سارىتiس تاريحشى جانە سارابدال ساياساتكەر يۋري نيكولاەۆيچ افاناسەۆ ەسiمi جالپاق رەسەي جۇرتىنا عانا ەمەس، الەم حالقىنا كەڭiنەن ءماشھۇر. كسرو-نى قايتا قۇرۋ يدەولوگتارىنىڭ بiرi رەتiندە كەنجەلەپ قالعان رەسەيدiڭ وركەنيەت، دەموكراتيالىق دامۋ جولىن تاڭداۋىنا ىقپال جاساپ، سانداعان جىلدار بويى جان اياماي تەر توككەن بiرەگەي تۇلعا سوڭعى جىلدارى الىپ كورشi ەلدەگi رۋحاني كەرi كەتۋ مەن كرەمل بيلiگiندەگiلەردiڭ وكتەمدiكتەرi جانە ورەسكەل ساياساتىنا جۇرەگi سىزدايتىنىن ۇنەمi ايتىپ كەلەدi. اششى شىندىق قانا ورىن العان قاتەلiكتەردەن ارىلتارىنا ەشقاشان كۇمان كەلتiرگەن ەمەس.
تاياۋدا يۋ.افاناسەۆ "نوۆايا گازەتانىڭ" تiلشiلەرi سەرگەي اسريانتس جانە ليۋدميلا رىبينامەن كەڭiنەن سۇحباتتاسىپ، رەسەيدiڭ ەكiجۇزدiلiك پەن داڭعويلىق، زۇلىمدىق باتپاعىنا بەلشەسiنەن باتقانىن جانە بۇعان ەل بيلiگi تiكەلەي ايىپتى ەكەنiن اشىق، ءارi باتىل مالiمدەدi. ("نوۆايا گازەتا", №30, 06.06.2009 ج.). رەسەيدiڭ رۋحاني ازعىنداۋىنا كۇن سايىن كۋا بولىپ جۇرگەن بiرەگەي تۇلعا، بەدەلدi قوعام قايراتكەرi يۋ.افاناسەۆتiڭ شىنشىل پiكiرلەرi ەشكiمدi بەي-جاي قالدىرا قويمايتىنى ايان. سوندىقتان وسى سۇحباتتى "تۇركiستان" گازەتi وقىرماندارىنىڭ نازارىنا ۇسىنۋدى ءجون ساناپ وتىرمىز.

سارىتiس تاريحشى جانە سارابدال ساياساتكەر يۋري نيكولاەۆيچ افاناسەۆ ەسiمi جالپاق رەسەي جۇرتىنا عانا ەمەس، الەم حالقىنا كەڭiنەن ءماشھۇر. كسرو-نى قايتا قۇرۋ يدەولوگتارىنىڭ بiرi رەتiندە كەنجەلەپ قالعان رەسەيدiڭ وركەنيەت، دەموكراتيالىق دامۋ جولىن تاڭداۋىنا ىقپال جاساپ، سانداعان جىلدار بويى جان اياماي تەر توككەن بiرەگەي تۇلعا سوڭعى جىلدارى الىپ كورشi ەلدەگi رۋحاني كەرi كەتۋ مەن كرەمل بيلiگiندەگiلەردiڭ وكتەمدiكتەرi جانە ورەسكەل ساياساتىنا جۇرەگi سىزدايتىنىن ۇنەمi ايتىپ كەلەدi. اششى شىندىق قانا ورىن العان قاتەلiكتەردەن ارىلتارىنا ەشقاشان كۇمان كەلتiرگەن ەمەس.
تاياۋدا يۋ.افاناسەۆ "نوۆايا گازەتانىڭ" تiلشiلەرi سەرگەي اسريانتس جانە ليۋدميلا رىبينامەن كەڭiنەن سۇحباتتاسىپ، رەسەيدiڭ ەكiجۇزدiلiك پەن داڭعويلىق، زۇلىمدىق باتپاعىنا بەلشەسiنەن باتقانىن جانە بۇعان ەل بيلiگi تiكەلەي ايىپتى ەكەنiن اشىق، ءارi باتىل مالiمدەدi. ("نوۆايا گازەتا", №30, 06.06.2009 ج.). رەسەيدiڭ رۋحاني ازعىنداۋىنا كۇن سايىن كۋا بولىپ جۇرگەن بiرەگەي تۇلعا، بەدەلدi قوعام قايراتكەرi يۋ.افاناسەۆتiڭ شىنشىل پiكiرلەرi ەشكiمدi بەي-جاي قالدىرا قويمايتىنى ايان. سوندىقتان وسى سۇحباتتى "تۇركiستان" گازەتi وقىرماندارىنىڭ نازارىنا ۇسىنۋدى ءجون ساناپ وتىرمىز.

مەنiڭشە، وباما بiزدiڭ ەلگە وتە ماڭىزدى حابار جەتكiزۋگە كەلدi. بiزگە دەيiن ول وسى حاباردى ەۋروپادا - پراگا قالاسىندا، مۇسىلمان الەمiندە - كاير ۋنيۆەرسيتەتiندە تاراتسا، ەندi مiنە، رەسەيدە - ماسكەۋدە جەتكiزiپ وتىر (باراك وبامانىڭ 2009 جىلعى 7-شiلدەدە ماسكەۋدەگi رەسەي ەكونوميكالىق مەكتەبiندە سويلەگەن ءسوزiنiڭ تولىق نۇسقاسىمەن "نوۆايا گازەتانىڭ" سايتىنان تانىسۋعا بولادى - رەد.). امەريكادان جەتكەن بۇل حابارعا نەلiكتەن رەسەيدە ەشكiم قۇلاق قويماي وتىر؟ ءوز باسىم، وسى سۇراققا جاۋاپتىڭ ءوزi قازiرگi زامانداعى الدەبiر جۇيە رەتiندە دە، سونداي-اق قوعامدىق قۇرىلىم رەتiندە دە رەسەيدiڭ iشكi مازمۇنىن تولىقتاي اشكەرەلەپ بەرەدi دەپ سانايمىن. بۇل اسا ماڭىزدى جايت، ويتكەنi كەز كەلگەن جۇيە، تiپتەن مەحانيكالىق جۇيەنiڭ ءوزi دە، ەگەر ول سىرتتان كەلەتiن سيگنالدار مەن حاباردى قابىلداۋعا نەمەسە iشكi تۇيسiكتەن تارالعان وسىنداي ەسكەرتۋلەرگە جiتi ءمان بەرۋگە قابiلەتسiز بولسا، وندا مۇنداي جۇيەنiڭ ۇلكەن قاتەر الدىندا تۇرعانى.

- قوزعاۋشى كۇش قىزىپ كەتە مە؟

- ءيا، ءسويتiپ اقىر سوڭىندا قۋاتتى ءدۇمپۋ ورىن الىپ، جۇيە بiرجولاتا كۇيرەيدi. بiراق، رەسەي مۇنداي ەسكەرتۋلەردi ۇنەمi ەلەپ-ەسكەرۋسiز قالدىرۋعا ادەتتەنگەن. ماسەلەن، پيكالەۆو. وندا نە بولعانى بارشاعا ءمالiم: قالانىڭ نەگiزگi دiڭi بولىپ تۇرعان زاۋىتتاردىڭ بiرi توقتادى. بۇعان نازار اۋدارۋ ءۇشiن جۇمىسشىلار كۇرە جولدى جاۋىپ تاستاماق بولىپ اۋرەلەندi. ول جەرگە پرەمەر-مينيستر ارنايى كەلiپ، سوسىن... دەريپاسكانى جەردەن الىپ، جەرگە سالسىن. وسىلايشا پۋتين پيكالەۆودان جەتكەن ەسكەرتۋگە، رەسەيدiڭ وسىنداي بiرجاقتى وركەندەگەن بارلىق قالاشىقتارىنىڭ ورتاق قاسiرەتi رەتiندەگi دابىلعا كوڭiل اۋدارماي، جاعدايدى جالاڭ قولمەن رەتتەمەكشi. ال ونداي قالالار 500-گە جۋىق بولسا شە، ءارi ارقايسىسىندا 50-دەن 500 مىڭعا دەيiن ادام بولسا شە، توقەتەرiن ايتسام، رەسەي دەگەنiمiزدiڭ ءوزi وسى قالاشىقتار. بiراق، پيكالەۆودان جەتكەن بۇل دابىل iشiنارا جايت دەپ قانا قابىلداندى.
تاعى بiر مىسال - چەركيزوۆ بازارى. بۇل - جىلدار بويى تامىر جايعان كونتراباندا، سىبايلاس جەمقورلىق، الگi قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى دەپ اتالاتىنداردىڭ قولتىعىنىڭ استىندا كەڭiنەن قانات جايعان قىلمىستىق توپتار. ياعني، قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ ءوزi, شىن مانiسiندە، رەسەيدi جاپپاي جايلاعان، بiرجولا اۋىزدىقتاعان قىلمىستىق قۇرىلىمداردىڭ ناق ءوزi بولىپ شىققانى عوي. بۇل - كەزەكتi ەسكەرتۋ، تiپتi, جانۇشىرعان دابىل، الايدا بۇعان قۇلاق قويار ەشكiم تابىلار ەمەس.
رەسەيدەگi ينستيتۋتتار - كەدەن، پروكۋراتۋرا، شەكارا اسكەرلەرi, ميليتسيا دەيتiندەر قۇقىق قورعاۋ مiندەتتەرiن اتقارادى دەپ سانالادى، ال شىن مانiندە الگiلەر قىلمىستىق فۋنكتسيالاردى اتقاراتىن بولعانى دا. سولاردىڭ قۇرىعىنداعى مەملەكەت ودان ءارi ءومiر سۇرە الا ما؟ كەز كەلگەن جۇيە - سىرتتان نەمەسە iشتەن جەتكەن حابار مەن ەسكەرتۋلەردi قابىلداۋعا قابiلەتسiز مەحانيكالىق، ورگانيكالىق نەمەسە الەۋمەتتiك جۇيەنi ومiرشەڭ دەپ ەسەپتەۋگە بولا ما؟
ءارi-بەرiدەن سوڭ چەركيزوۆ بازارى نەمەسە پيكالەۆو سىندى مىسالداردى قالاعانىڭشا تiزە بەرۋگە بولادى.
باشقۇرتستاندا تۇتاس قالا - بلاگوۆەششەنسك تۇرعىندارىن ومون-نىڭ ۇرداجىقتارى تۇگەلدەي اياماي تاياققا جىققان وقيعا تiركەلدi. قازiرگi زاماندا تۇتاس قالانى وسىلايشا جازالاۋدى كوزگە ەلەستەتۋ مۇمكiن بە؟ ال رەسەيدە ەشكiم ەشتەڭە كورمەيدi, ەشتەڭە ەستiمەيدi. شىندىعىندا بۇل اۋىر قاسiرەت قوي، قانداي سۇمدىق قاسiرەت دەسەڭiزشi!
بۇدان دا جانتۇرشiگەرلiك مىسالدار جەتكiلiكتi. ماسەلەن، رەسەي قورىس باتپاعىنا بiرجولا بەلشەدەن باتقان پەرمانەنتتi سوعىس جايىنا كەلەيiكشi. مەن چەشەنستانداعى سوعىستى عانا ايتىپ وتىرعانىم جوق، ادەتتە "قىرعي-قاباق" تا، ەكونوميكالىق تا، اقپاراتتىق سوعىس تا بولادى. سوعىسۋشى تاراپ رەتiندە رەسەي ۇنەمi جانتالاس ۇستiندە، ال ونىڭ سوعىساتىن ەلدەرi ءتۇرلi اتپەن اتالۋى ىقتيمال. چەشەنستان، ۋكراينا، بەلورۋسسيا: گرۋزيامەن دە ءارتۇرلi جاعدايدا ۇزدiكسiز كيكiلجiڭ بولىپ كەلەمiز.

- وسى سوعىستاردىڭ ارا-اراسىندا ەستونيامەن دە جۇلقىسىپ ۇلگەردiك.
- ءيا، وسىنداي سوعىستار ارالىعىندا ەستونيامەن جانە جالپى بالتىق جاعالاۋى ەلدەرiمەن جۇلقىلاسامىز.

- ءارi باستى دۇشپانىمىزدىڭ ەلەسiن كورگەندەي ارقاشان شوشىنامىز...
- رەسەي پەرمانەنتتiك سوعىس جاعدايىندا ءومiر ءسۇرiپ كەلەدi. وكiنiشكە قاراي، مۇنى ول قاسiرەت دەپ باعالاپ وتىرعان جوق. ال قازiرگi زاماندا ۇنەمi سوعىسپەن ءومiر ءسۇرۋ مۇمكiن ەمەس. ءوزارا قارىم-قاتىناستا ۇنەمi وكتەمدiكتi باستى قۇرال ەتۋ، قىسىم جاساۋمەن ءومiر ءسۇرۋ اسا قاتەرلi.
اقش پرەزيدەنتi بەيبiت ءومiر ءسۇرۋ جانە قازiرگi جاھاندىق قۇرىلىم جونiندەگi ءوز تۇسiنiگi تۋرالى الەمنiڭ اسا ماڭىزدى نۇكتەلەرiنەن حابار تاراتتى. امەريكادان ەستiلگەن بۇل حاباردىڭ لەيتموتيۆi: الەم وسىعان دەيiن كۇن كەشكەن نۇسقامەن ءومiر سۇرۋگە بولمايدى. شۇعىل وزگەرiستەر قاجەت، ءارi بۇل وزگەرiستەر ءۇستiرت ەمەس، تەرەڭ، فۋندامەنتالدi بولۋعا تيiس. امەريكا وبامانى وسى ءۇشiن پرەزيدەنت ەتiپ سايلاعان. امەريكا ءتۇبiرلi وزگەرiستەر ءۇشiن داۋىس بەردi. الەم وزگەردi. بiز دە وزگەرۋگە تيiسپiز. ول ول ما، بiز وزگەرiستەردiڭ الدىن الۋعا ۇمتىلۋىمىز كەرەك. مۇنىڭ ەكونوميكاعا دا، قارجى، الەۋمەتتiك قاتىناستارعا دا قاتىسى بار. وباما وسى جايىندا تiلگە تيەك ەتتi. وسى جەردەگi بارلىق سويلەگەن سوزدەرiندە ول "قىرعي-قاباق سوعىس" جاعدايىن بiرجولا توقتاتۋعا شاقىردى. بiرنەشە رەت مىسال كەلتiردi. بەرلين قابىرعاسى قۇلادى، "قىرعي-قاباق سوعىس" اياقتالدى، جۇرتتىڭ ءبارi ءومiر جاڭاشا قۇرىلادى دەپ ۇمiتتەنگەن. وكiنiشكە قاراي، ولاي بولاتىن ەمەس. الەمدi ەكi جۇيەگە بولگەن نىشان بiرجولا قۇرىدى، ال ءبولiنۋ جويىلعان جوق.
اقش پەن رەسەي اراسىنداعى تەكەتiرەس، سەنiمسiزدiك پەن سەزiكتەنۋ قاتىناستارى ۇزدiكسiز جالعاسۋدا.
وباما امەريكا الدەكiمدەرگە جۇرەتiن جولدى نۇسقاۋدان مۇلدەم اۋلاق دەپ ەكi-ءۇش رەت قايتالادى. ول: "ۇستانۋعا تيiستi قۇندىلىقتاردى بiز بiلەمiز، بiراق ونداي قۇندىلىقتاردى وزگەلەرگە تاڭعىمىز كەلمەيدi", - دەدi. بۋش بۇكiل الەمگە دەموكراتيانى كەڭ جايۋعا قۇشتار بولدى. وباما امەريكا قانداي دا بiر ءومiر ءسۇرۋ ەرەجەلەرi مەن مەملەكەت قۇرىلىمىن كۇشتەپ تاڭبايدى دەپ باسا ايتۋدا. بۇل - جاڭا باعىت. مۇنى ەستي بiلۋiمiز كەرەك ەدi.
نەلiكتەن تاس كەرەڭ بولىپ قالدىق؟

- يۋري نيكولاەۆيچ، وباما اقش-تى ءوزiنiڭ جەكە بيلiگiندەگi ەل دەپ سانامايدى. ال بiزدiڭ باسشىلار رەسەيدi وسىلاي دەپ ەسەپتەيدi. سوندىقتان دا پرەمەر-مينيستر ءوزiن وتكەننەن قول ۇزە الماي وتىر دەگەن وبامانىڭ پiكiرiنە وكپەسi قارا قازانداي بولدى.
- پۋتين مۇنى جەكە ءوز باسىن ايىپتاۋ دەپ قابىلدادى. ول مۇنىڭ تاساسىنان بۇكiل الەم جاقسى بiلەتiن نارسەنi كورە الماي مىسى قۇرۋدا. رەسەي راسىندا دا "قارسى بiتكەن بۇتاق" بولىپ قالۋدا. جانە ول مۇنداي كەيiپكە بiر بۇگiن تۇسكەن جوق.

- سiزدiڭ ءسوزiڭiزدiڭ دالەلi بiزدە 400 جىل بۇرىن باستالعان ەدi...
- 500 جىل بۇرىن، تiپتەن ودان ارiدەن باستالدى دەسەك ورىندى. "رەسەي وزiنە جەتكەن حابارلاردى نەلiكتەن ەستiمەيدi?" دەگەن ساۋالعا جاۋاپتىڭ نەگiزگi ارقاۋى دا وسىندا. ويتكەنi, ول ەستي المايدى، ەستiگiسi كەلمەيدi جانە ەستۋگە قابiلەتسiز. مiنە، ماسەلە وسىندا! رەسەيگە ءتان، ەرەكشە، اۋقىمى تار، دالiرەك ايتساق، تەك رەسەيگە عانا ءتان ابىرويسىز مادەنيەتتiڭ تيپi توسقاۋىل بولىپ كەلەدi.
ءاسiلi, ەكi پوليۋستiڭ ورتاسىنداعى ورنىڭدى اداسپاي تابۋعا تيiسسiڭ. تارازىنىڭ بiر باسىندا - جاقسىلىق، ەكiنشi جاعىندا - زۇلىمدىق. بارلىق ادامدار، قوعام مەن ەلدەر ءوز ورنىن وسى ەكi ارالىقتان iزدەيدi. يمپەريا مەن حالىق. بيلiك پەن تۇرعىندار. ەڭ اقىرىندا، قارا مەن اق. نەمەسە - بiز جانە ولار. باعىتىن تاڭداپ، سولاي قاراي iلگەرiلەيدi.
الەم تاڭداعان باعىت - بiر جاعىنان داستۇرشiلدiك، ەكiنشi جاعىنان - ليبەراليزم. رەسەي ەكi ارادا قۇر سالاقتاپ تۇر. ياكي، الەم وسى ەكi پوليۋس اراسىنداعى ءوز ورنىن تابۋ ءۇشiن iزدەنiس ۇستiندە قايشىلىقتاردى، اق پەن قارا، جاقسىلىق پەن زۇلىمدىق اراسىنداعى انتاگونيزمدi شەشۋ امالدارىن iزدەپ تىنبايدى. ءارi وسىعان دەيiن بولماعان جاڭا ماعىنا iزدەپ تابادى. ال رەسەي بولسا جاڭا مازمۇن iزدەپ تابا الاتىن ءتۇرi جوق، ەسەسiنە ەسكiنi ءسال-ءپال بويامالاپ نەمەسە اتىن باسقاشا اتاپ، جاڭانىڭ ورنىنا ۇسىنۋمەن قارا تەر بوپ كەلەدi.
داستۇرشiلدiك دەگەنiمiز نە؟ ەڭ قىسقا انىقتاما بەرەتiن بولساق، بۇل - وزگەرتiلمەيتiن قۇندىلىقتاردى قالپىندا ساقتاۋ نەگiزiندە جاڭا قۇندىلىقتار ءتۇزۋ ءتاسiلi. رەسەي نەلiكتەن وبامانى ەستي المادى؟ ويتكەنi, رەسەيدiڭ iشكi مازمۇنى - جاڭالىقتارعا كەسە كولدەنەڭ تۇرىپ، قايتا تۇلەۋ جولىندا ۇنەمi اۋرە-سارساڭعا ءتۇسۋ، بiزدiڭ بيiك ۇرانىمىز - جاڭانى جورگەگiندە تۇنشىقتىرۋ. بۇرىن قالاي بولسا، ءبارiن دە سول كۇيiندە قالدىرۋ.
يالتا جۇيەسiنە ساي تiرلiك كەشتiك دەلiكشi. وعان دەيiن ۆەرسال جۇيەسiنiڭ نەگiزiمەن ءومiر سۇردiك: اسكەري بلوكتار قۇردىق، تەكەتiرەستەردi ۇيىمداستىردىق. بiز مىنامەن بiرگەمiز - مىناعان قارسىمىز دەستiك. بۇل قالاي رەتتەلەتiن. ارينە، سوعىس ارقىلى. بiرiنشi جاھاندىق سوعىس بولدى (قۇمارىمىز قانعان جوق), ەكiنشiسiن ۇيىمداستىردىق، ءۇشiنشiسiن - "قىرعي-قاباق سوعىستى" دۇنيەگە اكەلدiك. ءبارi دە وسىعان نەگiزدەلدi. ال وباما بولسا: بۇلاي جالعاستىرۋعا بولمايدى، جاڭاشا ءومiر سۇرەيiك دەپ شىرىلدايدى! ايتكەنمەن، رەسەي وعان قالاي قۇلاق قويماقشى؟ بۇل دەگەنiڭiز جاڭا قۇندىلىقتار ءتۇزiلiپ، نەگiزدەلەتiن، بۇرىنعى ەكi مازمۇن قاقتىعىسىپ، تەكەتiرەس ناتيجەسiندە مۇلدەم باسقا، جاڭا مازمۇن قالىپتاساتىن سالا عوي. ونىڭ ۇستiنە بۇرىنعى ۇستانىمدار: بiرiنشiسi دە، ەكiنشiسi دە كۇرەسiندە قالۋعا تيiس. ال بiزدە بۇنداي ۇعىم اتىمەن جوق، ەبiمiز كەلمەيدi, دiلiمiزگە، پسيحولوگيالىق، الەۋمەتتiك ادەتiمiزگە سiڭبەگەن. ەڭ باستىسى، ساياسي ادەتiمiزدە مۇلدەم جوق. تاجiريبە جيناقتاعان ەمەسپiز - كەڭەستiك ۋاقىتتا دا، اسiرەسە پاتشا ۋاقىتىندا دا ول كەرەكسiز بولاتىن. بەردياەۆتiڭ ايتقانىنداي، رەسەي ارالىق مادەنيەتتەن ماقۇرىم. ورىستىڭ كلاسسيكالىق ادەبيەتiنiڭ دە بارشاسى وسى تۋرالى ايتادى. بارلىعى دا، مiنەكي، مىناداي ادام، مىناداي قاۋىم، ورتا قالىپتاستى، دەپ دابىل قاعادى جانە بۇلار قالعان الەمگە قاتەر توندiرە قارسى شىعادى دەلiنگەن.
"رەسەي وبامانى نەلiكتەن ەستiمەيدi?" دەگەنiمدە مەن مادەنيەتتiڭ تيپiن مەڭزەپ وتىرمىن. پۋتيننiڭ بارلىق ساياسي ويىندارى وسىنداي مادەنيەت تيپiنە نەگiزدەلگەن. ونىڭ پايىمداۋىنشا، رەسەي دەموكراتيا ءۇشiن پiسiپ-جەتiلگەن جوق، ەگەر اۆتوريتارلىق بيلiك بولماسا، رەسەي بiر پاستە بۇلعاق پەن بۇلiنشiلiكتiڭ باتپاعىنا سۇڭگيدi. بiزدiڭ تiزگiن ۇستاعاندار وزدەرiنiڭ بيلiك باسىندا بولۋىن فيلوسوفيالىق تۇرعىدان وسىلايشا تۇسiندiرمەك بولىپ اۋرە-سارساڭ. قازiرگi بيلiك جۇيەسi وزدەرiن رەفورماتورلار دەپ اتاعانمەن، الايدا اسiرە داستۇرشiلدiكتەن باس تارتقىسى كەلمەيدi. وباما، كەلiڭiزدەر، جاڭارايىق، ۋاقىت ۇنiنە ساي جاڭا ساپالىق دەڭگەيگە قالاي قول جەتكiزەتiنiمiزدi ويلاستىرايىق دەيدi. وعان بiزدiڭ جاۋابىمىز ءشاي iشۋ، وتتىعىنا شوڭقايما ەتiك كيگiزiلگەن ساماۋرىن، مارمەلاد پەن ۋىلدىرىق، سونداي-اق وسىنىڭ ءبارiن جايعايتىن پەندەنiڭ قىزىل ءوڭiرلi كويلەگi بولىپ تابىلدى. مiنە، جاۋابىمىزدىڭ ءتۇرi. بۇدان اسقان داستۇرشiلدiك بولار ما؟! ارينە، ساماۋرىنعا ەتiك تيگiزبەي-اق قويۋعا بولاتىن ەدi, ونسىز دا ورىستىق ادەت ەكەنi بەسەنەدەن بەلگiلi. بiراق، مiندەتتi تۇردە ەتiك كيگiزۋiمiز كەرەك قوي. نە بولسا دا ابدەن تۇقىرتىپ، ابسۋردقا اينالدىرۋعا تيiسپiز عوي...

- بۇل سانالى ارەكەت دەپ ويلايسىز با؟
- مەنiڭ ويىمشا، بۇعان ەش كۇمان جوق. وباما اسقاق ۇنمەن: "بۇدان ءارi بۇلاي ءومiر سۇرۋگە بولمايدى، جاڭانى ويلاستىرايىق", - دەيدi, ال بiز وعان: "ناق وسىلاي ءومiر سۇرەمiز",- دەيمiز. قاراما-قارسى تۇرامىز. ال گرۋزيا - سونىڭ كەرزi ەتiكتەي مىسالى. بارشا الەمگە: وسىلاي ءومiر سۇردiك، قالاي قالاساق سولاي ءومiر سۇرەمiز دەگەن يشاراتىمىز. ەشكiمنiڭ ەشقانداي كۇمانi قالماۋى ءۇشiن ۇشاقتارمەن، زىمىراندارمەن اياماي توپەلەيمiز، قولدان كەلگەن بارلىق تاسiلمەن سوققىلايمىز.
...بiز سىرتقى نەمەسە iشكi حابارلارعا، تiپتi, بۇل حابارلار دابىلعا اينالسا دا، نازار اۋدارمايتىن جۇيە تۋرالى، ونداي جۇيەنiڭ ومiرشەڭ ەمەستiگi تۋرالى اڭگiمەدەن باستاپ ەدiك. رەسەي ءحال ۇستiندە مە؟ بiراق، مەنiڭشە، بۇل بولىپ جاتقان وقيعالارعا شىنشىل، ەڭ راتسيوناليستiك كوزقاراس قانا ەمەس، تۋراسىن ايتار بولسام، بۇل وپتيميستiك كوزقاراستىڭ ناق ءوزi. بولىپ جاتقان وقيعالاردى قاز-قالپىندا كورە بiلۋ - دۇرىس شەشiم قابىلداۋعا جول اشاتىن العىشارت. ەگەر مۇنى كورە بiلمەسەك، نەمەسە ايقىن نارسەنi قاپەرiمiزگە iلمەسەك، وندا قاسiرەت قۇشاعىندا قالارىمىز ايقىن. ەگەر رەسەي حالقىنىڭ باسىم بولiگiمەن بiرگە بيلiك تە داستۇرشiلدiك تاراپقا قوسىلسا، وندا قۋاتتى رەاكتسيالىق كۇش بەل الادى.
نەلiكتەن وسىنداي جايتتار ورىن الۋدا؟ بiزدiڭ ورىستىق تاريحىمىز وسىلاي قالىپتاستى، جۇزدەگەن جىلدار بويى كۇن سايىن ەڭسەسiن كوتەرە المايتىن ەزگiدە بولعان جۇرت بويىنا بەيiمدەلۋ قابiلەتiن سiڭiردi. بۇل ەشقانداي قۇندىلىقتارسىز، ەرەجەسiز، رۋحانياتسىز كۇن كەشۋگە بەيiمدەلۋ بولاتىن.

- ەگەر بارiنە دە ەنجارلىق بيلەگەندە ۇشاقتىڭ ءوزiن-ءوزi قۇرتاتىن جۇيەسi سەكiلدi تەتiكتi باسىپ قالسا، ودان ءارi نە بولماقشى؟!
- تراگەديا ورىن الادى. بiراق مىنا جۇرت ماردىمسىزعا قاناعاتتانىپ ۇيرەنگەن. ءوزiنiڭ يiنiنە الدەنە iلسە، باسىندا باسپاناسى بولسا جەتiپ جاتىر. ەشقانداي قۇندىلىقتاردىڭ، ەشقانداي قوسىمشا يگiلiكتەر، ەشقانداي دەموكراتيا، پارلامەنت، ەركiن ءباسپاسوز، سايلاۋدىڭ ەش قاجەتi جوق. تiپتi, مۇنىڭ ءبارi نەگە اكەلiپ تiرەيتiنiن بiلمەي قورقادى. سوندىقتان دا پۋتيننiڭ اسiرە ءداستۇرشiل بيلiگi اداسقان كوپتiڭ كوڭiلiن تاپ باسۋدا. بۇلار رەسەي جۇرتى شىنىمەن تەمiردەي ءتارتiپتi, اۆتوريتارلىقتى، كۇشتەۋدi, سونىمەن بiرگە ححI عاسىر دۇنيەگە اكەلگەن يميتاتسيالىق دەموكراتيانى قاجەتسiنەدi دەپ سانايدى. جۇرتقا وسىلار جانە يميتاتسيا جەتەدi دەيدi.

- رەسەي قايتار جولدان بiرجولا قول ۇزگەن جوق پا دەگەن ساۋالعا سiز جاۋاپ بەردi دەپ ەسەپتەيمiز بە؟
- رەسەي بۇل نۇكتەدەن باياعىدا ءوتiپ كەتتi. وركەنيەت تيپi رەتiندە رەسەي ءولiم اۋزىندا ەكەنiنە ەش كۇمانiم جوق. ماسەلە مۇنىڭ قاي ۋاقتا ورىندالاتىندىعىندا. بۇل ايتارلىقتاي ۇزاق ۋاقىتقا سوزىلۋى ىقتيمال. بالكiم، زۇلمات ورىن الا دا قويمايتىن بولار. جالپى، قازiر كۇن سايىن تىنىش قانا ءولiپ بارا جاتقانىمىزعا كۇمان جوق. مەن دەموگرافيالىق كورسەتكiشتەردi ايتىپ وتىرعانىم جوق، زادى جىل سايىن ميلليونعا جۋىق ادام اجال قۇشۋدا. رۋحاني پروبلەمالاردى مەڭزەپ وتىرمىن. ادامدار ءوزارا ايۋانداردان ارمەن كۇن كەشiپ كەلەدi. اگرەسسياشىلدىق وتباسىلاردى دا جاۋلاپ بارادى، بۇل كۇيەۋi مەن ايەلiنiڭ اراسىنداعى عانا ەمەس، تiپتi, جاس بالالاردىڭ اراسىندا دا ايقىندالىپ كەلەدi. ادامدار بولاشاققا سەنە المايدى.
ال قايتىپ ورالمايتىن نۇكتە تۋرالى ايتساق، وندا شارق ۇرۋلار جالعاساتىن بولۋى دا مۇمكiن. بiراق، بۇل قازiرگi رەسەي ەمەس، ومiرلiك قاعيدالارىن قايتا قاراۋعا قولى جەتكەن، جاڭارعان رەسەي بولاشاققا باعىت ۇستايدى. ءاربiر ورىس ادامى بۇگiن ءومiر ءسۇرiپ وتىرعان ورىس ادامىنان باسقاشا بولۋعا تيiس. ول ءۇشiن ەڭ اۋەلi ادامداردىڭ بiر بولiگi, وزدەرiن ويلاي بiلەتiندەر لەگiنە قوساتىندار بۇل رەسەيدi بولاشاققا سۇيرەۋگە بولمايتىنىن جانى اۋىرىپ، كۇيزەلiپ، ناقتى مىسالمەن ءسوز ەتۋدi ۇيرەنۋگە تيiستiلiگiن تۇسiنگەنi ءجون. ەگەر بiز بۇگiنگi رەسەيدi كەلەشەككە سۇيرەيتiن بولساق، وندا رەسەيگە دە، الەمگە دە وتە جامان بولماقشى.

تارجىمالاعان جاڭابەك شاعاتاي،

«تۇركىستان» گازەتى، 13.08.2009