6.

تەرگەۋدiڭ ايىپتاۋ قورىتىندىسى ءۇش ايدان كەيiن عانا دايىن بولعان. وندا:

«وگپۋ-دiڭ 1924 جىلعى № 172 بۇيرىعى بويىنشا بۇل iس وگپۋ-دiڭ كوللەگياسىنىڭ جانىنداعى ەرەكشە كەڭەستiڭ (ايگiلi ۇشتiكتiڭ - ت.ج.) قاراۋىنا جiبەرiلiپ، سوتسىز ۇكiم شىعارۋعا ۇسىنىلۋعا تيiستi.

انىقتاما: تەرگەۋ iسi بويىنشا تۇتقىندالعاننىڭ بارلىعى دا الماتى قالاسىنداعى تۇرمەدە وتىر، ولاردىڭ بارلىعىدا وگپۋ-دiڭ كوللەگياسىنىڭ قاراماعىنا بەرiلدi.

پپ وگپۋ-دiڭ ەرەكشە ءبولiمiنiڭ كاسسر-دەگi باستىعى حۆوروستيان.

وكiلەتتi وكiل ۆ. پوپوۆ.

كەلiسiمدi بەردiم: پپ وگپۋ-دiڭ جانىنداعى پروكۋرور ستولبوۆ.

21 / حII - 31 ج.»,- دەپ جازىلىپتى.

الايدا، قازاقستاننىڭ جازالاۋ مەكەمەلەرiنiڭ تەرگەۋ قورىتىندىسىنا قاناعاتتانباعان جانە ۇكiمەت باسىنداعى ساياساتتىڭ وزگەرۋiنە بايلانىستى قۇبىلا قالعان ماسكەۋدەگi وگپۋ-دiڭ «ەرەكشە وكiلدەرi» iستi كەرi قايتاردى.

6.

تەرگەۋدiڭ ايىپتاۋ قورىتىندىسى ءۇش ايدان كەيiن عانا دايىن بولعان. وندا:

«وگپۋ-دiڭ 1924 جىلعى № 172 بۇيرىعى بويىنشا بۇل iس وگپۋ-دiڭ كوللەگياسىنىڭ جانىنداعى ەرەكشە كەڭەستiڭ (ايگiلi ۇشتiكتiڭ - ت.ج.) قاراۋىنا جiبەرiلiپ، سوتسىز ۇكiم شىعارۋعا ۇسىنىلۋعا تيiستi.

انىقتاما: تەرگەۋ iسi بويىنشا تۇتقىندالعاننىڭ بارلىعى دا الماتى قالاسىنداعى تۇرمەدە وتىر، ولاردىڭ بارلىعىدا وگپۋ-دiڭ كوللەگياسىنىڭ قاراماعىنا بەرiلدi.

پپ وگپۋ-دiڭ ەرەكشە ءبولiمiنiڭ كاسسر-دەگi باستىعى حۆوروستيان.

وكiلەتتi وكiل ۆ. پوپوۆ.

كەلiسiمدi بەردiم: پپ وگپۋ-دiڭ جانىنداعى پروكۋرور ستولبوۆ.

21 / حII - 31 ج.»,- دەپ جازىلىپتى.

الايدا، قازاقستاننىڭ جازالاۋ مەكەمەلەرiنiڭ تەرگەۋ قورىتىندىسىنا قاناعاتتانباعان جانە ۇكiمەت باسىنداعى ساياساتتىڭ وزگەرۋiنە بايلانىستى قۇبىلا قالعان ماسكەۋدەگi وگپۋ-دiڭ «ەرەكشە وكiلدەرi» iستi كەرi قايتاردى.

«وگپۋ-دiڭ كوللەگياسىنىڭ 2/III-32 جىلعى قاۋلىسىنا سايكەس: ەرمەكوۆ ءالiمحاندى، دوسمۇحامەدوۆ حالەلدi, دوسمۇحامەدوۆ جاhانشانى، كۇدەرين جۇماحاندى، قوجامقۇلوۆ ءناشiردi, اقباەۆ جاقىپتى، اۋەزوۆ مۇحتاردى، قادىرباەۆ سەيدازىمدى، سۇلەەۆ ءبiلالدi, تىنىشباەۆ مۇحامەدجاندى، مۇرزين مۇحتاردى، بۇرالقيەۆ مۇستافانى، كەمەڭگەروۆ قوشمۇحامەدتi, ىسقاقوۆ دانيالدى، مۇڭايتپاسوۆ ءابدiراحماندى، تiلەۋلين جۇماعاليدى، ۇمبەتباەۆ الدابەرگەندi, وماروۆ ءۋاليحاندى ايىپقا تارتقان № 121027 - iس قايتادان قوسىمشا تەرگەۋ جۇرگiزiلۋگە جiبەرiلەدi.

قوسىمشا: 5 تومنان تۇراتىن تەرگەۋ iسi جانە وگپۋ-دiڭ 2 / III - 32 جىلعى № 141850 قاتىناسى.

وگپۋ-دiڭ تiركەۋ - ەسەپ جۇرگiزۋ ءبولiمiنiڭ باستىعىنىڭ كومەكشiسi - زۋبكين.

2-ءبولiمنiڭ باستىعىنىڭ كومەكشiسى - ميشۋستين... IV. 1932 ج.»,- دەپ iستi كەرi قايتاردى.

دەمەك، تۇتقىندار تەرگەۋ رەسمي اياقتالعاننان كەيiن دە سەگiز اي بويى سوتتىڭ ۇكiمiن كۇتiپ جاتقان. ماسكەۋدiڭ جوعارىدا جiبەرگەن قاتىناسى ولاردىڭ ومiرiنە ەشقانداي دا وزگەرiس اكەلگەن جوق. اراعا ەكi كۇن سالىپ بارىپ ولاردىڭ ۇكiمi كەسiلدi. بۇل تەك قانا «ۇلى كوسەم» - ستاليننiڭ «تابىسقا باس اينالۋ»، «كوللەكتيۆتەندiرۋ ناۋقانىنداعى اسىرا سiلتەۋشiلiك»، «مادەنيەت سالاسىنداعى اسiرەسولشىلدىق» تۋرالى جازعان «دانىشپاندىق ەڭبەكتەرiنiڭ» ارتىن باققان باقاي قۋلىق قانا بولاتىن.

ايتپەسە، جازالاۋ ديiرمەنiنiڭ شىعىرشىعى اينالىپ كەتكەن. ونى توقتاتۋ - وسى شىعىرشىقتى iسكە قوسقان قاسكويلەر مەن قاتىگەز جەندەتتەردiڭ ءوزiنiڭ دە قولىنان كەلمەيتiن. ويتكەنi, دۇلەي شىعىرشىق ونىڭ ءوزiن دە iلiپ اكەتiپ، جانشىپ جiبەرەتiن. كەيiننەن سولاي بولدى دا. بiراق وتىزىنشى جىلداردىڭ باسىندا «ۇنتاقتايتىن ءدان»، «جانىشتايتىن جاۋ»، تالقاندايتىن تۇلعالار جەتكiلiكتi بولاتىن. سوندىقتان دا الدىن-الا دايىندالعان ۇكiم سول كۇيiنشە قالدى.

سونىڭ iشiندە، «الاش iسiندەگi» - «مادەنيەت مايدانىنداعى ۇلتشىلداردىڭ قاستاندىق ارەكەتتەرi» جونiندەگi تەرگەۋشiلەردiڭ قورتىندىسى سول كۇيiندە كۇشiن جويمادى. م.تىنىشباەۆ پەن ح.دوسمۇحامەدوۆ باسقارعان «قازاق ۇلتشىلدارىنىڭ استىرتىن ۇيىمىنىڭ مادەنيەت مايدانىنداعى قىلمىستارى» مىناعان كەلiپ سايدى. بiز ماسەلەنiڭ ءمانiسiن تولىق ءتۇسiنۋ ءۇشiن ءارi وسى تاراۋدا ايتىلعان جايلاردىڭ استارىن تولىق باعامداۋ ءۇشiن «ايىپتاۋ قورىتىندىسىن» تۇتاستاي كەلتiرەمiز.

«2. مادەنيەت مايدانى

وزدەرiنiڭ جولىن قۋاتىن iزباسارلاردى دايىنداۋدىڭ اسا ماڭىزدى ماسەلە ەكەندiگiن ەسكەرە كەلiپ، ۇيىم مۇشەلەرi وقۋشى جاستاردى وزدەرiنiڭ قاراماعىنا iلiكتiرۋ ءۇشiن بەلسەندi تۇردە قيمىلدادى جانە ولاردى ۇلتتىق رۋحتا تاربيەلەۋگە ۇمتىلدى.

«...1926 جىلى وقۋ-اعارتۋ ينستيتۋتى بiزدiڭ ىقپالىمىزدان شىعىپ كەتتi, ونىڭ ەسەسiنە تاشكەنتتەگi جوعارى وقۋ ورىندارىنداعى پارتيادا جوق جاستاردى ءوزiمiزدiڭ ىقپالىمىزعا قاراتىپ الدىق. بiز مۇنى جوعارى وقۋ ورىندارىندا وقىپ جۇرگەن بايتاسوۆ پەن ىسقاقوۆ ارقىلى جاسادىق. بۇل 1924 - 1926 جىلدارى جۇرگiزiلدi (دوسمۇحامەدوۆتiڭ 22.Iح.30 جىلى بەرگەن جاۋابىنان № 2370 - iس 1 ت.، 220 بەت)».

جاستاردىڭ اراسىنداعى وزدەرiنiڭ ىقپالىن كۇشەيتۋ ءۇشiن جانە ۇلتشىل رۋحتاعى جاستاردى دايىنداۋ ارقىلى وزدەرiنiڭ يدەيالارىن بۇقارا قاۋىمنىڭ اراسىندا كەڭiنەن تاراتۋ ءۇشiن كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىم باسپاسوزدەگi, مادەني-اعارتۋ مەكەمەلەرiندەگi جانە عىلىمي-زەرتتەۋ مەكەمەلەرiندەگi, جوعارى وقۋ ورىندارىنداعى، ەڭ باستىسى، ادەبيەت سالاسىنداعى كونتررەۆوليۋتسيالىق ارەكەتتەرiن ورشiتە ءتۇستi.

استىرتىن ۇيىمنىڭ بۇرىنعى مۇشەلەرiنiڭ كومەگىمەن باسىلىپ شىققان كiتاپتار - بۇقارا حالىقتى ۇلتتىق رۋحتا تاربيەلەۋگە، حان مەن باتىرلاردىڭ ءداۋiرiن اڭساۋ سارىنىندا، كەڭەس وكiمەتiنە نارازىلىق تۋدىرۋ رۋحىنا باعىتتالدى.

جەكەلەگەن ادەبي ەڭبەكتەردi دايىنداۋ بەلگiلi بiر ءتارتiپ بويىنشا جۇرگiزiلiپ، ۇيىم مۇشەلەرiنە ءوزارا ءبولiنiپ بەرiلەدi. «القا» اتتى استىرتىن ادەبي ۇيiرمەنiڭ ءومiر ءسۇرۋi ادەبي ەڭبەكتەردi بەلگiلi بiر ءتارتiپ بويىنشا ءبولiسiپ دايىنداۋعا ۇيىتقى بولدى، ونىڭ باعىت-باعدارىن («تابالدىرىقتىڭ») انىقتاۋعا جۇماباەۆ م. جانە ايىپتالۋشىلار ىسقاقوۆ دانيال، دوسمۇحامەدوۆ ح.، اۋەزوۆ مۇحتار مەن كەمەڭگەروۆ قوشمۇحامەد قاتىستى.

«وسى كەزدە ادەبيەت مايدانىنداعى جۇمىستارىمىز جاندانا ءتۇستi... اۋەلi ايماۋىتوۆ، سودان كەيiن كەمەڭگەروۆ كەلiپ قوسىلىپ، بiزدiڭ iسiمiزدi جۇرگiزiپ وتىردى. ءوزiمiزدiڭ ىقپالىمىزدى ءباسپاسوز ارقىلى كەڭiنەن تاراتۋ ءۇشiن بiز بارلىق كۇشiمiز بەن جاعدايدى پايدالانىپ قالۋعا تىرىستىق... «القا» ۇيiرمەسiنiڭ پايدا بولۋى دا سونىڭ ناتيجەسi. بۇل iستi تiكەلەي جۇزەگە اسىرعان ىسقاقوۆ، كەمەڭگەروۆ جانە بايتاسوۆ ماعان جۇمىس بابى بويىنشا كەڭەس الۋ ءۇشiن كەلiپ تۇردى، مەن ولارعا ءوزiمنiڭ نۇسقاۋلارىمدى بەردiم» (دوسمۇحامەدوۆ ح.، № 2370-iس 1 ت.، 221-پاراق).

«الاشورداشىلار» كوركەم ادەبيەتكە ەرەكشە كوڭiل ءبولدi. ولاردىڭ كوزقاراسىن بۇقارا حالىققا كەڭiنەن تاراتۋدا پەسالار، ولەڭدەر، ەسكi ادەبيەتتiڭ نۇسقالارى، اڭگiمەلەر مەن فەلەتوندار، تاعى دا باسقا جانرلار تاپتىرمايتىن وڭتايلى قۇرال بولدى... بۇعان قوسا بايتۇرسىنوۆ: قازاق جازۋشىلارى ءوزiنiڭ تۋىندىلارىندا تەك قانا قازاق ۇلتىنىڭ مۇقىم مۇددەسiن قورعاۋى تيiس دەپ ۇندەۋ تاستادى... اۋەزوۆ مۇحتار مەن ىسقاقوۆ دانيال دا 1923 جىلى وسىعان شاقىرىپ، ادەبيەت ماسەلەلەرiن ۇلتشىلدىق باعىتتا تالدادى، وزدەرiنiڭ ماقالالارىندا ايماۋىتوۆ پەن كەمەڭگەروۆ تە سولاي iستەدi» (بايدiلدين، № 5441 784-iس، IV ت.، 134-پاراق).

«بۇدان كەيiنگi جىلداردا كەڭەس وكiمەتiنە قارسى اشىق پiكiر بiلدiرە المادىق، ونى جۇزەگە اسىرا قوياتىنداي كۇش بولمادى، سوندىقتان دا بارلىق كۇشتi كەڭەس مەكەمەلەرiندەگi قىزمەتكە يە بولىپ، سول ارقىلى كەڭەس وكiمەتiنiڭ ناۋقاندارى مەن شارالارىنا بوگەت جاساۋعا تىرىستىق» (تىنىشباەۆ، № 2370-iس، 1 ت.، 131-پاراق).

«...مادەنيەت مايدانىنداعى جۇمىستاردى تولىقتاي، ۇيىمدى قاراجاتپەن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشiن شارۋاشىلىق سالاسىن جارىم-جارتىلاي قولعا الۋعا شەشiم قابىلدادىق. بiزدiڭ توبىمىزدىڭ تiزiمiن رىسقۇلوۆقا بەرiپ، جۇمىسقا جاۋاپتى قىزمەتكە قويۋدى ۇسىندىق. ۇيىمنىڭ وكiلi رەتiندە رىسقۇلوۆقا بۇل تiزiمدi مەن جانە ءادiلوۆ اپاردى. بەرiلگەن تiزiم ونى تولىق قاناعاتتاندىردى... مەنi ۇيىمنىڭ اتىنان وقۋ-اعارتۋ كوللەگياسىنىڭ مۇشەسi ەتiپ بەكiتتi...» (قاشقىنباەۆ، № 2370 -iس، 1 ت.، 378-پاراق).

«...بiزدiڭ ويلاعان ماقساتتارىمىز كەڭەس وكiمەتiنiڭ مەملەكەتتiك باسقارۋ اپپاراتى ارقىلى جۇرگiزiلiپ، iسكە استى. باسقا سالالارعا قاراعاندا مادەنيەت مايدانىندا بiز كوپ iس تىندىردىق.

ا). وقۋ-اعارتۋ كوميسسارياتىنىڭ عىلىمي كوميسسياسىندا بايتۇرسىنوۆ، دوسمۇحامەدوۆ جانە ىسقاقوۆ قىزمەت iستەدi.

ب). 22-جىلعا دەيiن وقۋ-اعارتۋ كوميسسارياتىن بايتۇرسىنوۆ باسقاردى، ودان كەيiن سۇلەەۆ وقۋ-اعارتۋ كوميسسارياتىنىڭ ورىنباسارى بولدى، ودان كەيiن سادۋاقاسوۆ كەلدi, واك-عا دۋلاتوۆ تا جاقىن ءجۇردi, بiر كەزدە تاشكەنتتەگi ينستيتۋتتىڭ ديرەكتورلىعىنىڭ مiندەتiن ءادiلوۆ تە اتقاردى.

ۆ). قازاق مادەنيەتi مەن اعارتۋ iسiنiڭ جاناشىرلارىنىڭ قوعامى قۇرىلدى. باسقارما مۇشەلەرiنiڭ قۇرامىندا: ح.دوسمۇحامەدوۆ توراعا، ەسپولوۆ ورىنباسار، اۋەزوۆ، تىنىشباەۆ جانە ج.دوسمۇحامەدوۆ پەن قاشقىنباەۆ بولدى.

گ). قازاقتىڭ مەملەكەتتiك باسپالارىندا - دوسمۇحامەدوۆ پەن ىسقاقوۆ دانيال (تاشكەنتتە), دۋلاتوۆ (قىزىلوردادا), بوكەيحانوۆ پەن اۋەزوۆ (ماسكەۋدە) قىزمەت iستەدi.

د). وقۋلىقتاردى - بايتۇرسىنوۆ، دۋلاتوۆ، وماروۆ ەلدەس، ح.دوسمۇحامەدوۆ جانە ج.دوسمۇحامەدوۆتەر («الاشوردانىڭ» كەزiندەگi يدەولوگيالىق باعىت-باعدار بويىنشا) جازدى.

ە). اۋدارما ادەبيەتتەرiمەن - بوكەيحانوۆ، دۋلاتوۆ، جۇماباەۆ، بايتاسوۆ (اۋدارمالاردىڭ ماعىناسىن بۇرمالاپ كەرەكسiز، كەڭەس مەكتەپتەرi مەن بۇقارا حالىققا اسا قاجەتتi ەمەس كiتاپتاردى) اۋدارۋمەن شۇعىلداندى.

ج). قازاق تiلiندە مىنالار: ح.دوسمۇحامەدوۆ (قازاقتاردىڭ تاۋەلسiز كەزiندەگi ءومiرiن جىرلاعان، باتىرلار مەن قازاق دالاسىنىڭ قۇدiرەتiن باياندايتىن ەجەلگi اندەر مەن حالىق اڭىزدارى), اۋەزوۆ (وتكەن كەزدiڭ تابيعاتى مەن اۋىل ءومiرiن ۇلگi ەتە ەپيكالىق سارىندا سۋرەتتەدi, ولاردى ۇلگi ەتiپ كورسەتتi), جۇماباەۆ (سول سارىنداعى اندەر مەن ولەڭدەر), تىنىشباەۆ (ورىس تiلiندە - كەڭ بايتاق كەڭ دالاعا قونىستانعان بۇرىنعى تاۋەلسiز ءومiردiڭ، وزگە حالىقتارعا تاۋەلسiز كۇن كەشكەن تاريحىن) كiتاپ ەتiپ باستىرىپ شىعاردى.

ز). ەسكi اراب ءالiپبيiن جاقتاپ قورعاعاندار: بايتۇرسىنوۆ، ە. وماروۆ، بايسەيiتوۆ ءازiز.

ي). تiلدiڭ تازالىعى ءۇشiن كۇرەسكەندەر: (بۇرىنعى اتاۋلار مەن ۇعىمداردى): بايتۇرسىنوۆ، جۇماباەۆ، ح.دوسمۇحامەدوۆ.

ك). ماركستiك قوندىرعىسىز، بۇرىنعى «الاشوردانىڭ» يدەولوگياسىنىڭ نەگiزiندە مەكتەپكە: بايتۇرسىنوۆ، ايماۋىتوۆ، جۇماباەۆ، بايتاسوۆ، جالەنوۆ، وماروۆ ە.، وماروۆ ا.س.، بايسەيiتوۆ ءازiز، ادiلەۆ، اۋەزوۆ، ح.دوسمۇحامەدوۆ، م.تىنىشباەۆ وقۋلىق جازدى.

ل). باسپاسوزدە پiكiر بiلدiرگەندەر: («اق جول» جانە باسقا دا «الاشوردانىڭ» يدەولوگياسىنىڭ ىقپالىندا بولعان باسىلىمدار ارقىلى): بايتۇرسىنوۆ، دۋلاتوۆ، جۇماباەۆ، اۋەزوۆ، ەسپولوۆ، ايماۋىتوۆ، وماروۆ ءۋاليحان، دوسمۇحامەدوۆ ح.، قاشقىنباەۆ، قوجامقۇلوۆ، ت. ب.

م). كوپشiلiكتiڭ الدىندا لەكتسيا وقىپ، بايانداما جاساعاندار (قازاقتىڭ مادەنيەتi مەن تاريحىن، ءومiرiن «الاشوردانىڭ» يدەولوگياسى» تۇرعىسىنان تۇسiندiرگەندەر): دوسمۇحامەدوۆ، ەسپولوۆ، قاشقىنباەۆ، جۇماباەۆ، اۋەزوۆ، تىنىشباەۆ - بۇلار تاشكەنتتەگiلەر، ورىنبورداعىلاردى بiلمەيمiن، قوجانوۆ تا بايانداما جاساعان، اسفاندياروۆ پەن ي.توقتىباەۆ جانە باسقالار دا ارالاستى.

ن). ۋنيۆەرسيتەتتە (الماتىداعى) ساباق بەرگەندەر: بايتۇرسىنوۆ، ەرمەكوۆ، دوسمۇحامەدوۆ ح.، (ۋنيۆەرسيتەتتiڭ اشىلۋ كەزiندە بايتۇرسىنوۆ «الاشوردانىڭ» يدەولوگياسى تۇرعىسىنان سويلەدi).

وسى كەزدە شىققان كiتاپتاردىڭ كوپشiلiگi «الاشوردانىڭ» يدەولوگياسى تۇرعىسىنان جازىلدى، وقۋ ورىندارىنىڭ تۇلەكتەرi سول يدەيامەن قارۋلانىپ شىقتى (تىنىشباەۆتiڭ 3. ح. 30 ج. جاۋابىنان. № 2370-iس، 1 ت.، 277 - 278-پاراقتار).

سوڭعى ۋاقىتتا، تىنىشباەۆ جانە باسقا دا استىرتىن ۇيىمنىڭ مۇشەلەرi تۇرمەگە قامالعاننان كەيiن، ۇيىم مۇشەلەرi وقۋ-اعارتۋ كوميسسارياتى مەن جوعارى وقۋ ورىندارىنا، ونىڭ iشiندە قازاق مەملەكەتتiك ۋنيۆەرسيتەتiنiڭ ماڭىنا توپتاسا باستاعانى بايقالادى.

«قازاق جاستارى وقىپ جاتقان قازاق مەملەكەتتiك ۋنيۆەرسيتەتiنە، بiز ءوزiمiزدiڭ يدەولوگيامىزدى كەڭiنەن تاراتۋعا مۇمكiندiك بەرەتiن وقۋ ورىنى رەتiندە قارادىق. قازاق مەملەكەتتiك ۋنيۆەرسيتەتiن بiتiرiپ شىققان سوڭ مەكتەپتەردە ساباق بەرەتiن، قالىڭ بۇقارامەن تىعىز بايلانىستا بولاتىن جاستاردى وقىتادى، سوندىقتان دا، بiز ءۇشiن جاستاردى «الاشوردانىڭ» رۋحىندا تاربيەلەۋدiڭ ماڭىزى ەرەكشە بولدى.

قازمۋ-دiڭ رەكتورى اسفاندياروۆ پەن ونىڭ ورىنباسارى جاندوسوۆ بiزبەن جاقسى ارالاسىپ تۇردى جانە بiزگە سەندi, سوندىقتان ولار بiزدiڭ پيعىلىمىزدى اڭعارعان جوق. مىسال ءۇشiن، بiزدiڭ وقۋ ورىندارىنداعى جۇرگiزگەن ارەكەتiمiز تۋرالى ماعان دومۇحامەدوۆ حابارلاعان بiر جايدى ايتا كەتەيiن: دوسمۇحامەدوۆ قاز مۋ-دە رەفلەكستانۋدان ءدارiس بەردi جانە شاكiرتتەرگە ماركستiك ەمەس تۇرعىدا تۇسiنiك بەردi. مۇنى بايقاپ قالعان ستۋدەنتتەر، ودان ساباقتى ماركستiك تۇرعىدان ءتۇسiندiرۋدi تالاپ ەتiپتi. سوندا ول: مەن ماركسشىل ەمەسپiن، سوندىقتان ماركستiك تۇرعىدان ءتۇسiندiرiپ بەرە المايمىن، سوندىقتان دا رەفلەكستانۋدى ماركستiك نەگiزدە وقىتاتىن ادامدى وزدەرiڭ تاۋىپ الىڭدار،- دەپتi (تىنىشباەۆتىڭ 4/ح - 30 ج. جاۋابىنان № 2370-iس، 1 ت.، 312-پاراق ).

تاعى دا ول: «وقۋ-اعارتۋ كوميسسارياتىنىڭ نۇسقاۋى بويىنشا بiز وقۋ ورىندارىندا قىزمەت ەتۋگە جانە كەيبiر كiتاپتارىمىزدى شىعارۋعا مۇمكiندiك الدىق. دوسمۇحامەدوۆ پەن ەرمەكوۆ - قازمۋ-دە، سۇلەەۆ - سەمەيدiڭ ايماقتىق وقۋ-اعارتۋ بولiمiندە قىزمەت ەتتi» (سوندا، 31 - پاراق) - دەپ كورسەتتi.

دوسمۇحامەدوۆ ح.: «...بايدىڭ بالالارىن قازمۋ-دەن شىعارىپ تاستاعان كەزدە مەن ونى (اسفاندياروۆتى - تەرگەۋشiلەردiڭ ەسكەرتۋi -ت.ج.) بۇلار بايدىڭ بالالارى ەمەس دەپ سەندiرۋگە تىرىستىم (دوسمۇحامەدوۆتiڭ 21.Iح - 1930 ج. جاۋابىنان. № 2370-iس، 1 ت.، 209-پاراق)».

مiنە، قازاق ۇلتىنىڭ رۋحاني مۇراسىن ساقتاپ قالعان تۇلعالارعا دەگەن كورسەتiلگەن «قۇرمەتتiڭ» سيقى وسىنداي. ارينە، تەرگەۋشiلەر ءۇشiن مۇنداعى ايتىلعان جايلاردىڭ بايىبىنا بارۋدىڭ پالەندەي قاجەتi جوق. تەك تiزiم مەن دەرەك بولسا جەتiپ جاتىر.

ەگەردە، ءدال سول كەزدە احمەت بايتۇرسىنوۆ قازاق تiلi مەن ادەبيەتتانۋ عىلىمىنىڭ نەگiزiن سالماسا، بiز بۇل كۇندەرi باستاۋىش پەن بايانداۋىشتى - باستاۋشى مەن قوستاۋشى، انىقتاۋىش پەن تولىقتاۋىشتى - ايقىنداۋشى مەن تولىقتىرۋشى، زات ەسiم مەن سىن ەسiمدi - نەگiزدi ەسiم مەن ءتۇرلi-ءتۇس، قيمىل ەسiمi دەپ اتاپ جۇرەر مە ەدiك، كiم بiلسiن. ال، شىلاۋ مەن ۇستەۋدi, ەتiستiكتi قالاي اتارىمىزدى بiر اللانىڭ ءوزi بiلسiن. «تiل مەن ۇعىمنىڭ تازالىعى» ءۇشiن كۇرەسكەنiنە «ايىپكەر، الاشورداشىل» اتانعان احاڭسىز ەسەپتiڭ ءتورت امالىنا - الۋ مەن قوسۋعا، ءبولۋ مەن كوبەيتۋگە ات تاۋىپ كورiڭiزشi. الىنعىش، قوسىلعىش، كوبەيتكiش، بولiنگiش دەپ ءتارجiمالانىپ جۇرگەن ۇعىمداردىڭ سانامىزدا ماڭگi تۇراقتاپ قالماسىنا كiم كەپiل؟

ماعجاننىڭ ولەڭدەرiنسiز، «اقبiلەكسiز»، «قيلى زامانسىز»، «الامانسىز»، «قازاق تاريحىنسىز»، جاراتىلىستانۋ، فيزيكا، پسيحولوگيا، گەولوگيا سالاسىنداعى العاشقى وقۋلىقتارداعى اتاۋسىز (تەرميندەرسiز) قازاقتىڭ بۇگiنگi رۋحاني، مادەني-عىلىمي iلiمدەرiنiڭ دارەجەسi قانداي «تابالدىرىقتا» جاتار ەدi?

قازاق ۇلتى رۋحاني پاراساتتىڭ دامۋ باسپالداعىنا نەعۇرلىم بيiكتەپ كوتەرiلگەن سايىن، ءوزi ءۇشiن قۇربان بولعان الاش عۇلامالارىن سوعۇرلىم قۇرمەتتەپ، تاعزىم ەتۋi تيiس. ويتكەنi, ۇلتتىڭ رۋحاني تاۋەلسiزدiگiن ساقتاپ قالعاندار دا، ماڭگۇرتتiكتەن قۇتقارىپ كەتكەندەر دە، بولاشاقتاعى تاۋەلسiزدiكتiڭ قاسيەتتi ۇلى جولىن انىقتاپ بەرگەن دە سولار.

ۋاقىتتى دا، ءداۋiردi دە، زاماندى دا;

قوعامدى دا، مەملەكەتتi دە، ۇكiمەتتi دە;

ادامزاتتى دا، حالىقتى دا، ۇلتتى دا;

دانانى دا، تۇلعانى دا، توبىردى دا;

اقىلىڭدى دا، جانىڭدى دا، ءتانiڭدi دە تالقىعا سالىپ، جەگىدەي جەگەن كوممۋنيستiك-كولونيزاتورلىق جازالاۋشى وكiمەتتiڭ «ۇلى قۇرباندارىنىڭ» رۋحى قاشاندا رۋحاني بوستاندىقتىڭ كيەلi نىساناسى بولىپ قالا بەرەدi. ەركiن ۇلت سول سەزiممەن ماڭگi ءومiر سۇرەدi.

تالانتتىڭ تاعدىرىن تالقىعا سالعان، تۇلعالاردى تۇقىرتقان جازالاۋ ناۋقانىنىڭ كەزەكتi بiر ناۋقانى بىلاي اياقتالدى:

«قازاقستانداعى بiرiككەن مەملەكەتتiك ساياسي باسقارمانىڭ توتەنشە وكiلەتتiگiنiڭ جانىنداعى ۇشتiكتiڭ ءماجiلiسiنiڭ № III/ك ءماجiلiس-حاتىنىڭ كوشiرمەسi 1932 جىل. 20 كوكەك.

تىڭدالدى: № 2370 - iس بويىنشا : تىنىشباەۆ مۇحامەدجاندى، دوسمۇحامەدوۆ حالەلدi, دوسمۇحامەدوۆ جاhانشانى قىلمىس كودەكسiنiڭ 58/10, 57/7, 58/11 جانە 58/3 - ستاتيالارى بويىنشا; 2. ۇمبەتباەۆ الدابەرگەندi, مۇرزين مۇحتاردى قك 58/7, 58/11 - ستاتيالارى بويىنشا; 3. مۇڭايتپاسوۆ ءابدiراحماندى قك 58/4, 58/11 - ستاتيالارى بويىنشا; كەمەڭگەروۆ قوشمۇحامەدتi, بۇرالقيەۆ مۇستافانى قك 58/10, 11 - ستاتيالارى بويىنشا; كۇدەرين جۇماقاندى، قوجامقۇلوۆ ناشيمدi قك 58/11 - ستاتيالارى بويىنشا; اقباەۆ ءابدۇلحاميتتi قك 58/11 جانە 16 - ستاتيا بويىنشا; اقباەۆ جاقىپتى قك 58/10, 59/3 - ستاتيالارى بويىنشا; قادىرباەۆ سەيدازىمدى قك 58/7, 11 - ست. بويىنشا; وماروۆ ءاشiمدi قك 58/10, 7, 11 - ست. بويىنشا; تiلەۋلين جۇماعاليدى قك 58/2 - ست. بويىنشا; ەرمەكوۆ ءالiمحاندى، اۋەزوۆ مۇحتاردى قك 58/7, 10, 11-ءشى ست. بويىنشا وماروۆ ءۋاليحاندى، سۇلەەۆ ءبiلالدi 58/2 - ستاتياسى بويىنشا; ىسقاقوۆ دانيالدى قك 58/10, 11 - ستاتيالارى بويىنشا جاۋاپقا تارتتى. شەشiم:

1.تىنىشباەۆ مۇحامەدجاندى. 2. دوسمۇحامەدوۆ حالەلدi. 3. دوسمۇحامەدوۆ جاhانشانى. 4. ۇمبەتباەۆ الدابەرگەندi. 5. مۇرزين مۇحتاردى. 6. مۇڭايتپاسوۆ ءابدiراحماندى. 7. بۇرالقيەۆ مۇستافانى. 8. كەمەڭگەروۆ قوشمۇحامەدتi. 9. كۇدەرين جۇماقاندى. 10. قوجامقۇلوۆ ناشيمدi. 11. اقباەۆ ءابدۇلحاميتتi. 12. اقباەۆ جاقىپتى. 13. قىدىرباەۆ سەيدازىمدى. 14. وماروۆ ءاشiمدi. 15. تiلەۋلين جۇماعاليدى - بەس جىل مەرزiمگە كونتسلاگەرگە جiبەرۋگە، ونى سونشا مەرزiمگە جەر اۋدارۋمەن اۋىستىرۋعا... شەشiم قابىلدادى. 16. ەرمەكوۆ ءالiمحان. 17. اۋەزوۆ مۇحتار - ءۇش جىل كونتسلاگەرگە قامالسىن، ۋاقىتتارى 8/ح - 30 ج. باستاپ ەسەپتەلسiن. ەرمەكوۆ پەن اۋەزوۆتiڭ ۇكiمi شارتتى تۇردە ەسەپتەلسiن. 18. وماروۆ ءۋاليحاندى. 19. سۇلەەۆ ءبiلالدi. 20. ىسقاقوۆ دانيالدى قاماۋدان بوساتسىن، تەرگەۋ كەزiندەگi وتىرعانى ەسكە الىنسىن».

قازاق ۇلتشىلدارىنىڭ كونتررەۆوليۋتسيالىق استىرتىن ۇيىمىن اشكەرەلەۋگە ارنالعان بەس جىلعا سوزىلعان تەرگەۋ ءىسiنiڭ ناتيجەسi وسىنداي ۇكiممەن ءتامامدالدى. اۋەلi تەرگەۋگە الىنعان 30 ادامنىڭ 10 ادامى مەرزiمiنەن بۇرىن ەرتە بوساتىلدى. بۇل - قاندايدا بiر اياۋشىلىقتىڭ بەلگiسi ەمەس ەدi. ونىڭ باستى سەبەبi: بۇكiل تەرگەۋ iسi گولوششەكيننiڭ نۇسقاۋى بويىنشا جۇرگiزiلگەن بولاتىن. ال تۋرا وسى 1932 جىلى قازاق ۇلتىنىڭ ۇشتەن بiرi اشتىقتان قىرىلىپ، قۋجاقتىڭ وزiنە دە تىقىر تايانعان-تىن. ونىڭ بiرiنشi باسشى قىزمەتiنەن كەتەتiنiن الدىن-الا سەزگەن تەرگەۋشiلەر مەن سوتتار دا، ۇشتiكتiڭ مۇشەلەرi دە ساقتىق جاساپ، iستi قىسقا قايىرا سالعان بولاتىن.

ۇلتىنىڭ تاعدىرى تالقىعا تۇسەر شاقتا تۇرمەگە وتىرعىزىلعان ارداگەرلەر ەل-جۇرتى اشارشىلىققا ۇشىراپ، جاپپاي قىرىلىپ جاتقان كەزدە قاپاستان شىعارىلدى. بۇل قاسiرەت ولارعا تۇرمەدەن دە كورi قاتتى باتتى. بiراق قولدان كەلەر قايران مەن ايلا-امال، قايرات، قۋات-كۇش جوق ەدi. ولاردىڭ ارقايسىسى سولتۇستiكتiڭ ورمانىنىڭ باس ەركiنەن ايىرىلعان بالتاشىلارىنا اينالدى. كەيبiرi قايتىپ ورالدى، كەيبiرi ماڭگiلiككە مۇز جامىلىپ، قيان شەتتە قالدى. ولارعا تۋعان جەردiڭ بiر ۋىس توپىراعى دا بۇيىرمادى. تiرi قالعاندارى ەندi ەسiن جيا بەرگەندە كەڭەس وكiمەتiنiڭ ەكiنشi بiر «ۇلى قۇرباندىعى باستالدى» وعان سول وكiمەتتi ورناتقاندار مەن الدىڭعى «قۇرباندىقتى» ۇيىمداستىرعانداردىڭ ءوزi دە iلiندi.

ول - زاماننىڭ جەگىسى مەن تالقىسى بولاتىن. بۇل «قارادۇلەيدەن» (سمەرچ) كەيiن ۇلت زيالىلارىنىڭ قاتارى ورتتەن كەيiن امان قالعان جالعىز قاراعاي قۇساپ سيرەپ-اق قالدى. سونىڭ بiرi - مۇحتار اۋەزوۆ ەدi. تiرi قالۋى تiرi قالعانىمەن، زامان تالقىسى زىقىسىن شىعارىپ-اق كەتتi. ەندi سول بiر جانتالاسقان زاماننىڭ زاۋالىن باسىنان كەشۋiنە تۋرا كەلدi. پەندە شiركiن كونەدi ەكەن.

(جالعاسى بار)

Abai.kz