تاريحي مينياتيۋرا

1925 جىلدىڭ جازعى اپتاپ قايتا باستاعان كۇندەرىنىڭ بىرىندە، قازاقستاننىڭ جاڭا استاناسى قىزىلوردا قالاسىنداعى ەنگەلس كوشەسىنەن ورىن تەپكەن «ارارات» رەستورانىنا ەۋروپاشا كيىنگەن ەكى جاس جىگىت كەلدى. جەكە بولمە الىپ وتىردى. بۇلار قازاق رەسپۋبليكاسى اعارتۋ  حالكوماتىنىڭ جاۋاپتى قىزمەتكەرلەرى ەدى. ءبىرى – حالىق كوميسسارى سماعۇل سادۋاقاسوۆ، ەكىنشىسى حالكوماتتىڭ جاۋاپتى قىزمەتكەرى دىنشە ءادىلوۆ بولاتىن. قىزمەت ۋاقىتى اياقتالعاننان ءبىراز ۋاقىت وتكەننەن كەيىن ەكەۋى كوميسسارياتتان بىرگە شىعىپ، اقىرىن اياڭمەن وسىندا كەلىپ جايعاسقان. جولشىباي دا، مىنا سويلەسىپ-سۇحباتتاسۋعا قولايلى وڭاشا بولمەگە ورىنىعىپ بولعانشا دا ولار ءبىراز ۋاقىت الگىندە عانا كەڭسەدە شۇعىلدانعان شارۋالارىنىڭ جاي-كۇيىن تىلگە تيەك ەتىپ وتىردى. رەسپۋبليكانىڭ بەس جىلدىعىن لايىقتى اتاپ ءوتۋ ماسەلەسى كۇن تارتىبىنە شىققان-تىن، سماعۇل سونىڭ جاي-جاپسارىن ءسوز ەتتى. مەرەيتويلىق جينالىستى دايىنداۋ ماسەلەلەرى ۇكىمەت نازارىندا، ەسكەرىلۋگە ءتيىس جايتتەر شاش-ەتەكتەن... ايگىلى پالۋانىمىز قاجىمۇقاندى ارداقتاۋ شاراسىن بەس جىلدىق مەرەكەگە ورايلاستىرىپ ويداعىداي وتكىزۋ ءۇشىن ۇكىمەت ورىنبوردان كوشپەلى تسيرك شاتىرىن العىزباق...  دىنشە دە ءال-قادارىنشا بىردەڭەلەر جاساپ جاتىر: سماعۇل ءىسساپاردا جۇرگەن شاقتا ونىڭ قولىمەن جەر-جەرگە جەدەلحاتتار جولداعان-تىن، كەي ايماقتان وڭ جاۋاپ تا كەلىپ قالعان، سولاردىڭ جايىن ايتتى.  ىزدەۋ سالعان ونەرپازداردى جيناپ الا السا، قازان ايىنىڭ باسىنان قالادا مەرەكەلىك دۋمان جاساۋ ىڭعايى كورىنىپ تۇرعانىن اڭگىمەلەدى. سودان سوڭ سولاردىڭ كۇشىمەن كوكتەمگى سەزدىڭ قارارىندا كوزدەلگەن، وسى وتىرعان كوميسسار سماعۇل سادۋاقاسوۆ بوپ، ولكەكەكومداعى جاۋاپتى حاتشىنىڭ ورىنباسارى وراز جاندوسوۆ بوپ كەيىنگى كەزدە كۇللى كوزى اشىق ازاماتتىڭ اۋزىنان تۇسپەي جۇرگەن ماقسات ورىندالىپ قالار. ءيا، قازاق  تەاترىن جاساۋعا مۇددەلى قىزمەتكەرلەر مەن ونەرپازداردىڭ بارشاسى بىلەك سىبانىپ كىرىسەرى حاق... سولاردى تىلگە تيەك ەتە وتىرىپ، ولار داياشىعا تاپسىرىستارىن بەردى. سوعان سوڭ اڭگىمە-دۇكەن تاقىرىبى اۋىستى...

دىنشە (دىنمۇحامەد، مۇقىش) ءادىلوۆ 1928 جىلعى جەلتوقساندا وگپۋ تەرگەۋشىسىنە: «قوجانوۆ ولكەكومنىڭ ەكىنشى حاتشىسى بوپ تۇرعان كەزدە سادۋاقاسوۆ بيۋرو مۇشەسى، سونىمەن بىرگە اعارتۋ حالكومى (ناركومپروس) ەدى. قازاق قىزمەتكەرلەرى اراسىندا  سادۋاقاسوۆ پەن قوجانوۆ (سادۆوكاسوۆ ي حودجانوۆ) رەسپۋبليكا باسشىلىعىنداعى ەكى ەرەن تۇلعا («پرەدستاۆليايۋت يز سەبيا دۆۋح كيتوۆ») دەگەن پىكىر بار بولاتىن (وسى ازاماتتاردىڭ «قازاقستاندى ءىس جۇزىندە باسقارىپ تۇرعانىن» بەرتىندە ءوزىنىڭ ايگىلى «ءومىر مەكتەبىندە» ءسابيت مۇقانوۆ تا جازعان – ب.ق.). مەن ەكەۋىن دە جاقسى تانيتىن ەدىم»، – دەپ اڭگىمەلەدى. ول راسىمەن دە بىرىمەن ومبىداعى وقۋشى جاستاردىڭ پاتشا زامانىندا ۇيىسىپ، ەلەۋلى جۇمىس اتقارعان مادەني-اعارتۋ جانە ساياسي ۇيىرمەسى سىندى «بىرلىك تۋى» ۇيىمىندا، ەكىنشىسىمەن سوۆەتتىك تۇركىستاننىڭ استاناسى تاشكەنتتەگى پەدۋچيليششە قابىرعاسىندا  تانىسىپ، رۋحاني تۇرعىدا دوستاسىپ-تۋىسىپ كەتكەن. ەكى ولكەگە جارىلعان قازاق ەلى اقىرى ءبىر شاڭىراق استىنا جيىلىپ، استانا 1925 جىلى ورىنبوردان اقمەشىت-قىزىلورداعا كوشىپ كەلگەندە، سوندا وتكەن سوۆەتتەر سەزىنە شىمكەنتتەن كەلىپ قاتىسقان دىنشە ءبىراز ۇزىلىستەن كەيىن ەكەۋىن دە قايتا كوردى، رەسپۋبليكا بيلىگى باسىندا قىزمەت اتقارىپ جۇرگەن وسى ەكى قايراتكەر جايىنداعى دەلەگاتتاردىڭ بيىك پىكىرلەرىن ەستىدى. ولار، اسىرەسە سىرتتارىنان «الاشورداشىلار»، «ۇلتشىلدار» دەپ تاڭبالاناتىن كىسىلەر بۇلاردى ءىرى قىزمەتكەرلەر، «قازاق سوۆەت ساياساتىنداعى كيتتەر» دەپ باعالايتىن. مىنە، وسى «ەكى كيتتىڭ» ارا قاتىناسى سول 1925 جىلدىڭ ورتا شاماسىندا مۇلدەم ناشارلاپ كەتكەن ەدى.  «ءبىر كۇنى، ەسىمدە، – دەدى ءادىلوۆ تەرگەۋشىگە،– قوجانوۆ ماعان  سادۋاقاسوۆپەن سويلەسىپ، پىكىرىن سۇراپ ءبىلۋدى تاپسىردى».

ۇيىنە ەمىن-ەركىن كىرىپ-شىعىپ جۇرەتىن، تاشكەنتتىك كەزەڭنەن باۋىرىنداي بوپ كەتكەن دىنشەگە 1925 جىلعى جاز سوڭىنا قاراي سۇلتانبەك قوجانوۆتىڭ مۇنداي ءوتىنىش-تاپسىرما بەرۋىندە ەلەۋلى سەبەپ بار بولاتىن. ول تۇركىستان رەسپۋبليكاسى باسشىلارىنىڭ ءبىرى ءارى ورتا ازيادا جۇرگىزىلگەن ۇلتتىق-مەملەكەتتىك مەجەلەۋدىڭ بەل ورتاسىندا قىزمەت اتقارعان قايراتكەر رەتىندە، ناۋقان بارىسىندا تۋعان سۇراقتارعا وراي اراكىدىك قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ استاناسى ورىنبورعا تاشكەنتتەن كەلىپ-كەتىپ جۇرگەن.  مۇنداعى احۋالدى، ورىنبورلىق قىزمەتكەرلەردىڭ بىرقاتارىن تىكەلەي بىلەتىن، رەسپۋبليكا باسشىلارىنىڭ كەيبىرىمەن بەلگىلى دارەجەدە ارالاسىپ تۇرعان. مەجەلەپ-جىكتەۋ ناۋقانى دوڭگەلەنىپ، ورتا ازياداعى قازاقتار مەكەندەيتىن وبلىستار ورىنبور بيلىگىنە قاراتىلاتىنى انىققا اينالعاندا، باس حاتشىعا تاشكەنتتەن ارنايى حات تا جازعان. ەسكى قازاقستاننىڭ جاۋاپتى قىزمەتكەرلەرى حاقىندا ءوز تۇيگەندەرىن بايان ەتكەن. ۇزاماي تۇركرەسپۋبليكا تارقاتىلعان دا، ماسكەۋ ونى قازرەسپۋبليكاعا جىبەرگەن. سوندا، ورتالىق كوميتەتتىڭ وزىنە جاڭا قىزمەت تىزگىنىن تاپسىرا كەلە باتا بەرگەن ءساتىن پايدالانىپ، ءستاليننىڭ اتىنا ورتاازيالىق قايراتكەر رەتىندە جولداعان الگى حاتىنان تۋىندايتىن ءبىراز شارۋانىڭ اتقارىلماق باعىتىن ماسكەۋدە-اق كەلىسىپ تە العان بولاتىن.  ورىنبوردا قازاق وبكومىنىڭ جاۋاپتى حاتشىسى لاۋازىمىنا وزىنەن ءبىر ايداي عانا ەرتەرەك تاعايىندالىپ، پەرم گۋبەرنياسىنان اۋىستىرىلىپ جىبەرىلگەن ۆيكتور يۆانوۆيچ نانەيشۆيليمەن دە، سول شامادا سەمەي گۋبكومىنان وسىرىلگەن نيكولاي يۆانوۆيچ ەجوۆپەن دە جاقسى ءتۇسىنىسىپ كەتتى. ويىن ىرىكپەي، بىردەن مىنانداي ماسەلە قويدى: جەر-سۋ اۋماعى ۇلعايىپ، حالقى كوبەيگەن قازاق رەسپۋبليكاسىندا جۇمىس جۇرگىزبەك رەسەي كوممۋنيستىك پارتياسى قازاق وبلىستىق كوميتەتىنىڭ ءۇش جاۋاپتى حاتشىسىنىڭ ۇشەۋىنىڭ دە لاۋازىمى بىردەي اتالۋى، سۇلتانبەكتىڭ ويىنشا، دۇرىس ەمەس. سوندىقتان دا بۇعان ناقتىلىق سيپات بەرۋ كەرەك دەپ سانايدى ول. وسىدان تۋىنداعان سۇلتانبەكتىڭ دالەلدى تالابىنا ۆيكتور نانەيشۆيلي قۇلاق اسقان. قۇلاق اسقاندىقتان دا، وبكوم بيۋروسىنىڭ جابىق وتىرىسىن وتكىزگەن. وندا ورتالىق وكىلى نانەيشۆيلي – ءبىرىنشى حاتشى، جەرگىلىكتى حالىقتىڭ وكىلى قوجانوۆ – ەكىنشى، ال قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ جەكە ءبىر گۋبەرنياسىنان كەلگەن ەجوۆ ءۇشىنشى حاتشى لاۋازىمىندا اتالسىن دەپ شەشىلگەن. سودان سوڭ ەسكى رەسپۋبليكاداعى جانە وعان جاڭادان قوسىلعان وبلىستارداعى  جاۋاپتى قىزمەتكەرلەردى جاقسى بىلەتىن قوجانوۆتىڭ ۇسىنىستارى سىرتتان كەلگەن وسى ەكى  حاتشى تاراپىنان ماقۇلدانىپ، رەسپۋبليكانىڭ باسقارۋشى ەليتاسىن جاڭاشا قالىپتاستىرۋ شارالارى قولعا الىنعان.

رەسپۋبليكانىڭ پارتيا ۇيىمىنداعى ىشكى احۋالدى دۇرىستاۋ ماقساتىندا قوجانوۆ ءوزى كورسەتكەن ماسەلەلەر ويىنشا ورتالىق كوميتەتتىڭ (تسك-نىڭ) قازاق كوممۋنيستەرىنە ارنايى حات جازۋىن سۇراعان-تىن، سونداعى ءوزىنىڭ  وتىنىشى بويىنشا دايىندالعان تسك-نىڭ بۇل حاتى 1924 جىلعى 1 جەلتوقساندا جارىق كوردى. ال وعان دەيىن ورتالىق كوميتەتتىڭ ۇيىمداستىرۋ-ورنالاستىرۋ ءبولىمىنىڭ (ورگراسپرەدوتدەل) مەڭگەرۋشىسى نيكولاي كيريللوۆيچ انتيپوۆ قوجانوۆپەن جەكە سويلەسكەن. قوجانوۆتىڭ ەسكى قازاقستان قىزمەتكەرلەرى اراسىنداعى تسك نازار اۋدارۋعا ءتيىس نەگىزگى كەمشىلىكتەردى اتاپ كورسەتىپ، ىرگەسى كەڭەيگەن جاڭا قازاقستان جاعدايىندا ونى تۇزەتۋگە قاجەت باعىت بەرۋدى سۇراعان ءوتىنىشى بويىنشا ستالين جولداستىڭ بولىمگە تاپسىرما بەرگەنىن، سوعان سايكەس، قوجانوۆ ۇيىم جۇمىسىن جاقسارتۋ ءۇشىن قاجەت دەپ ساناعان  ارنايى حاتتىڭ دايىندالىپ جاتقانىن ايتقان. سوسىن تاياۋ كۇندە جاريالانۋعا ءتيىس سول حاتتا كورسەتىلەتىن جايتتەر بويىنشا جۇمىس ىستەگەندە، قوجانوۆتىڭ سادۋاقاسوۆ سەكىلدى كوممۋنيستەرگە ارقا سۇيەۋى ءجون بولماعىن ايان ەتكەن، بۇل ويدى ستالين جولداستىڭ پىكىرىنە سۇيەنىپ بارىپ بۇعان ەستىرتىپ وتىرعانىن سەزدىرگەن. زاۆورگراسپرەدوتدەل انتيپوۆ قازوبكوم جەتەكشىسى نانەيشۆيليمەن دە سۇحباتتاسقان كورىنەدى. ءيا، وبكومنىڭ قولعا العان ىستەرى جايىنان انتيپوۆ تولىق حاباردار. نە كەرەك، سۇحباتتاسقاندارىندا ۆيكتور يۆانوۆيچ سۋلتانبەك ءحودجانوۆيچتىڭ وي-پىكىرىن قاتتى قادىرلەيتىنىن، وعان قاتتى سەنەتىنىن ايتقان. سونىمەن بىرگە تسك-نىڭ سادۋاقاسوۆ جايىنداعى ويىن، ونى رەسپۋبليكادا اتقارىپ جۇرگەن قىزمەتىندە قالدىرۋ جونىندەگى ۇسىنىسىن نانەيشۆيلي جولداس قابىل العانىن حابارلادى. ءوزى قابىل الىپ قانا قويماي،  بۇعان حودجانوۆ جولداستىڭ دا قارسى بولمايتىنىنا سەنىمدىمىن دەگەن ەكەن. سۋلتانبەك حودجانوۆيچ ءتۇسىنسىن، سادۋاقاسوۆ جولداستىڭ وعان جاقسى ۇزەڭگىلەس بولاتىنىنا ستالين جولداس تا سەنەدى، الگىندە ايتقانىنداي، نانەيشۆيلي جولداس تا ەشقانداي قارسىلىق كورسەتپەيدى. مۇنى انتيپوۆ انىق بىلەتىندىكتەن ايتىپ وتىر...

ماسەلە مىناندا-تىن، ونى انتيپوۆ جاسىرمايدى.  جاقىندا سادۋاقاسوۆ جولداس ورىنبوردان ماسكەۋگە ادەيى كەلىپ، باس حاتشىنىڭ قابىلداۋىندا بولىپ قايتقان. ارتىنشا تىكە وزىنە ارنايى حات جولداپتى... انتيپوۆ قوجانوۆتى ونىڭ ستالينگە جازعان حاتىمەن تانىستىردى. «ەسىڭىزدە مە، مەن سىزدەردە بولعاندا، كيرگيزياداعى (قازاقياداعى – ب.ق.) جۇمىس جاعدايىن ايتىپ بەرىپ، سىزدەن مەنى ماسكەۋگە جۇمىسقا اۋىستىرۋدى سۇراعان ەدىم، ءسىز ماعان ورىنبوردا قالۋعا كەڭەس بەرگەن بولاتىنسىز»، – دەپ باستاپتى ول باس حاتشى يوسيف ۆيسساريونوۆيچ ستالينگە 1924 جىلعى 18 قاراشادا جولداعان حاتىن.  سوسىن قاجەت بولعان جاعدايدا ستالين تىكەلەي وزىنە حابارلاسۋىنا رۇقسات بەرگەنىن ەسىنە سالىپ («...ۆى رازرەشيلي منە ۆ سلۋچاە چەگو وبراتيتسيا ك ۆام ليچنو»), حات جازۋ سەبەبىن بايان ەتىپتى. «ماسەلە تومەندەگىدەي: مەن ورىنبورعا كەلگەن ساتتە بەتىمەن كەتكەن اۋىستىرۋلار مەن جىلجىتۋلاردىڭ ۇستىنەن ءتۇستىم («زاستال ۆاكحاناليۋ پەرەبروسوك ي پەرەمەششەني»), – دەپ باستاپ، حاتىن: «حالكومكەڭەس توراعاسى، ىشكى ىستەر حالكومى، اعارتۋ حالكومى، ادىلەت حالكومى (ول بۇل قىزمەتكە بار بولعانى وسىدان ءبىر جارىم اي بۇرىن عانا تاعايىندالعان بولاتىن) جانە باسقالار ورىندارىنان ىعىستىرىلىپ جاتىر»، – دەگەن مالىمەتتەرمەن سوزدەرمەن ساباقتاپتى. سوسىن ءوزى جايىندا: «مەنىڭ ءوز باسىم – قازمەمجوسپار (كيرگوسپلان) توراعاسى – سەمەي گۋبەرنياسىنىڭ پاۆلودار ۇيەزىنە «ءىرى» پراكتيكالىق قىزمەتكەر رەتىندە جەرگىلىكتى جەرلەردەگى جۇمىستى «كۇشەيتۋ ءۇشىن» اۋىستىرىلۋدامىن»، – دەگەن حابار بەرىپتى. ودان ورىنبورداعى «ۆاكحاناليانى»: «كەيبىر اۋىستىرىلىپ جاتقاندارعا (حالكومكەڭەس توراعاسىنا), ولاردىڭ ءۇش ايلىق دەمالىستان ەندى عانا ورالعانىنا قاراماستان، «دەنساۋلىعىن تۇزەپ، ەمدەلۋ ءۇشىن» [تاعى] ءۇش ايدان دەمالىس بەرىلۋدە، – دەپ اشكەرەلەي كەلە، وعان: – جانە وسىنىڭ ءبارى جۇمىستىڭ «ىسكەرلىك» ىڭعايىن تابۋ دەپ اتالادى («نازىۆاەتسيا «دەلوۆىم» پودحودوم»). ءۇش اي-ءۇش ايدان دەمالىس بەرۋ ءۇشىن ورنىنان الىپ تاستاۋ. وتە جاقسى «دەلوۆوي پودحود»، – دەگەن سوزدەرمەن كەكەسىندى باعا بەرە كەتىپتى. سودان سوڭ ناقتى وتىنىشىنە كوشكەن: «جولداس ستالين، مەن سىزگە سوندا دا ايتقانمىن، قازىر دە ايتامىن. مەنى ماسكەۋگە الىڭىز. ورتالىق كوميتەتتىڭ نۇسقاۋشىسى بولىپ نەمەسە كومينتەرننىڭ شىعىس بولىمىندە ىستەي الامىن.  نەمەسە مەنىڭ ورىنبوردا ءوز قىزمەتىمدى جالعاستىرۋىما مۇمكىندىك بەرىڭىز. ءوزىمنىڭ اۋىستىرىلۋىممەن («پەرەبروسكوي») مەن كەلىسپەيمىن». كەلىسپەيتىندىگىنىڭ سەبەبىن بىلاي تۇسىندىرگەن: «مۇنى وبكومنىڭ، جەكەلەپ ايتقاندا، قوجانوۆ پەن ونىڭ دوستارىنىڭ تاراپىنان جاسالعان ءجابىر («راسپراۆا») دەپ ەسەپتەيمىن». سوسىن تسك-نىڭ باس حاتشىسىنا ءۇمىت ارتىپ جولداعان حاتىن بىلاي اياقتاعان: «ءسىزدىڭ جاۋابىڭىزدى كۇتەمىن. كوممۋنيستىك سالەممەن سادۋاقاسوۆ.  ر.S. ۇزاق حاتپەن ءسىزدىڭ ۋاقىتىڭىزدى الام با دەپ قورقامىن. ەگەر وقۋعا ۋاقىت بولەر بولساڭىز، وندا مەن  سىزگە قازاق («كيرگيز») ىستەرى جونىنەن ءوز ويىمدى باسقا حاتىمدا تولىق جازار ەدىم. سادۋاقاسوۆ. مەكەن-جايىم: ورەنبۋرگ. كيرگوسپلان، سادۆوكاسوۆۋ س.» مىنە، وسىلاي. نيكولاي كيريللوۆيچ سۇلتانبەكتى حاتتىڭ مازمۇنىمەن تانىستىرا وتىرىپ، ونىڭ بەتىنە ستالين جولداس قويعان بۇرىشتامانى دا وقىپ بەردى. وندا باس حاتشى (گەنسەك): «انتيپوۆ جولداسقا. كيروبكومعا ەنگىزىلگەن بە؟ پەرەبروسكا قالاي؟ تەكسەرىڭىز» دەپ جازعان ەكەن، گەنسەك كەڭسەسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بۇرىشتاما سوڭىنا بۇعان ارناپ جازعان قوسىمشاسىندا رەزوليۋتسيانى ناقتىلاپ قايتالاپ، ستالين جولداس سولاردىڭ جايىن انىقتاۋدى جانە ناتيجەسىن «وزىنە حابارلاۋدى سۇرايدى» دەگەن سوزدەرىن تىركەپتى.

وسىلارعا بايلانىستى سۇحباتىندا انتيپوۆ ورگراسپرەدوتدەل مەڭگەرۋشىسى رەتىندە قوجانوۆپەن بەلگىلى ءبىر مامىلەگە كەلدى دە، سونى ستالينگە بايان ەتەتىنىن ايتتى. قوجانوۆ بۇل اڭگىمەنى قازوبكومنىڭ ءبىرىنشى، ءۇشىنشى حاتشىلارى تالقىسىنا سالدى، سوسىن ۇشەۋى  جوسپاركوم توراعاسى قىزمەتىندەگى سادۋاقاسوۆپەن سويلەستى. رەسپۋبليكانىڭ جەر-سۋ اۋقىمى كەڭەيگەن، حالقى كوبەيگەن جاڭا جاعدايىندا تۋىنداپ وتىرعان ماسەلەلەر مەن مىندەتتەردى بىرلەسىپ شەشۋگە قالاي قارايتىنىن سۇرادى. سماعۇل «قوجانوۆ پەن ونىڭ دوستارىنىڭ تاراپىنان» وزىنە جاسالماق «راسپراۆا» ورنىنا ەندى سەنىم بىلدىرىلگەنىنە قاناعاتتاندى. جانە قاناتتاندى دا. شىنىمەن دە  سول كەزدەن باستاپ ولاردىڭ بەلسەندى، بەدەلدى، cەنىمدى ۇزەڭگىلەس سەرىگى بولدى. بىلىكتى، ءبىلىمدى، زەردەلى كوممۋنيست، قازوبكوم بيۋروسىنىڭ مۇشەلىگىنە كانديدات رەتىندە، ورتالىق كوميتەتتىڭ قازاق كوممۋنيستەرىنە جولداعان 1 جەلتوقسانداعى حاتى رۋحىندا كەلەلى ءىس-شارالار جۇرگىزۋگە اتسالىسىپ، كادرلاردىڭ اۋىزبىرلىگىن ارتتىرۋ باعىتىن ۇستاندى. ۇلكەن قازاقستان احۋالىنداعى باسشى ورگاندارعا جاڭا قىزمەتكەرلەر تارتۋ جايىندا دا پىكىرلەرى جاراسىپ، ءبىر جەردەن شىعىپ جاتتى. سۇلتانبەك ونىڭ ءار ماسەلەگە وزىندىك وڭ كوزقاراسى بارىن، ادەبي-شىعارماشىلىق قابىلەتىن بىلە كەلە، ۇستىمىزدەگى 1925 جىلدىڭ العاشقى ايىندا پارتيالىق ءباسپاسوزدىڭ قازاق تىلىندەگى ورگانىن باسقارۋدى (1924 جىلدىڭ باسىنان بەرى گازەت رەداكتورى قىزمەتىن وقىتۋشىلىقپەن قاتار اتقارىپ جۇرگەن مولداعالي جولدىباەۆ پەداگوگيكالىق جۇمىستى جانە سول باعىتتاعى عىلىممەن الاڭسىز شۇعىلدانۋدى قوش كورگەن) سماعۇلعا تاپسىرۋعا مۇرىندىق بولدى. ودان وسى وي-ءورىسى كەڭ، الىمدى قايراتكەردى سۇلتانبەك اۋەلى اعارتۋ كوميسسارى لاۋازىمىنا بەكىتۋگە، سوسىن، قازوبكوم قازولكەكومعا اينالدىرىلعان شاقتا، بيۋرو مۇشەسى دارەجەسىنە كوتەرۋگە باستاماشىلىق كورسەتتى...

سۇلتانبەك وسىلاردى كابينەتىندە وڭاشا سويلەسىپ وتىرعان دىنشەگە قىسقاشا اڭگىمەلەگەن-ءتىن. ءوزىنىڭ زايىبى گۇلاندام مەن دىنشەنىڭ كەلىنشەگى ءازيزا اسۇيدە شۇيىركەلەسىپ، ءشاي-ءپاي قامداپ جاتقان، بۇلاردى داستارقانعا ءازىر شاقىرا قويماعان-تىن. سۇلتانبەك سىرىن ساباقتاي بەردى: وزىنەن بەس-التى جاس كىشى دىنشە باۋىرىنىڭ قۇرداسى ءارى ومبىلىق دوسى سماعۇلدىڭ، وسۋىنە بەلگىلى دارەجەدە بۇل دا سەپتىگىن تيگىزگەن قازىرگى قىزمەتتەسى سماعۇلدىڭ وزىنە دىنشە ءتارىزدى ءىنى-دوس جانە سەنىمدى ارىپتەس بولارىنا سەنىپ قالعانىن ايتتى. ەسىنە ءتۇسىپ تۇرعان مىنا ءبىر عانا ءجايتتى السىن، ماسەلەن... 1924 جىلعى جەلتوقساندا اعارتۋ حالكومى نۇعمان زاليەۆتىڭ پارتيانىڭ گۋرەۆ ۇيەزدىك كوميتەتىنە حاتشى بولۋعا جىبەرىلۋىنە بايلانىستى ونىڭ ورىنباسارى ءىلياس تەمىربەكوۆتى قازوبكوم بيۋروسى ۋاقىتشا كوميسسار مىندەتىن اتقارۋشى ەتىپ بەكىتكەن. بيىلعى اقپاندا تسك-نىڭ ۇيعارىمىمەن قازوبكوم قازولكەكومعا اينالدىرىلعان سوڭ تەمىربەكوۆتى ولكەكوم اپپاراتىنداعى ۇيىمداستىرۋ ءبولىمىنىڭ نۇسقاۋشىسى قىزمەتىنە الىپ ء(بىر ايدان كەيىن قاراقالپاق وبلىستىق وقۋ ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى لاۋازىمىمەن نوكىسكە جىبەرىلگەن), ونىڭ ورنىنا كوميسسار لاۋازىمىنا ولكەكوم بيۋروسى سماعۇل سادۋاقاسوۆتى تاعايىنداعان، ءارى ونى كانديداتتىقتان بيۋرو مۇشەلىگىنە اۋىستىرعان. ۇسىنعان وزگەرىستەرى ويداعىداي جاسالعاننان كەيىن، سۇلتانبەك سماعۇلمەن الدا كەلە جاتقان بەسىنشى سوۆەتتەر سەزىندە جاساۋعا ءتيىس كوميسساريات بايانداماسىنىڭ جاي-جاپسارىن تالقىلاعان.  حالكومنىڭ وقۋ-اعارتۋ ماسەلەلەرىن ۇلكەن قازاقستاننىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن جينالاتىن دەلەگاتتارعا قالاي كورسەتكەنى ءجون بولماعى جونىندە ونىمەن ۇزاق پىكىرلەسىپ، اقىل-كەڭەستەرىن بەرگەن-ءدى. تۇركىستان رەسپۋبليكاسىندا اعارتۋ سالاسىندا عانا ەمەس، باسقا دا باسشىلىق لاۋازىمداردىڭ كوبىندە ىستەپ، ابدەن ىسىلعان ساياسي قايراتكەردىڭ سوزىنە سماعۇل ريزاشىلىقپەن قۇلاق تۇرگەن. ول سۇلتانبەكتى جاسى وزىنەن ەداۋىر ۇلكەن، يدەولوگيالىق شارۋالاردا، اعارتۋ ءىسىن ۇيىمداستىرۋدا جيناقتاعان تاجىريبەسى مول،  قازىرگى ۇلكەن قازاقستان پارتيا ۇيىمى ولكەلىك كوميتەتىنىڭ جالعىز ۇلتتىق باسشىسى ەكەنىن مويىنداعان. ايتەۋىر، سۇلتانبەككە سولاي كورىنگەن-ءدى. سولاي كورىنگەندىكتەن دە ول سماعۇلعا رياسىز سەنىم ارتقان. باستاپقىدا ەكەۋىنىڭ ىسكەرلىك قارىم-قاتىناسى ءتاپ-ءتاۋىر سەكىلدى ەدى، الايدا، سۇلتانبەكتىڭ اڭعارۋىنشا، بۇل ءراۋىش سەزدەن كەيىن كۇرت بۇزىلدى – سماعۇل بۇعان اشىق قارسى شىعا باستادى...

كۋتايسي وڭىرىندە دۇنيەگە كەلىپ، ماسكەۋدە جوعارى ءبىلىم العان، تبيليسيدە، باكۋدە، استراحاندا، پەرمدە قىزمەت اتقارعان بايىرعى بولشەۆيك ۆيكتور نانەيشۆيلي جاس الشاقتىعىنا، سوناۋ 1903 جىلدان باستالاتىن پارتيالىق باي وتىلىنە قاراماستان، سۇلتانبەكتى وزىمەن تەڭ كوردى، ونىڭ وي-پىكىرىنە، اسىرەسە ۇلت ماسەلەسى حاقىنداعى پايىمدارىنا ءاردايىم قۇلاق استى. سۇلتانبەكتىڭ قازاقستان پارتيا ۇيىمى دا وزبەك پەن تۇرىكمەن ەلدەرىندەگىدەي  رەسپۋبليكالىق مارتەبەگە يە بولىپ، ءوز ورتالىق كوميتەتىن سايلاپ الۋى قاجەت دەيتىن پىكىرىن قۇلشىنا قۋاتتاپ، ءستاليننىڭ الدىندا كوتەرگەن. رەسپۋبليكانىڭ كىندىك قالاسىن ورىنبوردان اكەتىپ، قالىڭ قازاق ىشىنەن تاڭداۋ قاجەتتىگى جونىندە دە سۇلتانبەكتىڭ پىكىرىن تسك-دا وتكىزۋگە كۇش سالعان. استانا رەتىندە تاڭدالعان اقمەشىتتە سوۆەتتەر سەزىن وتكىزۋدى دايىنداۋعا بايلانىستى كوزقاراسىن، قازوبكومنىڭ ساۋىردەگى پلەنۋمىندا جاساعان بايانداماسىن، قابىلدانعان شەشىمدەردى دە تولىعىمەن قولداعان. بىراق ەكەۋىنىڭ ۇلت ماسەلەسى بويىنشا وسىنشا ءبىرتۇتاس تۇعىردا بولۋى تسك-نىڭ باس حاتشىسىنا ۇناماعان. ماسكەۋدەگى ۇزاق ءىسساپارىنان ورالىپ، قازولكەكوم بيۋروسىنىڭ ءماجىلىسىن سوڭعى مارتە وتكىزگەننەن كەيىن، قىزىلوردادان ورتالىققا ءبىرجولا اتتانار الدىندا، ول سۇلتانبەككە سىرىن شەرتىپ كەتكەن ەدى: ءوزىنىڭ ۇلت ماسەلەسى حاقىندا باس حاتشى يوسيف ستالينمەن قاتتى سوزدەرگە كەلىپ قالعانىن، قازاقستاننان شاقىرىپ اكەتىلۋىنىڭ استارىندا سول سەبەپ جاتقانىن، ءبارىبىر سۇلتانبەكتىڭ كوزقاراسى دۇرىستىعىنا ءشۇبا كەلتىرمەيتىنىن، ونىڭ ۇلتىنىڭ مۇددەسىن كوزدەيتىن قىزمەتىنە ساتتىلىك تىلەيتىنىن ايتقان. الايدا قازاق ماسەلەسىنە تۇسىنىستىكپەن قاراعان نانەيشۆيليدى، ونىڭ قوجانوۆقا ايان ەتكەن سەزىگىنە قاراعاندا،  ستالين ۇناتپادى (ۇلكەن تەررور قۇرباندارى ۇرپاقتارىنىڭ بەرتىنگى ەستەلىكتەرىنەن ءمالىم بولعانداي، ستالين وزىمەن ۇلت ماسەلەسىندە تايتالاسۋعا باتىلدىق كورسەتكەنى ءۇشىن نانەيشۆيليدى «مەنىڭ تىكەلەي ءوز جەكە دۇشپانىم» دەپ اتاعان كورىنەدى). سوندىقتان ونى قازولكەكومنىڭ ءبىرىنشى حاتشىلىعىنان تايدىردى جانە، ارينە، ۇلت ماسەلەسىندە ءوز قاعيداسىن ۇستەم ەتۋگە قۇلدىق سانادان ارىلا قويماعان قازاق قىزمەتكەرلەرىنىڭ ىشكى الاۋىزدىعىن سودان بىلاي دا ۇتىمدى پايدالاندى. ولار وزدەرىنىڭ باقتالاستىقتارى سالدارىنان نانەيشۆيليدىڭ ماسكەۋگە الدىرىلۋىنا بايلانىستى تۋىپ تۇرعان مۇمكىندىكتى پايدالانۋعا ءتىپتى دە ۇمتىلماعان-تىن. بىرنەشە اي بويى بوس تۇرعان بيىك لاۋازىمدى ءوز ىشتەرىندەگى ءبىر ازاماتقا قيىپ بەرۋگە، ءسويتىپ ەلدى وزبەك پەن تۇرىكپەن رەسپۋبليكالارىنداعىداي ءوز كادرى باسقاراتىن جاعدايعا جەتۋدى ويلارىنا دا الماعان-دى. ونىڭ ورنىنا، ءىس جۇزىندە ولكەكومنىڭ باسشىسى بولىپ وتىرعان قوجانوۆتىڭ بەدەلىن تۇسىرۋگە باعىتتالعان (اقمەشىت سەزى «الاشوردانىڭ جاسىل تۋى استىندا، نەوناتسيوناليستەردىڭ باسشىلىعىمەن ءوتتى» دەگەن مازمۇندا گەنسەككە جولدانعان ارىزدار سىقىلدى) ءتۇرلى شارالار ۇيىمداستىردى.

نانەيشۆيلي ماسكەۋگە ءبىرجولا كەتىپ، قازولكەكوم جەتەكشىلىگى ۋاقىتشا ەكىنشى حاتشىنىڭ قولىنا وتكەن كۇندەردىڭ بىرىندە  بيۋرو مۇشەسى سادۋاقاسوۆ ماڭىزدى مالىمدەمە جاسادى. ول  قوجانوۆتىڭ تۇركرەسپۋبليكادا ىستەگەن كەزىندە سىرداريا وبلىسىندا كوپ كەمشىلىككە جول بەرگەنىن ايتتى، تاققان كىناسىنە ءتۇرلى مىسالدار كەلتىردى، ولكەكومدى باسقارۋعا ونىڭ احلاقي حاقى جوق دەپ مالىمدەدى. قوجانوۆ قولىن جايدى: قيسىنسىز جالا، ايتسە دە مۇنى قۇزىرلى ورگان مۇقيات تەكسەرسىن... ولكەكوم حاتشىلىعى 1925 جىلعى 26 ماۋسىمدا ماسەلەنىڭ انىق-قانىعىنا جەتۋ ءۇشىن مالىمدەمەنى رك(ب)پ قازاق ولكەلىك باقىلاۋ كوميسسياسىنا تاپسىرۋ جايىندا شەشىم شىعاردى. ارادا ايعا جۋىق ۋاقىت وتكەننەن كەيىن، 22 شىلدەدە قازولكەكوم بيۋروسى مەن باقىلاۋ كوميسسياسى تورالقاسىنىڭ بىرلەسكەن ءماجىلىسى بولىپ، سىرداريا وبلىسى پارتيا ۇيىمىن تەكسەرىپ-زەرتتەۋ ناتيجەسىندە تۇجىرىمدالعان قورىتىندىلاردى قارادى. ارنايى تەكسەرۋدى رك(ب)پ قازاق ولكەلىك باقىلاۋ كوميسسياسى تورالقاسىنىڭ مۇشەسى ماكس يدريكوۆيچ وزول باستاعان بريگادا جۇرگىزگەن ەدى. بۇل كۋرليانديالىق لاتىش قوجانوۆ تسك-نىڭ تاپسىرماسىنا سايكەس ورىنبورعا وبكومنىڭ جاۋاپتى حاتشىسى بوپ العاش كەلگەن كەزدە  رك(ب)پ قازاق وبلىستىق باقىلاۋ كوميسسياسىنىڭ توراعاسى بولاتىن. سودان بەرى ونىڭ ءىس-ارەكەتىنە سۇلتانبەك بىرنەشە رەت كۇدىكپەن قاراۋعا ءماجبۇر بولعان ەدى. بەسىنشى سوۆەتتەر سەزى دايىندالىپ جاتقان كەزەڭدە قوجانوۆتىڭ ۇستىنەن جازىلعان ارىزدار بارىن بيۋروعا بىرنەشە رەت حابارلادى (قوجانوۆتىڭ قىزمەتىنە قاراقالپاق وبكومىنىڭ حاتشىسى اللايار دوسنازاروۆ نارازىلىق بىلدىرگەن، ول، ءتىپتى، ماسكەۋگە جەدەلحات جولداپ، قاراقالپاقستاندى قازاق رەسپۋبليكاسى قۇرامىنان شىعارۋدى، ءسويتىپ تىكەلەي رەسەي فەدەراتسياسىنا قاراتۋدى سۇراعان، سوندا ونىڭ بۇل قىلىعىن نانەيشۆيلي قاتتى مىنەپ، عايباتتاعان ەدى. ىشكى ىستەر حالكوماتى باس ميليتسيا باسقارماسىنىڭ باستىعى دۇيسەباي نىسانباەۆ ارىز تۇسىرگەندە دە ۆيكتور نانەيشۆيلي ونىڭ سوۆەتتەر سەزى قارساڭىندا قوجانوۆقا ايتەۋىر زالالىن تيگىزۋ ماقساتىندا بەرىلىپ وتىرعانىن اشكەرەلەپ، شاعىمىن قاراتپاعان. ولكەكوم بيۋروسى ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى سەيىتقالي مەڭدەشەۆتى كەلە جاتقان سوۆەتتەر سەزىندە بوساتاتىن بولىپ، ونىڭ ورنىنا اداي ۇيەزدىك رەۆكومىنىڭ توراعاسى جالاۋ مىڭباەۆتى ۇسىنۋ جونىندە شەشىم شىعارعاندا، بەلگىلى ءبىر توپتار ونىڭ ۇستىنەن ارىز ۇيىمداستىرعان ەكەن، سونى تاعى دا وزول بيۋرونىڭ 1925 جىلعى 11 ساۋىردەگى جابىق ماجىلىسىندە ءمالىم ەتكەن. سوندا قوجانوۆ وعان قاتتى نارازىلىق ءبىلدىردى،  باقىلاۋ كوميسسياسى تاراپىنان ۇنەمى بيۋرو شەشىمدەرىنە كەرەعار بىردەڭەلەر شىعا كەلەتىنىن، بۇل حاباردىڭ سوۆەتتەر سەزى الدىندا بيۋرو جۇمىسىن جوققا شىعارۋ ءۇشىن جاسالىپ وتىرعانىن،  جالپى «وزول جولداستىڭ باقىلاۋ كوميسسياسىنداعى قىزمەتىندە قاسكۇنەمدىك  سيپات بارىن»  ايتىپ، مىڭباەۆتىڭ ۇستىنەن ءىس قوزعاعانى ءۇشىن تىكەلەي ولكەلىك باقىلاۋ كوميسسياسى  توراعاسىنىڭ ورىنباسارى ماكس يدريكوۆيچ وزولدىڭ ءوزىن كىنالاعان-دى. مىنە، ەندى سول وزول بيۋرو مۇشەسى سادۋاقاسوۆ قازولكەكومنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى مىندەتىن اتقارىپ وتىرعان قوجانوۆقا تاققان ايىپتاردى تەكسەرۋدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا  قازولكەكوم بيۋروسىنىڭ 22 شىلدەدەگى ماجىلىسىندە بايانداما جاسادى. قوجانوۆقا كەك ساقتاماعانىن تانىتىپ، سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ سىني مالىمدەمەسى راستالمادى، بۇل ءجايت باقىلاۋ كوميسسياسى جۇرگىزگەن تەكسەرۋ ناتيجەسىندە انىقتالدى دەپ حابارلادى. سىرداريا پارتيا ۇيىمىنداعى ناقتى احۋال سادۋاقاسوۆ بەرگەن كارتينادان مۇلدەم باسقاشا ەكەنىن مالىمدەمەدەگى تىزىلگەن ايىپتارمەن سالىستىرا وتىرىپ كورسەتتى. سوندا قازاتكوم توراعاسى جالاۋ مىڭباەۆ توتەسىنەن بىلاي دەپ ساۋال قويدى: «بۇدان كەيىن سادۋاقاسوۆ جولداستىڭ قىلىعىنا قالاي قارايسىز، وزول جولداس؟ ونىڭ وسى ىستەگەنى –  دالەلسىز مالىمدەمەسىمەن كۇللى ۇيىمدى دۇرلىكتىرگەنى – دۇرىس پا ەكەن؟»  سۇراعىنا ءتيىستى بايىپتى جاۋاپ بەرىلدى. «جوق، – دەدى وزول جولداس، –  دۇرىس ەمەس، سادۋاقاسوۆ جولداستىڭ ايىپتاۋلارىندا ءبىر دە ءبىر ناقتى دايەك جوق، ولارى تۇككە دە نەگىزدەلمەگەن. مەنىڭ ويىمشا، سادۋاقاسوۆ جولداس ءوزىنىڭ جاريا ەتكەن ماتەريالدارىن ءبىر عانا ماقساتپەن – قوجانوۆ جولداستىڭ سىرداريا گۋبەرنياسىنداعى  ءرولى مەن ىقپالىن ازايتىپ كورسەتۋ جانە ماردىمسىز دەۋ ءۇشىن جيناعان بولۋ كەرەك. الايدا  قوجانوۆ جولداستىڭ گۋبەرنيادا ىقپالدى ەكەندىگى داۋسىز، ونىڭ بەدەلىن  سادۋاقاسوۆ جولداستىڭ ارىز-شاعىمىمەن جوققا شىعارۋ مۇمكىن ەمەس، ويتكەنى قوجانوۆ جولداستىڭ سىرداريا گۋبەرنياسىنداعى ورىنى دا، اسەرى دە وراسان  زور».  سودان كەيىن باقىلاۋ كوميسسياسىنىڭ بايانداماسىن تالقىلاۋ قىزۋ ءوتتى. جارىسسوزدە اسىرەسە سىرداريا گۋبكومىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى گريگوري دانيلوۆيچ كاۋچۋكوۆسكي ۇزاق ءسوز سويلەدى. «سادۋاقاسوۆ جولداستىڭ گۋبكومداعى وپپوزيتسيونەرلەرمەن عانا پىكىرلەسىپ، مەنىمەن بۇل جايىندا ەشتەڭە سويلەسپەۋى وسىنشا دابىرالاماعا اكەلىپ وتىر، – دەدى ول ءسوزىنىڭ تۇيىنىندە. – سادۋاقاسوۆ جولداس دۇرىس ىستەگەن جوق دەپ ويلايمىن. باقىلاۋ كوميسسياسى مەن كرايكوم بيۋروسىنان وتىنەم، سماعۇل سادۋاقاسۇلىنىڭ ءىس-ارەكەتىنە سارالاپ باعا بەرىلەتىن بولسىن». ولكەكوم بيۋروسى باقىلاۋ كوميسسياسىنىڭ بايانداماسىن تالقىلاۋدى قورىتىندىلاي كەلە، سىرداريا پارتيا ۇيىمىنداعى جاعداي تۋرالى قابىلداعان قاۋلىسىن: «سادۋاقاسوۆ جولداس ولكەلىك كوميتەتتىڭ سەكرەتارياتىندا حابارلاعان ءجايت – ونىڭ سىرداريا پارتيا ۇيىمىنداعى احۋالدى قۇردىمعا كەتىرىپ باعالاۋى – شىندىققا جاۋاپ بەرمەيدى  دەپ سانالسىن، ونىڭ ايتقاندارى جالعان حابار-وشارعا، وسەككە نەگىزدەلگەن اسا تەرىس اقپاراتتىڭ سالدارى بولىپ تابىلادى»، – دەگەن سوزدەرمەن قورىتقان-دى. بىراق سودان كەيىن دە سماعۇلدىڭ سۇلتانبەككە كوزقاراسى وزگەرمەگەن سەكىلدى... انىعى سول، ءبىرىنشى باسشى جوق تاپ وسى تاعدىرلى ساتتە ەكەۋىنىڭ جۇلدىزى جاراسپاي تۇر. سۇلتانبەك سوندىقتان دا ونىڭ تۇپكى ويىن، نە ماقساتى بارىن ءبىلسىنشى دەپ دىنشەگە ءوتىنىش ايتقان...

داياشىنىڭ شاپشاڭ جەتكىزگەن داستارقان مازىرىنەن ءدام تاتا وتىرىپ، 1920 جىلى شاڭىراق كوتەرگەن سوۆەتتىك قازاقستاننىڭ العاشقى جوعارعى بيلىك ورگانى قازاتكوم قۇرامىنا جالىن اتقان جيىرما جاسىندا مۇشە بولعان قوس عاسىر قۇرداسى ەمەن-جارقىن سىر شەرتىستى. سىرلاسۋدىڭ ەلەۋلى بولىگىندە سماعۇل مەن سۇلتانبەكتىڭ اراقاتىناسى ءسوز بولدى. بۇل جايىندا دىنشە 1928 جىلدىڭ سوڭىندا وگپۋ تەرگەۋشىسىنە بەرگەن كورسەتۋىن:  «مەن ونىڭ قوجانوۆقا قانداي ايىپ تاعاتىنىن، كوزقاراستارىندا قانداي ايىرماشىلىق، كەلىسپەۋشىلىك بار ەكەنىن سۇراستىرۋعا كىرىستىم. سادۋاقاسوۆ ماعان ءبارىن ەگجەي-تەگجەيىنە شەيىن اڭگىمەلەپ بەردى»، – دەپ ساباقتادى. سوسىنعى ەستىگەندەرىن قىسقاشا بىلاي تۇجىرىمدادى: «ول نارازى كۇڭكىلگە باستى: قوجانوۆ ورىنبورعا قىزمەتكە كەلگەن كەزىندە ونىمەن ساناسپاي قويادى. كرايكومدا ونىڭ الدەبىر ۇسىنىسىن قابىلداماي،  قۇلاتىپ تاستايدى. سونىڭ سالدارىنان ول جەتىسۋعا ىسساپارعا جىبەرىلەدى. وسى ءىسساپاردى ول ءوزىن قوجانوۆتىڭ قورلاعاندىعى دەپ ەسەپتەيدى ەكەن. جەتىسۋعا جۇرەر الدىندا ول قوجانوۆقا كىرىپ، الدەبىر تاپسىرما بەرەر-بەرمەسىن سۇراپتى. ال قوجانوۆ وعان الماتىعا ات باسىن تىرەگەن بەتتە ەكسكۋرسيا جاساپ، قالانىڭ اينالاسىنداعى كورىكتى جەرلەرمەن تانىسىپ شىعۋعا كەڭەس بەرەدى. ارينە، سادۋاقاسوۆ ونىڭ مۇنىسىن دا ءوزىن مازاقتاپ-كەمسىتۋ دەپ ۇققان. بىراق ەشتەڭە دەپ جاۋاپ قاتپاي، ءجۇرىپ كەتەدى. قايتىپ ورالعانىندا وعان كىرىپ، ونىڭ وزىنە بەرگەن كەڭەسىن كادەگە اسىرعانىن، الماتىنىڭ ماڭىن ارالاپ، تانىسىپ شىققانىن ايتادى. سوسىن سادۋاقاسوۆ مىنالاردى دا اڭگىمەلەدى: اقمەشىتكە قىزىلوردا دەپ قايتا ات بەرگەندە – قوجانوۆ ەشقايسىسىمەن اقىلداسپاي، ءوز بەتىنشە سەزدە وتكىزىپ-قابىلداتىپ جىبەردى دەدى. ونى سادۋاقاسوۆ سونىسى ءۇشىن دە كىنالادى». وسى كورسەتۋدەن بايقالاتىنداي، قازاقستاننىڭ ۇكىلى ۇمىتتەرى ىسپەتتى، الايدا باستارى ءبىر قازانعا سىيماي قالعان قوس كورنەكتى قايراتكەر ءبىر-بىرىنە بولماشى وكپەنى كەشە الماعان ءتارىزدى. تاپ سولاي ەكەنىنە ساياسي تۇتقىن دىنمۇحامەد ءادىلۇلى  سەنىمدى ەدى. «ولاردىڭ ارالارىندا سونشالىقتى ومىرايىپ-بادىرايىپ تۇرعان كەلىسپەۋشىلىك جوق-تىن، – دەپ سەنىمدى تۇردە مالىمدەدى ول. – وڭاشا داستارحان باسىندا سۇحباتتاسقانىمدا كوزىم انىق جەتتى – سادۋاقاسوۆتىڭ قوجانوۆقا ەرەگىسۋ سەبەبىنە  كەلتىرگەن دايەكتەرىن قاپەرگە ىلۋگە تۇرمايتىن، ءجاي انشەيىن بالالىق ەگەسۋ دەرسىڭ...» تەرگەۋشى الدىنداعى ەسكە الۋى بارىسىندا دىنشە وسىناۋ ەكى ءىرى قايراتكەر جايىنداعى ءوزىنىڭ وسى جەكە پىكىرىن ارادىك قايتالاپ ايتتى.  «مەنىڭ ويىمشا، ولاردىڭ اراسىندا ءپرينتسيپتى كەرەعارلىق جوق بولاتىن، – دەدى ول.– بىراق سولاردىڭ قاي-قايسىسى دا دەربەس كوسەم بولىپ، سوڭدارىنان بۇقارانى ىلەستىرىپ اكەتكىسى كەلەتىن. مەنىڭشە، بۇل تۇرعىدا ەكەۋىنىڭ ءوزارا كۇرەسى – تازا مانساپقورلىق تايتالاس ەدى».

دىنشە سماعۇلدان ەستىگەندەرىن، تەرگەۋشىگە ايتقانىنا قاراعاندا، سۇلتانبەككە بايانداپ بەردى، بىراق ولاردى تاتۋلاستىرۋ تۇرعىسىنان نە ىستەگەنى جانە انا ەكەۋىنىڭ دىنشەنىڭ ارااعايىندىق ارەكەتىنەن نە تۇيگەنى، ءوزارا تۇسىنىسۋگە ارەكەت جاساعان-جاساماعانى بەيمالىم كۇيى قالدى. انىعى، وگپۋ تۇتقىنىنىڭ كورسەتۋىندەگىدەي: «ۇلتشىلدار ولاردىڭ كەلىسىمگە كەلىپ، قازاقستاندى بىرلەسىپ باسقارۋلارىن قالاپ ەدى. تىلەكتەرى ورىندالمادى». 1925 جىلعى 30 تامىزداعى بيۋرو ماجىلىسىنە قازولكەكومنىڭ ەكىنشى حاتشىسى س. قوجانوۆ ورتالىق كوميتەتتەن كەلگەن شيفرلانعان جەدەلحات جايىن باياندايدى. ماسكەۋ قۇپيا قۇجاتىندا قازولكەكومعا  جاۋاپتى حاتشى بولىپ ف.ي. گولوششەكين باراتىنىن، حاتشىلىق قۇرىلىمىنىڭ وزگەرتىلەتىنىن حابارلاعان ەدى. بيۋرو سول وتىرىسىندا: «رك(ب)پ  ورتالىق كوميتەتى قازاقستاندا جۇمىس ىستەۋ ءۇشىن ىسساپارعا جىبەرىپ وتىرعان گولوششەكين جولداس قازولكەكوم حاتشىسى بولىپ تاعايىندالسىن، وسى شەشىم تۋرالى رك(ب)پ ورتالىق كوميتەتى قۇلاعدار ەتىلسىن»، – دەگەن قاۋلى الدى. رك(ب)پ-نىڭ كادر ساياساتىنداعى زوبالاڭى زور ناۋباتكە اپارعان شەشىم. قازاق قايراتكەرلەرىنە الاۋىزدىقتارى ءۇشىن توبەلەرىنەن تونگەن زاۋال سىندى كۇرت بەتبۇرىس اكەلگەن حابار رەسپۋبليكا ساياسي باسشىلىعى تاراپىنان وسىلاي تىنىش قانا، مويىنسۇنعاندىق سيپاتتا قابىل الىندى. گولوششەكيندى ولكەكوم حاتشىسى لاۋازىمىنا وسىنداي كاۋلىمەن الدىن الا، سىرتتاي-اق تاعايىنداپ بولعاننان كەيىن، قوجانوۆ بيۋروعا ارنايى مالىمدەمە جاسادى: «ولكەلىك كوميتەتكە جاڭا باسشى بەكىتىلگەندىكتەن، ءارى قازىرگى قۇرىلىمنىڭ ساقتالمايتىنىن ورتالىق كوميتەت  شيفروتەلەگرامماسىندا انىقتاپ-اق حابارلاعاندىقتان، مەنىڭ قازىرگى قىزمەتىمدە قالا المايتىنىم بەلگىلى. سول سەبەپتى، ىسكەرلىك پايىم تۇرعىسىنان قاراپ، ولكەكوم بيۋروسىنان ماعان ءبۇدان بىلاي اتقاراتىن ناقتى مىندەت جۇكتەۋدى سۇرايمىن». بيۋرو مۇشەلەرى كۇمىلجىپ، ەشتەڭە دەي قويمادى. سوندا ول سەرىكتەرىنەن ءوزىن «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنىڭ رەداكتورى قىزمەتىندە پايدالانۋدى ءوتىندى. بىراق بۇعان سادۋاقاسوۆ ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى شىقتى: «قوجانوۆ جولداستىڭ جۇمىسى تۋرالى ماسەلە وعان قىزمەت بەرۋ سەكىلدى تار ۇعىمدا قارالماۋعا ءتيىس، – دەدى ول ماڭعاز كەيىپپەن، – ماسەلەنى ولكەكومعا ءۇش حاتشى قاجەتتىگى تۇرعىسىنان تالقىلاۋ كەرەك. وسىعان بايلانىستى، ونى گازەتكە رەداكتور ەتۋ جايى ءتىپتى دە كوتەرىلمەسىن. ماسەلەنى ولكەكوم مۇشەلەرى تۇگەل جينالعانعا دەيىن قاراماي تۇرا تۇرۋ ءجون». ونى ەجوۆ قوستايدى. ورىندى ۇسىنىس، اسىقپايىق دەيدى. الايدا مىڭباەۆ قارسى شىعادى. ورىسشالاعاندا، تەڭىز جاعاسىندا قولايلى اۋا-رايىن كۇتىپ وتىرۋ جارامايدى، تاعايىنداۋدى ءوزىمىز، قازىر جاسايىق، ال جاڭا باسشى كەلگەندە بولار وزگەرىستى كورە جاتارمىز دەيدى. بيۋرو مۇشەلەرىنىڭ پىكىرى ەكى جارىلادى. داۋىسقا سالعاندا نيكولاي ەجوۆ، سماعۇل سادۋاقاسوۆ، وراز جاندوسوۆ ماسەلەنى كەيىنگە قالدىرۋدى جاقتايدى. ال الما ورازباەۆا، سۇلتانبەك قوجانوۆ، جالاۋ مىڭباەۆتار «قوجانوۆ جولداستى «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنىڭ رەداكتورلىعىنا تاعايىنداۋ تۋرالى» شەشىمنىڭ جوباسىن بەكىتۋدى قولداپ داۋىس بەرەدى. ءۇش تە ءۇش. ماسەلە شەشىلمەيدى. بيۋرو جۇمىسىنا قاتىسىپ وتىرعان جاۋاپتى قىزمەتكەرلەر قوزعالاقتاپ، ءوز پىكىرلەرىن بىلدىرۋگە وقتالادى. سوندا سادۋاقاسوۆ بۇدان ارعى تالقىلاۋدى جابىق ماجىلىستە جالعاستىرۋ جونىندە ۇسىنىس قويادى. قوجانوۆ ونى داۋىسقا سالادى. قابىلدانادى. جابىق وتىرىستاعى پىكىر الماسۋلار ەداۋىر تارتىسقا تولىپ، وتكىر سيپاتتا ءجۇردى. اقىرى پىكىرتالاس دوڭگەلەنىپ سوڭىنا كەلگەندە، قازولكەكوم بيۋروسىنىڭ تەحنيكالىق  حاتشىسى فەدور اگۋتين  قاعازعا ءتۇسىرىپ وتىرعان ۇسىنىس-تۇجىرىمداردىڭ بيۋرو مۇشەلەرىنىڭ ءبارى مامىلەگە كەلگەن نۇسقاسىن وقىپ بەردى. داۋىس بەرىلۋ بارىسىندا ءبىرلى-جارىم تۇزەتۋ ەنگىزىلگەننەن كەيىن، مىنانداي تۇردە قاۋلى قابىلداندى: «قازولكەكوم حاتشىسى قوجانوۆ جولداستى پراكتيكالىق جۇمىستا پايدالانۋ تۋرالى. ولكەلىك كوميتەت پەن وتكەن پارتكونفەرەنتسيانىڭ قازاق قىزمەتكەرلەرى اراسىندا توپتىق كۇرەس  جانە توپتار اراسىندا ءپرينتسيپتى الاۋىزدىق جوقتىعى تۋرالى الىنعان بۇرىنعى شەشىمدەرىنىڭ ءپرينتسيپتى تۇعىرىنان اينىماي، ولكەكوم بيۋروسى بىلاي سانايدى: ا) سادۋاقاسوۆ جولداستىڭ گازەت رەداكتورى جونىندەگى ماسەلەنى ءپرينتسيپتى كەلىسپەۋشىلىك اۋماعىنا تاسىمالداۋى دۇرىس ەمەس دەپ ەسەپتەلسىن، ويتكەنى حاتشى جاعدايى – گازەتكە ساياسي باسشىلىق جاساۋعا حۇق بەرەدى;  ب) ماسەلەنى ودان ءارى تالقىلاۋ گولوششەكين جولداس كەلگەنگە دەيىن قالدىرىلا تۇرسىن، سونداي-اق قوجانوۆ جولداستىڭ جۇمىسىن ناقتىلاۋ دا كەيىنگە قالدىرىلسىن; ۆ) سويلەگەن جولداستاردىڭ بارىنە ءوز پىكىرلەرىن ولكەكوم بيۋروسىنا جازباشا تاپسىرۋ ۇسىنىلسىن (سادۋاقاسوۆ جولداس ءوز پىكىرىندە قالدى جانە بۇل ماسەلەنى رك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنە جەتكىزۋ حۇقىن ءوز قۇزىرىندا قالدىردى); باسقا بيۋرو مۇشەلەرى  ا), ب), ۆ) تارماقتارىن ءبىر اۋىزدان قابىلدادى». «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنىڭ رەداكتورى قىزمەتىنە قوجانوۆتى تاعايىنداۋعا قارسىلىق بىلدىرگەن ويىن سادۋاقاسوۆتىڭ ەش وزگەرتپەي، «ماسەلەنى رك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنە جەتكىزۋ حۇقىن ءوز قۇزىرىندا قالدىراتىنىن» مالىمدەۋى فيليپپ گولوششەكيننىڭ قازاقستانعا بەكەم ورنىعىپ العاننان كەيىن يوسيف ستالينگە جازعان حاتىندا: «ناقتى توپ سەركەسىنىڭ  ماسەلەنى  ورتالىق كوميتەتكە بارىپ شەشەتىن بۇرىنعى ءتاسىلى»  تۋرالى ايتقانىنا ءبىر دالەل ىسپەتتەنەدى.  ياعني رەسپۋبليكا پارتيا ۇيىمىن باسقارۋعا ورتالىقتان گولوششەكيننىڭ جىبەرىلۋىن، تيىسىنشە ەل تىنىس-تىرشىلىگىنىڭ قاتەرلى قۇز ەرنەۋىنە جەتكىزىلىپ، ۇلتتىق اپات شىڭىراۋىنا قۇلدىراۋىن،  قالاسىن-قالاماسىن، «وتار شەنەۋنىكتەرى» ىشكى الاۋىزدىقتارىمەن مۇمكىن ەتتى دەگەن ۇيعارىم ەرىكسىز تىلگە ورالادى. گولوششەكين 1925 جىلعى قىركۇيەكتە قىزمەتكە كىرىسكەننەن كەيىن «قوجانوۆ مۇنداعى قىزمەتىنەن ورتالىققا شاقىرتىپ الىندى، – دەدى ءادىلوۆ تەرگەۋشىگە. – قوجانوۆتى قازاقستاننان شاقىرىپ اكەتۋ ىسىنە سادۋاقاسوۆ زور ۇلەس قوستى دەسەتىن جۇرت».  قوجانوۆتىڭ ءوزى بۇل ءجايتتى قازولكەكوم مەن ستالينگە 1927 جىلعى 10 تامىزدا جازعان حاتىندا: «1925 جىلى سادۋاقاسوۆ جولداس مەنىڭ ەڭ ىمىراعا كەلمەيتىن قارسىلاسىم بولدى، – دەپ ەسكە الدى. – ول مەنىڭ ولكەكومنىڭ ەكىنشى حاتشىسى لاۋازىمىنان شاقىرىپ الىنۋىمدى جالعىز ءوزى عانا اشىق تا تاباندى تۇردە تالاپ ەتتى...» سماعۇلدىڭ وزىنە قارسىلىعىنىڭ سەبەبىن سۇلتانبەك «...جەكە باستىڭ تۇسىنىسپەۋشىلىگىنە ەمەس، ساياسي كوزقاراستىڭ قايشىلىعىنا»  بايلانىستى دەپ ءتۇسىندىردى...

بەيبىت قويشىباەۆ،

ججازۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

Abai.kz