. فوليانت، استانا. 2018 جىل. 80 بەت.
[22] بۇل دا سوندا. 81 بەت.
[23] بۇل دا سوندا. 88 بەت.
[24] ماعاۋين م. «شىڭعىس حان جانە ونىڭ زامانى». دەرەكتى تاريحي حيكايا. الماتى، 2011 جىل. 608 بەت.
[25] راشيد اد-دين «جاميع ات-تاۋاريح» 3-توم. فوليانت، استانا. 2018 جىل. 97 بەت.
[26] ميللەر گ.ف.، يستوريا سيبيري. ت.1. موسكۆا. ۆوستوچنايا ليتەراتۋرا، 1999. 190-191-س.
[27] راشيد اد-دين «جاميع ات-تاۋاريح» 3-توم. فوليانت، استانا. 2018 جىل. 99 بەت.
[28] ماتەريالى پو يستوري كازاحسكيح حانستۆ حV-ءحVىىى ۆۆ. – الما-اتا: ناۋكا، – س. 227.
[29] شميدت يۋ.ا. وچەرك كيرگيزسكوي ستەپي ك يۋگۋ وت ارالو-يرتىشسكوگو ۆودورازدەلا (زاپيسكي زاپادنو-سيبيرسكوگو وتدەلەنيا رگو). – 1894. – ت. 17. – ۆىپ. 1-2. – س.
[30] بارتولد ۆ.ۆ. ك ۆوپروسۋ و پوگرەبالنىح وبرياداح تيۋركوۆ ي مونگولوۆ. - م.: ناۋكا، 1968. – س. 388.
[31] ۆاليحانوۆ چ.چ. سوبرانيە سوچينەني ۆ پياتي توماح. – الما-اتا: گلاۆنايا رەد. كازاح.سوۆ. ەنتسيكلوپەدي، 1984. – ت. 1. – س. 190-197.
[32] ز.قيناياتۇلى. «قازاقستان تاريحى» پورتالى. https://e-history.kz/kz/contents/view/563© e-history.kz.
[33] جالايىر.ق. «شەجىرەلەر جيناعى»، الماتى. «قازاقستان» 1997 جىل. 128 بەت.
[34] ارمان قيات «قازاق سۇلتاندارى». «پوليگرافكومبينات» الماتى، 2017 جىل. 42 بەت.
[35] راشيد اد-دين «جاميع ات-تاۋاريح» 3-توم. فوليانت، استانا. 2018 جىل. 99 بەت.
[36] «قازاقستان تاريحى» – كونە زاماننان بۇگىنگە دەيىن. بەس تومدىق. ءىى توم. – الماتى: اتامۇرا، 1998. – 87 ب.
[37] م.ماعاۋين: «تۇڭعىش نەمەرەمنىڭ اتىن باتۋ قويدىم». ماعاۋيا سەمبايدىڭ مۇحتار ماعاۋينمەن پراگاداداعى اڭگىمەسى «قازاق ادەبيەتى» گازەتى.
[38] ن. مىڭجاني. «قازاقتىڭ قىسقاشا تاريحى»، شىنجاڭ حالىق باسپاسى، 1987 جىل.
[39] «شورا» جۋرنالى. 1908 جىل. 2-سان.
[40] ق.سارتقوجاۇلى، «بايىرعى تۇرىك جازۋلارىنىڭ گەنەزيسى»، «ارىس»، استانا، 2007 جىل، 56 بەت.
[41] «قازاقستان تاريحى تۋرالى قىتاي دەرەكتەمەلەرى»، V توم، الماتى: «دايك-پرەسس»، 2006 جىل. 90 بەت.
[42] ك.امانجولوۆ، ا.تاسبولاتوۆ. «قازاقستاننىڭ اسكەري تاريحى»، الماتى: «ءبىلىم»، 2008 جىل، 33-بەت.
[43] «قازاقستان تاريحى تۋرالى موڭعول دەرەكتەمەلەرى»، III توم (موڭعولشا ماتىندەردى اۋدارعان، تۇسىندىرمەلەرى مەن كورسەتكىشتەرىن جازعان: بازىلحان ن، حينايات ز، مۇحاماديۇلى ق، تويشانۇلى ا، قاتران د، حينايات ب.), الماتى، «دايك-پرەسس» باسپاسى، 2006 جىل، 152-153 بەتتەر.
[44] ز.قيناياتۇلى «شىڭجاڭ قوعامدىق عىلىمى» جۋرنالى. 2000 جىل، №1.
Abai.kz
