ەركىن راقىشەۆ: «كيريليتسامەن 80 جىل جۇردىك، تاعى دا 80 جىل جۇرەيىك»
لاتىن الىپبيىنە كوشۋ ماسەلەسى قوعامدى قىزۋ تالقىعا ءتۇسىپ جاتقانى جاسىرىن ەمەس. اقىن مۇحتار شاحانوۆ باستاعان ءبىر توپ زيالى قاۋىم وكىلدەرى "لاتىن الىپبيىنە كوشۋ - قازاقتى ەكىگە بولەدى" دەگەن ۇندەۋ جاريالاعان ەدى. ۇندەۋدى قولداعان ازاماتتىڭ ءبىرى - رەجيسسەر ەركىن راقىشەۆ. ال، لاتىن الىپبيىنە كوشۋدى قولدايتىنداردىڭ ءبىرى - اقىن، جۋرناليست قازىبەك يسا.
تومەندە ەركىن راقىشەۆتىڭ قازىبەك يسانىڭ لاتىن ءالىپبيى مەن ۇندەۋگە قارسى جازىلعان ماقالاسىنا وراي بەرگەن سۇحباتىمەن، قازىبەك يسانىڭ اتالعان سۇحباتقا جازعان قارسى ماقالاسىن قاتار بەرىپ وتىرمىز.
رەداكتسيا
لاتىن ارپىنە كوشۋ تۋرالى قوعامدا كوپتەگەن پىكىرلەر ايتىلۋدا. بىرەۋلەر قولداسا ال ەندى كەيبىرەۋلەر بۇعان تۇبەگەيلى قارسى بولۋدا. سونداي قارسى بولۋشىلاردىڭ ءبىرى شاحانوۆ باستاعان ءبىر توپ ادامنىڭ ۇندەۋى. سول ۇندەۋگە قول قويعانداردىڭ ءبىرى كينورەجيسسەر، «جاس ۇلان» كينوستۋدياسىنىڭ ديرەكتورى ەركىن راقىشەۆكە نە سەبەپتى قول قويعانىن تولىعىراق ايتىپ بەرۋ ءۇشىن حابارلاسقان ەدىك. «قول قويعانىم راس. سول ۇندەۋدە بارلىعى ايتىلعان، باسقا الىپ قوسارىم جوق»، - دەپ سۇحبات بەرۋدەن باس تارتتى. كەز-كەلگەن ماسەلەگە وزىندىك كوزقاراسى مەن تىڭ ويلارىن جاسقانباي ايتاتىن رەجيسسەردەن سۇحبات الۋ ءۇشىن ازداپ قۋلىققا باسىپ: «ءسىز قازىبەك يسانىڭ سول ۇندەۋگە قارسى جازعان ماقالاسىن وقىدىڭىز با؟»، - دەدىم.
- جوق. اركىمنىڭ ءوز وي-پىكىرى بار عوي، جازا بەرسىن، - دەدى ول.
لاتىن الىپبيىنە كوشۋ ماسەلەسى قوعامدى قىزۋ تالقىعا ءتۇسىپ جاتقانى جاسىرىن ەمەس. اقىن مۇحتار شاحانوۆ باستاعان ءبىر توپ زيالى قاۋىم وكىلدەرى "لاتىن الىپبيىنە كوشۋ - قازاقتى ەكىگە بولەدى" دەگەن ۇندەۋ جاريالاعان ەدى. ۇندەۋدى قولداعان ازاماتتىڭ ءبىرى - رەجيسسەر ەركىن راقىشەۆ. ال، لاتىن الىپبيىنە كوشۋدى قولدايتىنداردىڭ ءبىرى - اقىن، جۋرناليست قازىبەك يسا.
تومەندە ەركىن راقىشەۆتىڭ قازىبەك يسانىڭ لاتىن ءالىپبيى مەن ۇندەۋگە قارسى جازىلعان ماقالاسىنا وراي بەرگەن سۇحباتىمەن، قازىبەك يسانىڭ اتالعان سۇحباتقا جازعان قارسى ماقالاسىن قاتار بەرىپ وتىرمىز.
رەداكتسيا
لاتىن ارپىنە كوشۋ تۋرالى قوعامدا كوپتەگەن پىكىرلەر ايتىلۋدا. بىرەۋلەر قولداسا ال ەندى كەيبىرەۋلەر بۇعان تۇبەگەيلى قارسى بولۋدا. سونداي قارسى بولۋشىلاردىڭ ءبىرى شاحانوۆ باستاعان ءبىر توپ ادامنىڭ ۇندەۋى. سول ۇندەۋگە قول قويعانداردىڭ ءبىرى كينورەجيسسەر، «جاس ۇلان» كينوستۋدياسىنىڭ ديرەكتورى ەركىن راقىشەۆكە نە سەبەپتى قول قويعانىن تولىعىراق ايتىپ بەرۋ ءۇشىن حابارلاسقان ەدىك. «قول قويعانىم راس. سول ۇندەۋدە بارلىعى ايتىلعان، باسقا الىپ قوسارىم جوق»، - دەپ سۇحبات بەرۋدەن باس تارتتى. كەز-كەلگەن ماسەلەگە وزىندىك كوزقاراسى مەن تىڭ ويلارىن جاسقانباي ايتاتىن رەجيسسەردەن سۇحبات الۋ ءۇشىن ازداپ قۋلىققا باسىپ: «ءسىز قازىبەك يسانىڭ سول ۇندەۋگە قارسى جازعان ماقالاسىن وقىدىڭىز با؟»، - دەدىم.
- جوق. اركىمنىڭ ءوز وي-پىكىرى بار عوي، جازا بەرسىن، - دەدى ول.
ءسىزدىڭ جوعارعى ءبىلىمىڭىز جوعىنان با: «ءالىپبي بىلسە دە، ءالىپبي ءمانىسىن ءالىپ دەپ تانىمايتىندار ءجۇر»، - دەپ، سىزگە قاراتىپ جازعان سياقتى دەپ ەدىك: «راقىشەۆتا نەسى بار، جونىنە جۇرمەي مە؟؟ جارايدى وندا كەلە بەر، سەن كەلگەنشە وقىپ شىعايىن»، - دەپ سۇحبات بەرۋگە كەلىسىمىن بەردى.
- ەرەكە، وسى ءسىز نەگە لاتىن الىپبيىنە كوشۋگە قارسىسىز؟
- لاتىن الىپبيىنە كوشۋ ءبىر قاراعاندا ۇلتتىڭ بولاشاعىنا قاجەت يگىلىكتى ءىس سياقتى بولىپ كورىنەدى. بىراق، جاي-جاپسارىنا ءۇڭىلىپ، زەردەلەپ قاراساڭىز ءسىز دە قارسى بولاسىز. ەگەر ۇندەۋدى مۇقيات وقىپ شىقساڭىز وندا مىنانداي سوزدەر جازىلعان. «ەگەر بۇكىل رەسپۋبليكا لاتىنعا كوشۋدى ماقسات تۇتسا، وندا ءبىز بۇل حاتتى جازباس تا ەدىك»، - دەگەن بولاتىنبىز. ياعني ءبىز لاتىن الىپبيىنە بۇكىل ەلىمىز بولىپ كوشەتىن بولساق، قارسى ەمەسپىز. وعان جالعىز قازاق ءتىلى عانا كوشەتىن بولسا ءبىز قارسىمىز. بار ماسەلە وسىندا. لاتىن ارپىنە كوشۋ ورىستىلدىلەر مەن ورىستارعا قاتىسى جوق بولعان سوڭ ولار ءتۇسىنىپ، ۇندەمەي وتىر. بۇل تەك قازاققا قاتىستى جايت بولىپ تۇر. كوردىڭىز بە جالعىز قازاق ءتىلى عانا كوشپەك. بۇل ەلىمىزدىڭ بىرلىگىنە نۇقسان كەلتىرىپ، ۇلتتى ەكىگە بولەدى.
- بىراق كوپشىلىك لاتىن الىپبيىنە كوشۋدى قولداپ جاتىر عوي؟
- وندا تۇرعان ەشتەڭە جوق. مىسالى، ءسىز جاعدايىڭىز بار باقۋاتتى ادامسىز دەلىك. بارلىق تۋعان تۋىستارىڭىزدى جيناپ، مەن سەندەرگە ءبىر-ءبىر ۇيدەن سالىپ بەرەمىن دەسەڭىز، قالاي ويلايسىز ءسىزدى قولداي ما؟
- ءيا.
- دۇرىس ايتاسىز. ءبارى ءجۇز پايىز قولدايدى. ال ەندى ءۇيدى سالايىن دەپ جاتقان كەزدە ءسىزدىڭ ءۇيدىڭ ىرگەتاسىن كادىمگى توپىراقتى سابانمەن ارالاستىرىپ قۇيايىن دەپ جاتقانىڭىزدى كورگەن تۋىستارىڭىز قارسى بولادى.
كەزىندە بايىبىنا بارماي بارلىعى يگى ءىس دەپ قولداپ ەدى. ەندى ءۇيىڭىزدىڭ ىرگەتاسى لايدان قالاناتىنىن بىلگەن سوڭ بارلىعى قارسى بولادى. سەبەبى، ەرتەڭ-اق ءۇيىڭىز قۇلاپ، استىندا قالاسىز. سول سياقتى لاتىن الىپبيىنە كوشۋدى كوپشىلىك قولداپ جاتىر دەگەندە تۇرعان ەشتەڭە جوق. ەگەر سول كوپشىلىك لاتىن ارپىنە مەملەكەت ەمەس، تەك قازاقتار عانا كوشەتىنىن بىلسە، ونىڭ ارتى نەگە الىپ كەلەتىنىن تۇسىنسە، قارسى بولاتىن ەدى.
- قازىبەك لاتىن الفاۆيتىندە وقيتىن ەل كيريلليتسامەن شىعاتىن رەسەي باسىلىمدارىن وقۋدان قالاتىندىقتان ولاردىڭ تيراجى دا كۇرت تومەندەيتىنىن، وزدەرىن اقتامايتىندىقتان كەيبىرەۋلەرى قازاقستانعا تاراتىلۋىن توقتاتاتىندىعى زاڭدىلىق دەيدى. بۇل تۋرالى پىكىرىڭىز؟
- ءيا، ول دۇرىس ايتادى. ەل ەگەر كيريلليتسادان شىقسا سولاي بولادى. ال، شىندىعىندا ەل ەمەس، تەك قازاق قانا عوي، كيريلليتسادان شىعايىن دەپ وتىرعان. سوندىقتان بارلىعى كەرىسىنشە بولادى. قازىبەك مۇنى بىلمەي وتىرعان جوق. ادەيى بىرەۋدىڭ ىقپالىمەن حالىقتى شاتاستىرۋ ءۇشىن ايتىپ وتىر. ورىستار مەن ورىستىلدىلەرگە لاتىن الىپبيىنە كوشۋ قاتىستى بولماعاندىقتان ولار كيريلليتسادا قالادى. ءبىزدىڭ ەلدە لاتىنعا كوشۋ ارقىلى ەكى جازۋ ءتۇرى پايدا بولادى. مەملەكەتتىك ءتىل قازاق ءتىلى دەگەنمەن دە، ءبارى قاعاز جۇزىندە بولىپ، ناتيجەسىز قالىپ وتىر عوي. ال، ەندى مەملەكەتتىك جازۋ لاتىن جانە كيريلليتسا بولعان سوڭ، سوراقىنىڭ كوكەسى سوندا بولادى. قازاقشا گازەتتەردىڭ سانى مەن تيراجى ازايادى. ونسىزدا باسىمدىلىققا يە ءورىستىلدى باسىلىمدار كۇشەيە ءتۇسىپ، قازاق ءتىلى دامىمايدى، كەرىسىنشە جويىلادى. سەبەبى، ورىستار مەن ورىستىلدىلەر كيريليتسا الفاۆيتىمەن ورىسشا وقي بەرەدى. ال، قازاقتارعا كيريليتسا تيىم سالىنىپ، ورنىنا لاتىن ءارپىن پايدالانۋ كەرەك بولادى. مەكتەپ وقۋشىلارى لاتىن ءارپىن ۇيرەنەر. بىراق، ۇلكەن كىسىلەرگە لاتىن ءالفاۆيتىن ۇيرەنىپ، قازاقشا وقىعانشا بۇرىنعى كيريليتسامەن ورىسشا وقىعان الدەقايدا ءتيىمدى بولادى. سوندىقتان قازاقتاردىڭ جارتىسى كيريليتسا، ال، قالعانى لاتىنشا وقۋعا تۋرا كەلەدى.
- سوندا ۇلت ەكىگە بولىنەدى دەپ ايتپاقشىسىز با؟
- يا. قازىردىڭ وزىندە ەكىگە ءبولىنىپ جاتقان ۇلت ءتىلى مەن دىلىنەن ايىرىلادى. ەندى مىسال رەتىندە ءبىر وتباسىن مەملەكەت دەپ قارايىق. 4 جاننان تۇراتىن وتباسىندا ەلىمىزدەگى سياقتى قازاق ءتىلىن جارتىسى بىلەدى دە جارتىسى بىلمەيدى دەلىك. اكەسى مەن بالاسى قازاقشا، اناسى مەن قىزى ورىسشا سويلەيدى. ەندى، لاتىن ءارپىن كىرگىزەتىن بولساق، ول اكەسى مەن بالاسىنا عانا قاتىستى بولىپ، اناسى مەن قىزى: «ەتو نام نە كاساەتسيا» دەيدى. مەكتەپتە وقيتىن بالاسى ۇيرەنەر، ال اكەسى مەملەكەت بارلىعىنا بىردەي تالاپ قويماي، قازاقتارعا كيريلليتسامەن وقۋعا تيىم سالعان سوڭ لاتىنشا وقىپ ۇيرەنگەنشە، ۇيرەنىپ قالعان كيريلليتسامەن ورىسشا وقۋعا ءماجبۇر بولادى. ءسويتىپ، ناعىز قازاقشا سويلەيتىن قازاقتاردىڭ ءوزى ەكىگە بولىنەدى. ال، ەگەر وزبەكستان، ازەربايجان سياقتى بۇكىل مەملەكەت كوشسە لاتىن الىپبيىنە، وندا بارلىعى كيريلليتسادان كەتەدى دە لاتىن ءالىپبيىن ۋيرەنۋگە ءماجبۇر بولادى. وكىنىشكە وراي ولاي بولماي تۇر عوي.
- قازىبەك يسا «قول قويعانداردىڭ قازىرگى تەحنولوگيا زامانىنىڭ جەتىستىكتەرىنەن حابارى بارىنا كۇمان كەلتىرەم. ەلەكتروندى نۇسقاداعى دۇنيەلەر 1 سەكۋندتا اۋدارىلىپ شىعا كەلەدى. وسىنى بىلمەگەندەرىنە تاڭ قالام. ميلليونداعان ادەبي-مادەني-عىلىمي ەڭبەكتەر ىرىكتەلىپ، ەلگە پايدالى دۇنيەلەر باسىلادى» دەپ جازادى. بۇعان نە ايتاسىز؟
- قازىبەك، ەلدى شاتاستىرىپ وتىر. اڭگىمە قاعازعا باسىلاتىن كىتاپتار جايلى عوي. ونىڭ ەلەكتروندى نۇسقاسى ەمەس. قاعازعا باسىلعان كىتاپ پەن ەلەكتروندى نۇسقاسىنىڭ اراسى جەر مەن كوكتەي. قازىر اقشانىڭ جوقتىعىنان شىعىپ جاتقان كىتاپتاردىڭ تيراجى 1000 دانانىڭ ار جاق بەر جاعىندا عانا. ول دەگەنىمىز ءبىر كىتاپحاناعا بىرەۋدەن قويساڭ دا جەتپەيدى دەگەن ءسوز. ال ەندى سول كىتاپحانالاردىڭ بارلىعى جابىلادى. نەنىڭ كەرەك، نەنىڭ كەرەك ەمەس ەكەنىن ىرىكتەپ باسامىز دەيدى. ادىلەتسىز قوعامدا ادىلدىكپەن ىرىكتەلەدى دەگەنگە كىم سەنەدى. وسى 20 جىلدا پارا بەرمەي، ادىلدىكپەن وتكەن ءبىر تەندەر بار ما ەكەن؟ ەگەر قازىبەك ىرىكتەيتىن بولسا الدىمەن ول پرەزيدەنتتىڭ ەڭبەكتەرىن اۋدارىپ باسادى. ودان كەيىن ءوزىنىڭ كىتابىن شىعارادى. اباي جولى ودان كەيىن شىعارىلادى. وسىعان ءباس تىگەمىن. ال ءبىر سەكۋندتا باسىپ شىعارۋعا بولادى دەگەنىنە كەلەتىن بولساق مىسالى اباي جولىن لاتىن الىپبيىمەن باسىپ، 100000 دانامەن شىعارۋ كەرەك دەيىك. بىلەسىز بە، وسىعان قانشاما قارجى قاجەت. قاعاز الۋ، كراسكا الۋ، جۋمىس قولى، ۋاقىت بۇنىڭ بارىنە ءبىر سەكۋند ەمەس بىرنەشە اي كەرەك. ال جۇمسالاتىن اقشاسىن ساناۋ تىپتەن مۇمكىن ەمەس. بۇل ءبىر كىتاپقا عانا كەتەتىن شىعىن. ال، بىزدە تەك قايتا باسىلاتىن كىتاپتاردىڭ تيراجى ەمەس سانىنىڭ ءوزى ميللوننان اسادى. وعان قارجىنى قايدان الامىز؟ وسىنشاما بايلىقتىڭ ۇستىندە وتىرساق تا، ۇكىمەت اقشانىڭ جەتىسپەۋشىلىگىنەن زەينەتكەرلىككە شىعاتىن ايەلدەردىڭ جاسىن ۇلعايتامىز دەپ جاتقان كەزدە. بولاشاعىمىز دەپ جۇرگەن ستۋدەنت جاستار جارتىلاي اش جۇرگەن كەزدە، (سەنبەسەڭىز كەز-كەلگەن جاتاقحاناعا بارىپ سۇراڭىز) حالقىمىزدىڭ جارتىسىنىڭ تۇرمىس دەڭگەيى افريكانىڭ ەڭ ارتتا قالعان ەلدەرىنىڭ دەڭگەيىندە ەكەنىن ەسكەرسەك (جاقىندا داريعا نازارباەۆا دالەلدەپ بەردى) ءبىز بۇل كىتاپتاردى ەشقاشان دا لاتىنشاعا اۋدارىپ باسپايمىز. بۇكىل الەمدە كىتاپتار مەن گازەتتەر ەلەكتروندى نۇسقادا عانا ەمەس، قاعازعا دا باسىلىپ شىعىپ جاتىر. سەبەبى، ونىڭ ءوز ارتىقشىلىعى مەن ءوز وقىرمانى بار. قاعازعا باسىلعان كىتاپتى وقيتىن ادام ونى ەشقاشان كومپيۋتەردەن وقىمايدى. بۇل جەردە كىتاپتاردىڭ ەلەكتروندى نۇسقاسى ەمەس، بۇرىننان جازىلىپ قويىلعان كىتاپتاردى قايتا لاتىن ارپىنە اۋدارىپ، قاعازعا باسىپ، كىتاپ ەتىپ شىعارۋ ماسەلەسى بولىپ جاتىر.
- قازىبەك يسا: «ورىس كيريلليتساسى قوراسىنان، وتارلىقتان شىعۋ ءۇشىن كەز-كەلگەن الفاۆيتكە ءوتۋدى قولدار ەدىم... ورىستىڭ كيريلليتسا قوراسىنان شىعۋعا قورقاتىندار نەگە نەگىزسىز قالتىراي بەرەتىنىنە تۇسىنبەيمىن»، - دەپ جازىپتى. بۇل تۋرالى نە ايتا الاسىز؟
- بىرىنشىدەن وتىرىك كولگىرسۋدىڭ قاجەتى جوق. لاتىنعا كوشسەك وتارلاۋدان كەتەمىز دەگەن بالانىڭ ءسوزى. قازىبەكتىڭ ءوزى جازىپ وتىر. لەنين ايتقان ەكەن: «ۋاقىتى كەلگەندە بۇكىل رەسەي لاتىن ارپىنە كوشۋ كەرەك»، - دەپ. ال، ەندى ءبىز كوشكەن سوڭ 10-15 جىلدان سوڭ ورىستار كوشسە وندا قازىبەك قايتەر ەكەن. ورىستان قۇتىلۋ ءۇشىن كەز-كەلگەن الفاۆيتكە كوشۋگە ءازىرمىن دەپ ايتپاقشى، ەندى باسقا الفاۆيتكە كوشە مە؟ بوس ساندىراق. قازىرگى الەمدە قالىپتاسقان جاعدايعا بايلانىستى ءبىز ءبىر الپاۋىت مەملەكەتكە ارقا سۇيەمەسەك بولمايدى. پۋتين: «ءبىزدىڭ ەڭ ۇلكەن قاتەلىگىمىز كسرو-نىڭ تاراۋى بولدى. ءبىز بۇل قاتەلىكتى تۇزەتۋىمىز قاجەت»، - دەپ ايتتى. ال، حيللاري كلينتون: «رەسەيدىڭ كوكسەگەنى بۇرىنعى كەڭەس وداعىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋ. ءبىز بۇعان ەشقاشان جول بەرمەيمىز»، - دەيدى. كوردىڭ بە قازىبەك، قازاق ءۇشىن ايدالاداعى اقش رەسەيمەن سوعىسۋعا دايىن. اقش-تىڭ قازاققا جانى اشىعاننان سولاي ىستەپ وتىر دەپ ويلايسىڭ با؟ جوق. ولاردىڭ كوكسەگەنى بايلىققا تولى قازاقتىڭ دارحان دالاسى. وسىنداي جاعدايدا سەنى بىرەۋ ءوز ەركىڭمەن ويىڭا كەلگەندى ىستەتىپ، لاتىن الىپبيىنە كوشىرىپ قويادى دەپ ويلايسىڭ با؟ جوق. مىنا جاعىمىزدا قىتاي وتىر. ول دا ءوزىنىڭ جوسپارىمەن ءبىزدىڭ بايلىقتى يەمدەندەنىپ، قالاي بيلەپ توستەسەم دەپ وتىر. رۋبلدەن كەتكەندى ەرلىك ساناپ، ەندى كيريلليتسادان سولاي كەتۋ كەرەك دەيدى. اۋ، شىندىعىندا ءبىز تاۋەلسىزدىكتى قالاي العانىمىزدى ۇمىتىپ قالدىق پا؟ تاۋەلسىز ەل بولعانىمىزعا الدىمەن اللاعا، سودان كەيىن ەلتسينگە راحمەت ايتۋىمىز كەرەك. ول وداقتى تاراتىپ، ەندى قانشا ەركىندىك كەرەك بولسا الىڭدار دەمەپ پە ەدى. سوندا دا كەتكىمىز كەلمەدى عوي. وداق تاراپ ءبىر ءوزىمىز جالعىز قالعان سوڭ امالسىزدىن ءۇش اي وتكەندە تاۋەلسىزدىگىمىزدى ازەر جاريالاماپ پا ەدىك. بىراق، سول تاۋەلسىزدىكتىڭ ءوزى شىنايى بولماي تۇر عوي. ەۋرازيالىق وداققا مۇشە بولىپ جاتىرمىز. وزبەك اعايىندار ورىستىڭ ەۋرازيالىق وداعىنا كىرۋدىڭ ارتى نەگە الىپ كەلەتىنىن تۇسىنگەندىكتەن ولارمەن قارىم-قاتىناسىن شورت ءۇزدى. بىزدە ونداي رۋح جوق قوي. كەدەندىك وداق قۇردىق. بۇدان باسقا تاعى دا 173 سالادا رەسەيمەن بىرىگىپ جۇمىس ىستەلمەك. ياعني بارلىق سالادا رەسەيمەن قوسىلۋ قارقىندى ءجۇرىپ جاتىر. ارتى ورتاق پارلامەنت، ورتاق اقشا ماسەلەسىنە كەلىپ تىرەلگەلى تۇر. بۇنىڭ تاۋەلسىزدىكتەن ايىرىلۋعا اكەلىپ سوعاتىنى داۋسىز. لاتىنعا كوشۋ دە سول سالالاردىڭ ءبىر تارماعى ەمەس دەپ كىم ايتا الادى. تۇركى تىلدەس مەملەكەتتەرمەن بىرىگەمىز دەپ جالاڭ ۇرانداتا بەرۋدىڭ قاجەتى جوق. وندا قىرعىز باۋىرلاردى جاۋعا تاستاپ قايدا باراسىڭ، الا كەتپەيمىز بە ولاردى دا. مۇمكىن توسا تۇرارمىز، ولاردىڭ دا لاتىن ارپىنە كوشكەنىن. ءبىز تۇرىكپەن ءتۇبىمىز ءبىر بولعانىمەن بىراق كورشىمىز ورىس ەلى. ءبىز ودان ەشقايدا قاشىپ قۇتىلا المايمىز. تەك ولاردىڭ ىعىندا كەتپەي، تەڭ دارەجەدە قارىم-قاتىناس ورناتۋ كەرەك.
- قازىبەك: «وسى لاتىن الىپبيىنە كوشۋدى بۇگىنگى الاش ءىزباسارلارى «اق جول» پارتياسى ءبىرىنشى قولدادى»، - دەپ جازادى.
- قولداسا نە بولىپتى. پرەزيدەنت ايتقان سوڭ قولداماي قايدا بارادى. بىراق قالايشا «نۇر وتاننىڭ» الدىنا شىعىپ كەتتى ەكەن. ەگەر پرەزيدەنت لاتىن الىپبيىنە كوشۋدىڭ كەرەگى جوق دەسە، وندا دا ءبىرىنشى بولىپ قولداۋلارى مۇمكىن ەدى. ەلباسى قارسى بولسا، بۇگىنگى قولداپ جۇرگەندەردىڭ 99 پايىزى لاتىن الىپبيىنە كوشۋدىڭ قاجەتسىزدىگى مەن زيانىن، تيگىزەتىن زالالىن ايتىپ، دالەلدەپ، جىلىكتەپ، جارىسا ايتىپ بەرەر ەدى. قوعامدا پرەزيدەنتكە تابىنۋشىلىق، جالتاقتىق، ءوز ويىن اشىق ايتپاي جاعىمپازدانۋ، سول كىسىنىڭ ايتقان پىكىرىنىڭ اق-قاراسىن اجىراتپاي، قولداي سالۋ بار. بۇعان پرەزيدەنت ەمەس، ءوزىمىز كىنالىمىز. لاتىن ارپىنە كوشۋ سياقتى ۇلتتىڭ بولاشاعىنا قاتىستى ماسەلەلەردى ادىلەتسىزدىك جايلاعان قوعامدا كوتەرۋگە بولمايدى. سەبەبى، مۇنداي كەزەڭدە اقيقات ايتىلماي بۇرمالاۋشىلىققا جول بەرىلەدى.
- نەگە ولاي دەيسىز؟ قوعامدا ءبارى سونشاما ادىلەتسىز بە؟
- وي، قاراعىم، سەن نە، ايدان ءتۇستىڭ بە؟ جان-جاعىڭا كوزىڭدى اشىپ قاراساڭشى. قايسى ءبىرىن ايتاسىڭ؟ مىسالى جاقىندا «ۆرەميا» گازەتى ءبىر پولكوۆنيكتىڭ ەرلىك جاساپ، اسا قاۋىپتى قىلمىسكەرلەردى ۇستاعانى تۋرالى جازدى. ونى ۇكىمەت ماراپاتتاپ، وردەن بەرمەكشى بولادى. ەندى سول وردەندى بەرەتىندەر ودان ءتورت مىڭ دوللار سۇرايدى. بۇل بەرمەيدى. دۇرىس قوي، نە ءۇشىن بەرۋى كەرەك؟ بىراق سول وردەن باسقا پوليتسياعا بۇيىرىپتى. قىلمىس بولعان جەردىڭ شەت جاعىندا جۇرگەن. كوردىڭىز بە؟ «اشىققاننان قۇنىققان جامان» دەمەكشى، قىلمىسقا قارسى كۇرەسەتىن پولكوۆنيكتىڭ ءوزىن بۇل قوعام وسىنداي كۇيگە تۇسىرگەن سوڭ قالعاندارى تۋرالى نە ايتاسىڭ؟ ال سەمەي قالاسىنىڭ نومەرى 2 سوتىنىڭ توراعاسى مۇقاشەۆ كەنجەش پەن سوت ۇزىقانوۆ ساعىنبەك، «سوتتاردىڭ جارتىسى ءوزىن قۇدايمىن دەپ ويلايدى. ال قالعاندارى سوعان سەنەدى» - دەمەكشى، وزدەرىن قۇدايمىن دەپ ويلايدى. ولارعا زاڭ، پرەزيدەنت نە؟ ول جاي ادام عوي. ال بۇلار قۇداي. ول جايلى اڭگىمە باسقا.
ال ەندى الاش ءىزباسارلارى دەگەنگە كەلەتىن بولساق. بۇل الاش ارداقتىلارىنىڭ اتىنا كىر كەلتىرۋ. ونداي اتاقتى ءوزىڭ يەمدەنبەي، سەنىڭ ىستەگەن ءىس-ارەكەتىڭە قاراپ حالىق بەرۋ كەرەك. ەگەر مەن ەرتەڭ شاكەن ايمانوۆتىڭ ءىزباسارىمىن دەسەم، ەل نە ويلايدى. ارينە، اقىماق دەيدى. سول سياقتى الاش ءىزباسارلارىمىز دەپ ايتۋ ءۇشىن ەشكىم سەندەرگە قۇقىق بەرگەن جوق. ءبىر الاش دەپ جۇرگەن ادام بولسا اق جول پارتياسىندا ول ءحانبيبى ەسەنقاراقىزى اپكەمىز. جاتپاي-تۇرماي سولاردى دارىپتەۋمەن، ەڭبەكتەرىن وڭدەۋمەن، ۇرپاقتارىمەن ارالاسىپ-قۇرالاسىپ ءجۇر. بىراق ول كىسىنىڭ ءوزى دە سول پارتياعا مۇشە بولا تۇرا «اق جولدىقتاردىڭ» جاساپ جاتقان جۇمىستارىن قاتتى سىناپ، تۇڭىلە وتىرىپ جازعانى بار. ەلباسى كاسىپكەرلەرگە ارناپ ايتقان ءبىر سوزىندە: «كەز-كەلگەنىڭدى جەتەكتەپ تۇرمەگە الىپ بارۋعا بولادى»، - دەگەن ەدى. ال، پارلامەنتتە وتىرعان «اق جول» پارتياسىنىڭ مۇشەلەرىنىڭ بارلىعى كاسىپكەرلەر. ءبىر ۇرىسى جاقىندا ميلليونداعان دوللاردى جىمقىرىپ، شەتەلگە قاشىپ كەتتى. ولار: «ءبىز پارلامەنتكە بارىپ داعدارىسقا قارسى كۇرەسەمىز»، - دەپ ەدى. ال، ەلباسىمىز داعدارىسقا قارسى جۇمسالۋ كەرەك بولعان 10 ملرد.دوللار جوعالىپ كەتتى دەپ ءجۇر. سونى جىمقىرعاندار وسىلار ەمەس پە ەكەن؟ قازىبەك، سەن بىلمەيسىڭ بە؟ وزدەرىنىڭ قارا باستارىنىڭ قامى ءۇشىن حالىقتى قالاي الداساڭ ولاي الدا، بىراق ارداقتىلارىمىزدىڭ اتىن جامىلىپ اتاق ابىروي جيناماڭدار. ءبىر «اق جول» پارتياسىنىڭ دەپۋتاتى تاۋەلسىزدىك جولىندا جاندارىن قۇربان ەتكەن الاش قايراتكەرلەرىنىڭ بۇگىنگى ۇرپاقتارىنىڭ ءحال-جايىن سۇراپ باردى ما ەكەن؟ تاۋەلسىزدىك مەرەكەسىندە ءان ايتقان شەتەلدىك ارتىستەرگە ميلليونداپ اقشا شاشقان كەزدە وسى كۇنگە جەتكىزگەن الاش ارىستارىنىڭ ۇرپاقتارىنا 20 جىلدا ءبىر پاتەر دە الىپ بەرە المادىق دەپ نەگە ايتپايسىڭدار؟ سوڭعى ءبىر جىلى الاش زيالىلارىنىڭ ۇرپاقتارىنا سىي-سياپات جاسالىپتى. بىلەسىزدەر مە، نە بەرگەنىن. شەتەلدىكتەر كيىپ تاستاپ كەتكەن، قولدانىلعان ەسكى كيىمدەر. نە دەگەن ماسقارا! سەندەردىڭ ىستەپ جۇرگەن ءىس-ارەكەتتەرىڭدى كورگەن جاس ۇرپاق نە ويلايدى. سول ارداقتى زيالىلارىمىز ءتىرى بولسا، ءىزباسارىمىز دەپ جۇرگەن سەندەردىڭ پارلامەنتكە قالاي وتكەندەرىڭدى بىلسە، كوكەلەرىڭدى تانىتار ەدى. الاش اتىنا كىر كەلتىرمەي، جايلارىڭا جۇرسەڭدەرشى.
- قازىبەك يسا «اق جول» پارتياسىنىڭ توراعاسى ازات پەرۋاشوۆ قانا: «قازاقتى ادەيى قىناداي قىرعان اشارلىق ءۇشىن كومۋنيستىك پارتيا جاۋاپ بەرۋى ءتيىس»، - دەپ مالىمدەدى. بۇل تاريحي شىندىق» - دەپ جازادى، بۇعان نە ايتاسىز؟
- بۇل تاريحي ەكىجۇزدىلىك. ايتار بولسا ناقتىلاپ ايتپاي ما؟ قاي كوممۋنيستى ايتىپ وتىر، جاۋاپ بەرەدى دەپ، باستى كىنالى ءستاليندى مە، بىراق ونىڭ سۇيەگى باياعىدا قۋراپ قالدى عوي. زيۋگانوۆتى مە، جوق الدە ءابدىلديندى مە؟ مۇمكىن كوسارەۆتى ايتىپ وتىرعان شىعار. ول نەسىمەن جاۋاپ بەرەدى. ساياسي بەدەل جيناۋ ءۇشىن بۇقپانتايلاپ، قورقىپ، جالتاقتاپ، ءولىپ قالعان كوممۋنيستەردى جاۋاپ بەرۋ كەرەك دەپ ەلدى شاتاستىرىپ باتىرسىماق بولعانشا تىنىش جۇرگەنى جاقسى ەدى. بۇل تاقىرىپ تۋرالى ەشكىم ايتپادى دەگەنى وتىرىك. مەن «اشارشىلىق» دەرەكتى ءفيلمىن تۇسىرگەنمىن. كىمنىڭ نە ايتقانىن جاقسى بىلەمىن. بۇل تۋرالى ناقتى شىندىقتى تاپ باسىپ مەكەمتاس مىرزاحمەتوۆ اعامىزدان ارتىق ايتقان ەشكىم جوق. «قازاقتىڭ اشارشىلىقتان قىرىلعانىنا كەشەگى رەسەي ۇكىمەتى كىنالى. سونىڭ بۇگىنگى وتىرعان باسشىلارى قازاق ۇلتىنان كەشىرىم سۇراۋ كەرەك. ەگەر ارى-ۇياتى بولسا سۇرايدى، بولماسا سۇرامايدى»، - دەگەن. مىنە، ناعىز ۇلتىنا جانى اشىعان ادامنىڭ ءسوزى.
- قازىبەك يسا سىزگە عانا ەمەس، ۇندەۋگە قول قويعانداردىڭ بارىنە، ونىڭ ىشىندە م.شاحانوۆتىڭ وزىنە دە اقىل ايتقىسى كەلگەندەي پەيىل تانىتىپتى. ءتىپتى، م.شاحانوۆتىڭ الدىنا تۇسكىسى كەلگەندەي مە، قالاي؟..
- ءيا، قازىبەكتىڭ ونداي كەۋدەمسوق ويدىڭ جەتەگىندە جۇرگەندىگىن ءبىز دە بايقادىق. جالپى، ونىڭ تۇلعا بولۋعا تالپىنىس جاساپ جۇرگەنىنە ءبىراز بولدى. ءبىر بايقاعانىم، ول ءوزى بىرەۋدىڭ اتقارعان ءىسىن يەمدەنىپ كەتۋگە بەيىم تۇراتىن جىگىت ەكەن. ماسەلەن، «قازاقستاندىق ۇلت» يدەياسىنا قارسى كۇرەسكەن، اقىر سوڭىندا اشتىق جاريالاۋعا دەيىن بارامىن دەپ ءجۇرىپ بيلىكتى رايىنان قايتارعان م.شاحانوۆ ەكەنىن جۇرتتىڭ ءبارى بىلسە دە، قازىبەك يسا ءوزىن م.شاحانوۆتىڭ قاسىنا اپارىپ قويعىسى كەلەدى. راس، مۇحاڭدى كەزىندە مەن دە، قازىبەك تە قولدادى. بىزدەن باسقا 4 مىڭ ادام بولدى. قازىبەك سول 4 مىڭنىڭ بىرەۋى عانا. ال ول بولسا م.شاحانوۆ باسقاراتىن «جالىن» جۋرنالىنىڭ ۇجىمى بۇعىپ قالعاندا ءبىز تۇگەلدەي العا شىقتىق دەپ بوسەدى. بىلە بىلسەك، م.شاحانوۆتىڭ باسشىلىعىمەن سول شارانى ۇيىمداستىرۋعا ات سالىسىپ جۇرگەندەر «جالىن» جۋرنالىنىڭ ۇجىمى ەمەس پە؟! مۇحاڭنىڭ قاسىنا تەك ونىمەن يدەيالاس ادامدار عانا جينالعان. ءوزىن قولدامايتىن ۇجىممەن مۇحاڭ ءبىر كۇن دە جۇمىس ىستەمەيتىنىن قازىبەكتىڭ بىلمەي قالۋى مۇمكىن ەمەس. سولاي بولا تۇرا ول «جالىن» جۋرنالى ۇجىمىنا توپىراق شاشۋعا تىرىسىپ باعىپتى. بۇل - مۇحاڭا شاشىلعان توپىراق.
سونداي-اق، ونىڭ كەزىندە م.شاحانوۆ كوتەرگەن 138-ءدىڭ حاتىنا دا ءوزىنىڭ قاتىسى بار ەكەندىگىن تاعى دا ايتقىسى كەلگەندىگىن دە اڭعاردىق. ول حاتتىڭ قالاي دايىندالعاندىعىنان مەنىڭ دە ءبىرشاما حابارىم بار. حات ءماتىنىن دايىنداۋدى مۇحاڭ اۋەلگىدە قازىبەككە تاپسىرعان بولاتىن. بىراق ول حات ەمەس، كولدەي عىپ ماقالا جازىپ الىپ كەلىپتى. مۇحاڭ ونى جىگىتتەرىنە تاپسىرما بەرىپ قايتادان جازدىردى. ول حات تاعى بىرنەشە قولدان سۇزگىدەن ءوتتى. ەڭ سوڭىندا مۇحاڭنىڭ ءوزى باستان اياق قايتادان قاراپ شىقتى. جالپى، م.شاحانوۆ باستاماسىمەن دايىندالاتىن بارلىق حات وسىلايشا ۇجىمدىق تالقىلاۋدان كەيىن بارىپ حالىق نازارىنا ۇسىنىلادى. شىنتۋايتىنا كەلگەندە، قازىبەك يسا 138-ءدىڭ حاتىنان ءوزىنىڭ ءبىر سويلەمىن ەمەس، ءبىر ءسوزىن تاپسا قۋانار ەدى. سوعان قاراماي، ونىڭ الگى حاتقا اۆتور بولعىسى كەلەتىندىگى ەرىكسىز كۇلكى شاقىرادى.
- راس، قازىبەك يسانىڭ سويلەم قۇراۋىندا شورقاقتىق كەتىپ جاتسا، ول كاسىبي جۋرناليست ەمەس، ماماندىعى بويىنشا سۋرەتشى عوي. بىراق، قالاي دەسەك تە اقىن ەمەس پە؟
- ءيا، اقىن. بىراق اقىن رەتىندە ونىڭ ءبىر جول ولەڭىن جاتقا بىلەسىز بە؟ بىلمەيسىز. مەن دە بىلمەيمىن. وزگەلەردىڭ دە بىلمەيتىندىگى كۇمانسىز. قازىر وسىنداي «اقىندار» قاپتاپ كەتتى. ادەبيەتتىڭ مارتەبەسىن تومەندەتىپ جۇرگەن دە سولار. م.شاحانوۆ اعامىز قازىبەكتىڭ پوەزياسى تۋرالى ونىڭ وزىنە «سەنىڭ بۇكىل شىعارمالارىڭدى اقتارىپ ءجۇرىپ «باقىت دەگەن باقىت جايلى ويلاماۋ» دەگەن ءبىر جول تاپتىم» دەگەن بولاتىن. شىندىعىنا كەلگەندە مۇحاڭ الگى ءسوزدى قازىبەكتىڭ كوڭىلى ءۇشىن ايتا سالعان سياقتى. بولماسا «باقىت دەگەن باقىت جايلى ويلاماۋ» دەگەندى اقيىق اقىن م.ماقاتاەۆ ايتقان عوي. بۇل دەگەن ق.يسانىڭ پوەزياسىندا جۇرت جادىندا قالاتىن ەڭ بولماسا ءبىر جول ولەڭ جوق دەگەن ءسوز.
- لاتىن الىپبيىنە كوشۋدىڭ جاقسى جاقتارى دا بار ەمەس پە؟ مىسالى، كومپيۋتەر قولدانىسى جەڭىلدەيدى، ءتۇبى ءبىر تۇركى تىلدەس مەملەكەتتەرىمەن قارىم-قاتىناس جاقسارا تۇسپەي مە؟
- ءيا، ونىڭ جاقسى جاقتارى بار ەكەنىن ەشكىم دە جوققا شىعارمايدى. بىراق تارازىنىڭ ءبىر شەتىندە ۇلتتىڭ تاعدىرى تۇرعان كەزدە، مۇنداي ماسەلەلەرگە ات ءۇستى قاراۋعا بولمايدى. ءبىزدىڭ ەلدە ىسكە اسىرىلاتىنى كەز-كەلگەن يگى جوباعا كۇدىكپەن قاراۋ كەرەك. سەبەبى، بۇعان دەيىن دە تالاي يگىلىكتى ءىس دەپ قاراعان جوبالار ناتيجەسىز قالدى عوي. كەزىڭدە قازاقستاندىق ۇلت بولامىز دەپ بيلىك ەلدى ءبىر دۇرلىكتىردى. شاحانوۆ باستاعان ءبىر توپ زيالى وعان قارسى شىعىپ، اشتىق جاريالاماق بولدى. اقىرى اياعى نە بولدى؟ ادىلدىگىن ايتۋ كەرەك، «ناعىز قاتەلىك - قاتەلىگىڭدى تۇزەتپەۋ» دەمەكشى، بيلىك قاتەسىن ءتۇسىنىپ رايىنان قايتتى. لاتىن الىپبيىنە كوشۋدە دە سونداي قاتەلىكتەر مەن تۇسىنىسپەۋشىلىكتەر بولىپ جاتقان جوق دەپ كىم ايتا الادى؟
- ەندى نە ىستەۋ كەرەك، قالاي ويلايسىز؟
- ءبىز قۇر ماقتانعاننان باسقا، ءوز بەتىمىزشە ءبىر ءىستى دە دۇرىستاپ ىستەي المايمىز. قازاق ءتىلى - مەملەكەتتىك ءتىل دەگەن جالعان مارتەبەنىڭ كۇيىن كەشىپ وتىر. اتى بار دا زاتى جوق. سول سياقتى ءبىز تاۋەلسىز مەملەكەت بولعانمەن، ۇلتتىق سانامىز تاۋەلدى. ءبىر جارىم عاسىر بوداندىقتىڭ قامىتىن كيگەن حالقىمىز كوك ءبورىنىڭ ۇرپاعى ەكەنىن ۇمىتىپ، قاسقىر مىنەزدەن قوي مىنەزدى بولعان زاماندا ۇلتتىڭ تاعدىرىن شەشەتىن لاتىن ارپىنە كوشۋدىڭ قاجەتى جوق. تاۋەلسىزدىك الساق تا، بويىمىزدى بيلەگەن قورقىنىشتاردان ارىلا الماي كەلەمىز. كيريليتسامەن 80 جىل جۇردىك، تاعى دا 80 جىل جۇرەيىك. بۇل تاريح ءۇشىن كوپ ۋاقىت ەمەس. قازىر ءبىز - بۇقارا حالىق اراسىنان ۇلتتىڭ مۇددەسىن، مۇڭ-مۇقتاجىن جوقتايتىن، حالقىمىزدى تىعىرىقتان الىپ شىعاتىن، جاعىمپازدىق پەن جەمقورلىقتىڭ كەسەلىنەن، نامىسسىزدىق پەن جىگەرسىزدىكتەن، ۇلتىمىزدى جويۋعا باعىتتالعان سۇرقيا ساياساتتان جارقىن بولاشاققا باستايتىن باتىر ۇلدى تابۋىمىز كەرەك. ول اللانىڭ بەرگەن باتىر جۇرەكتى ازاماتىن، بۇكىل حالىق بولىپ ىزدەپ تاۋىپ، قورعاپ قولداۋىمىز قاجەت. قازاقتىڭ باعىنا تۋاتىن ۇلدى ءبىز 50 جىل ىزدەسەك تە توسۋىمىز قاجەت. سول كەزدە ناعىز تاۋەلسىزدىكتىڭ تاڭى اتار. ادىلەتتى قوعام ورناپ، اقيقات ايتىلىپ، شىندىق ۇستەمدىك قۇرار. لاتىن الىپبيىنە كوشۋ كەرەك بولىپ جاتسا، وڭ-سولىمىزدى تانىپ الىپ، سول كەزدە كوشسەك تە كەش ەمەس. كەلەر ۇرپاق ول ءۇشىن ءبىزدى جازعىرماس.
سۇحباتتاسقان - جاننا يمانقۇلوۆا
Abai.kz
قازىبەك يسا. ەركىن راقىشەۆ نەگە ءوزىن «ءالىپ تانىمايتىندار» قاتارىنا قوسادى؟
شىندىعىمدى ساقتاپ قالعانىما مۇقتار اعام مەن ءبىز جاتتاپ ءوسكەن جىرلارى سەبەپكەر!
قاسيەتتى جۇما كۇنى مۇقتار شاحانوۆقا جولىعا كەتەيىن دەپ، ورتالىق مەشىتتىڭ جانىنان ءوتىپ بارا جاتسام، دوڭگەلەنگەن تاقياسى جاراسا قالعان قۇديار ءبىلال جۇما نامازعا كىرىپ بارا جاتىر ەكەن. ساعاتىما قاراسام، ۋاقىتى جاقىنداپ قالىپتى. مەن دە كولىگىمدى «جالىن» جۋرنالى ورنالاسقان 8 قاباتتى عيماراتتىڭ الدىنا قويىپ، جاينامازىمدى الىپ، مەشىتكە بەتتەدىم. قاسيەتتى جۇما نامازدى وقىپ بولا سالىسىمەن، «جالىنعا» قايتا كەلسەم، مۇقاڭ تاۋدا شيپاجايدا ەكەن دە، قۇديار ءالى نامازدان ورالماپتى. نۇرجان وشانبەكوۆ پەن ەركىنبەك ءجۇر ەكەن، ءبىراز سويلەسىپ شىعىپ كەتتىم. جولدا قۇديارعا تەلەفون سوعىپ ەدىم، مەشىتتەن ەندى شىعىپ جاتقانىن ايتتى. سونىمەن بىرگە: «ەركىن راقىشەۆتىڭ ماقالاسىن كوردىڭ بە؟ لاتىندى قولداعان ساعان قارسى جازىپتى»-دەدى. «كىم ول؟ قانداي ەركىن؟- ءاي، اناۋ كينو ءتۇسىرىپ جۇرەتىن شە؟- ونىڭ لاتىنعا نە قاتىسى بار؟ - ويباي-اۋ، 66-نىڭ ىشىندە بار عوي ول دا...»
ماقالا شىققان «قازاق ەلى.kz» گازەتىن تابا الماعاسىن، ونىڭ باس رەداكتورى، سىيلاس ءىنىمىز قاجىمۇقان عابدوللاعا حابارلاسىپ ەدىم، ورالدان الماتىعا كەلىپ جاتىر ەكەن: «جولدا كەلە جاتقاندا راقىشەۆ دەگەن بىرەۋ زۆانداعان: «لاتىن تۋرالى ماقالا ەدى، الماتىدا ەشكىم باسپادى، سەن باسا قويشى» دەپ قويماعان سوڭ، تانىسپاي-اق ماقۇل دەگەنمىن، ونىڭ ءسىز تۋرالى ەكەنىن قايدان بىلەيىن»-دەدى.
سونىمەن، باس رەداكتورىنىڭ الدىرۋىمەن گازەت تە قولىمىزعا ءتيدى.
«لاتىنعا كوشۋ كەلەر ۇرپاق ەنشىسىندە» -دەگەن تاقىرىپپەن الىنعان «سۇحباتتىڭ» (15 ناۋرىز، 2013 جىل) كىرىسپەسىن وقىعاننان كۇلكىگە كومىلدىك. قىسقاسى بىلاي: ءتىلشى راقىشەۆتان 66-نىڭ حاتىنا بايلانىستى سۇحبات بەرۋدى وتىنگەن-مىس. ول باسىن الا قاشقان-مىس. ار جاعىن سوزبە-ءسوز كەلتىرەيىن، كۋا بولىڭىزدار: «رەجيسسەردەن سۇحبات الۋ ءۇءشىن ازداپ قۋلىققا باسىپ:
-ءسىز قازىبەك يسانىڭ سول ءۇندەۋگە قارسى جازعان ماقالاسىن وقىدىڭىز با؟،-دەدىم.
-جوق. ءاركىمنىڭ ءوز-وي-پىكىرى بار عوي، جازا بەرسىن.
-ءسىزدىڭ جوعارعى ء(تىلشى وسىلاي باس ءارىپپەن جازعان ق.ي.) ءبىلىمىڭءىز جوعىنان با: «ءاءلىپبي بىلسە دە،ءاءلىپبي مءاءنىسىن ءاءلىپ دەپ تانىمايتىندار جءۇر»-دەپ، سىزگە قاراتىپ جازعان سياقتى،-دەپ ەدىك، ول:
-راقىشەۆتا نەسى بار، جءونىنە جءۇرمەي مە؟؟ جارايدى، وندا كەلە بەر، سەن كەلگەنشە، وقىپ شىعايىق-دەپ، سۇحبات بەرۋگە كەلىسىمىن بەردى.»
و زامان دا، بۇ زامان، جالپى اتالعان 66 ادامنىڭ ىشىندەگى «ءالىپ تانىمايتىنى سەنسىڭ، سول ءۇشىن سۇحبات بەر» دەسە، «ءيا، ءالىپ تانىمايتىنى مەن ەكەنمىن عوي، سۇحبات بەرەيىن» -دەگەن ادامدى كوردىڭىزدەر مە؟ جۇرە بەرسەڭ، كورە بەرەسىڭ دەگەن وسى!..
مەن مىسالى ول ءسوزدى جازعاندا ەركىن راقىشەۆتىڭ ول ءتىزىمنىڭ ىشىندە بار ەكەنىن دە بىلگەن جوقپىن. ال ونىڭ جوعارى ءبىلىمى جوعىن ەندى مىنا تىلشىدەن ەستىپ وتىرمىن. مەن ول ءسوزدى كىمگە باعىشتاعانىمدى ول اعامىزدىڭ وزىنە زۆانداپ ايتقانمىن... ەركىننىڭ بۇل «ەرلىگى» ءوزىن -ءوزى ءالىپ تانىمايتىندارعا قوسۋدىڭ «جارقىن ۇلگىسى» رەتىندە قالاتىن شىعار...
ارينە، ءتىلشى قىز ەركىننەن بۇرىن 66-نىڭ ىشىندەگى ءبىراز ادامعا بارعان بولۋ كەرەك. ولارعا دا وسى اڭگىمەسىن ايتقاندا، كەز-كەلگەن ءوزىن-ءوزى سىيلايتىن ادام: «ءالىپ تانىمايتىن مەنمىن بە؟ سەن نە وتتاپ وتىرسىڭ؟»-دەپ ءتىلشىنى تىرقىراتا قۋىپ شىققانى انىق...
جالپى نەگىزسىز ايىپتاۋعا قۇرىلىپ، ءبىردى ايتىپ، بىرگە كەتكەن ساعىزداي سوزىپعان سۇحباتتىڭ ىشىندە ءىلىپ الاتىن ەكى-ءۇش سۇراققا جاۋاپ بەرسەم دەپ وتىرمىن.
بىرىنشىدەن، «قازىبەك بىرەۋدىڭ ىقپالىمەن حالىقتى شاتاستىرۋ ءۇءشىن ايتىپ وتىر»-دەپ سوعادى ەرەكەڭ... بۇلاي تەك وزدەرى بىرەۋدىڭ ىقپالىمەن عانا ءجۇرىپ-تۇرىپ، سويلەيتىن، «نادانسىڭ» دەسە-نادان بولاتىن، «ادامسىڭ» دەسە- ادام بولاتىن پاقىرلار عانا ايتادى...
مەن ءوز جۇرەگىمنەن شىقپاسا، ومىرىمدە وزگەنىڭ ىقپالىمەن ەشنارسە ايتقان دا، جازعان دا ەمەسپىن. ونى «قازاق ءۇنى» گازەتىنىڭ 13 جىلدىق مۇراعاتى مەن ت.ب. باق-تارعا قاراپ تەكسەرۋگە بولادى.
«لاتىن الىپبيىنە كوشۋگە قارسىلىق - ۇلتتىق مۇددەمىزگە قارسىلىق! بۇنى ۇلت-پاتريوتتارىنىڭ تۇسىنبەۋى - قاتەرلى قاتەلىك!»-اتتى «قازاق ءۇنى» گازەتىنىڭ № 7 (19.02.2013.) سانىندا http://www.qazaquni.kz/15223.htm شىققان، ەلدى شۋلاتىپ جاتقان ساراپتاۋ ماقالا ونشاقتى جىلدان بەرى گازەتىمىزدە جازىلىپ كەلە جاتقان لاتىنعا ءوتۋ ماسەلەسىنىڭ ءتۇيىنى.
تار تۇيسىكتىڭ تورىنان شىعا المايتىنداردىڭ ماعان قويار كىناسى - ەلباسى ايتقان سوڭ بيلىكتىڭ تاپسىرماسىمەن قولداپ وتىر دەيدى لاتىندى. وۋ، ەلباسىنىڭ ناقتى كەسىپ ايتقانى كەشە عانا - 2012 جىلعى 14 جەلتوقسان. ال ءبىزدىڭ لاتىنعا ءوتۋ تۋرالى جازا باستاعانىمىزعا ونشاقتى جىل بولدى. وسىدان 6 جىل بۇرىن 2007 جىلى «اق جول» پارتياسىنىڭ 2010-2015 جىلدارعا ارنالعان ۇلتتىق تۇجىرىمداماسىندا «لاتىن الىپبيىنە ءوتۋىمىز كەرەك» دەپ اققا قارا سيامەن جازعان بولاتىنبىز. وتىرىك بولسا، كەشە سول جۇمىسقا باسشىلىق جاساعان، بۇگىن 66-نىڭ ىشىندە قولى بار بەلگىلى قايراتكەر امانگەلدى ايتالى اعامىزدان سۇراپ الىڭدار.
جالپى، مەنىڭ تۇسىنبەيتىنىم ءوز پىكىرىمدى بىلدىرگەنىم ءۇشىن نەگە كىنالى بولۋىم، كەرەك؟ باسپاسوزدە 66 ادام اشىق حات جازىپ، ءوز پىكىرىن ءبىلدىرىپ جاتسا، (ىشىندە ەركىن سەكىلدى «ءالىپ تانىمايتىندار» دا بار), بارلىعى ءوز ويلارىن ايتىپ جاتسا، وسى ۋاقىتقا دەيىن كەز كەلگەن وقيعاعا ءوز ويىن ايشىق ايتىپ، جازىپ جۇرگەن مەن نەگە ءوز پىكىرىمدى ايتپاۋىم كەرەك؟ وسىعان كىم جاۋاپ بەرەدى؟
سوندا مەن ۇنەمى لاتىندى قولداپ كەلىپ، ەندى جەمە-جەمگە كەلگەندە ءوز ۇستانىمىما قارسى شىعىپ، ياعني، وزىمە-ءوزىم ساتقىندىق جاساپ: «مەن دە لاتىنعا قارسىمىن»-دەسەم، وندا مەنىڭ كىم بولعانىم؟ گازەتىمىزدىڭ قانداي گازەت بولعانى؟ شىندىق - بىرەۋ. ول ساياساتقا، ادامعا، وقيعاعا، اۋا-رايىنا بايلانىستى وزگەرىپ تۇرمايدى. ەڭ ءبىرىنشى مۇنداي ادىلدىك پەن شىندىققا ءبىزدى وتباسىمىز، اكە-شەشەمىز تاربيەلەدى. الدىمىزداعى اعالارىمىز باۋلىدى. اسىرەسە، ادىلدىك تۋىن تۇسىرمەۋدى الەمگە ايگىلى تۇلعا مۇقتار شاحانوۆ اعامىزدان ۇيرەندىك. ەندەشە مەنىڭ، ەلدى الداماي، 66-عا وتىرىك ايتىپ، قوسىلا كەتپەي، شىندىعىمدى ساقتاپ قالعانىما، ەڭ الدىمەن مۇقتار اعام جانە ول كىسىنىڭ ءبىز جاتتاپ وسكەن اقيقاتقا سۋارىلعان الماس جىرلارى سەبەپكەر!
قازىر مەنى ينتەرنەتتە «ەمىن-ەركىن» اتقىلاپ جاتىر. كورىنبەيتىن «دوستارىما» راحات بولدى. اتى-ءجونىن ايتپاي، تاسادان تاس اتۋ- ينتەرنەت الەمىنىڭ نەگىزگى «قارۋى». ەركىن راقىشەۆقا راحمەت قايتا، شيكىسۇحبات بولسادا، اشىق ايتىپ جاتقان. www.gu-gu.kz سايتى مەنىڭ ماقالامدى ورىسشاعا اۋدارىپ باسقان ەكەن، zonakz.net سايتىنداعى گۋ-گۋ بلوگىندا ورىستىلدىلەر مەنى «حالىق جاۋى» دەۋگە دەيىن باردى. ەكى كۇندە ءۇش مىڭداي ادام كىرىپ، ەكى جۇزگە پىكىر جازىلعان بلوگتا اۋىزدارىنا كەلگەندەرىن وتتادى. ايتەۋىر لاتىندى قولدايتىندار دا از ەمەس ەكەن، سولاردىڭ ارقاسىندا امان قالدىم... ايتپەسە، ينتەرنەت «ۇكىمى» بويىنشا «اتىلىپ» كەتەر مە ەدىك.
مەنىڭ لاتىندى قولدايتىنىم - ورىس كيريلليتساسىنا قارسىلىعىم بەلگىلى بولعان سوڭ، مۇقاڭا دا، ماعان دا قارسىلاردىڭ قۇدايى بەردى. ولار مۇقاڭا قارسى ۇزاق سونار دۇمبىلەز «ولەڭ» جازادى دا، 5 مينۋت وتپەستەن استىنا: «بۇنى قازىبەك جازعان» دەپ جازىپ قويادى. وزدەرى اقىماق بولعان سوڭ، ەلدى دە سولاي ويلايتىن بولۋى كەرەك، ايتپەسە، 5 مينۋتتا «ولەڭسىماققا» پىكىر جازباق تۇگىلى، مازمۇنىن تۇگەل وقۋ دا مۇمكىن ەمەس... ياعني، الدىن-الا ءبارى جازىلىپ، تەرىلىپ قويعان، دايىن ماتىندەر دە... وسىنى ينتەرنەتتە دالەلدەپ بەرگەن ماحامبەت ەرعالي باۋىرىما راحمەت. اتى دا زاتى دا ماحامبەتكە تارتقان ازامات قوي.
«قازىبەكتىڭ لاتىندى قولداۋى - ءبىزدى ساتىپ كەتكەندىك» دەپ سوققان كەيبىر كەرتارتپا جانتىقتار 66-نىڭ ىشىندەگى ەرەكشە سىيلايتىن اعالارىم مەن مەنىڭ اراما وت تاستاپ جاتىر... مەن ساتقىندىق جاسايتىنداي «ءومىر بويى لاتىنعا قارسى مايداندا بىرگە بولامىن»-دەپ انت بەرىپ، ەندى ەلدى ساتىپ، شەتەلگە قاشىپ كەتكەن سياقتىمىن ولارعا... مىنا شالاساۋات سۇحباتقا دا التىن ۋاقىتىمدى قيىپ، جاۋاپ جازىپ وتىرۋىمنىڭ ءبىر سەبەبى دە وسىندا. قانداي تاس تۇيسىكتەر دەسەڭشى. ەگەر مەن ورىس كيريلليتساسى وتارىنان شىعارعىسى كەلمەي لاتىنعا قارسى بولىپ جاتقان ورىس شوۆينيستەرىنە قوسىلسام، نەمەسە، 66-نى الداپ، ءوز شىندىعىمدى ءوءلتىرىپ، سولارعا قوسىلا كەتسەم - مىنە، بۇل - مەن ءۇءشىن ناعىز ساتقىندىق بولار ەدى. ءويتكەنى، ءوز شىندىعىن ساتقاندار ءوزگەنى ايامايدى... ال ناعىز ەكىجۇزدىلەر ەلدىڭ كوزىنە ءبىر نارسە ايتىپ، ەسىكتەن شىعا بەرىپ، مەشىتتەن وتپەي جاتىپ، باسقاشا سايرايتىندار. ولار تولىپ جاتىر. ولاردىڭ ءبىرازىنىڭ 66-نىڭ ۇستىنەن ات ايداعان ماقالالارى بۇركەنشىك اتپەن ءبىزدىڭ رەداكتسياعا دا كەلۋدە...
ۇلتى ءۇشىن وتقا دا، سۋعا دا ءتۇسىپ، سان مايداندا ەتىگىمەن سۋ كەشكەن ەر الاشتىڭ بۇگىنگى بەينەسى - ۇلتشىلداردىڭ كوسەمى مۇقتار شاحانوۆقا تالاي جالا جابىلىپ تالاي توسقاۋىلدار قويىلدى. سوڭعى ونشاقتى جىلدان بەرى حاسەن قوجا-احمەت، تاعى باسقالاردىڭ ۇيىمداستىرعان شابۋىلى، بيلىكتىڭ ءتۇرلى كەدەرگىلەرى، ورىستىلدىلەردىڭ تالاي قارسى شىعۋى كەزىندە مۇقاڭنىڭ جانىندا بولىپ، ەڭ ءبىرىنشى قولداپ، ءۇن قاتقان، ماقالا جازعان كەشەگى «جاس قازاق ءۇنى»، بۇگىنگى «قازاق ءۇنى» گازەتى! مۇنى ەشكىم جوققا شىعارا المايدى. مەن ۇلت تۇلعاسى مۇقاڭدى قورعاپ تالاي ماقالا جازعانىمدا، ءتىپتى كەشەگى سايلاۋ كەزىندە دە، ءوزىم «اق جول» پارتياسىندا بولسام دا، «رۋحانياتتاعى» رۋحاني سەركەمىزدى قورعاپ، قارسى شىعۋشىلاردى سىناپ، ماقالا جازعانىمدا قوعامدىق كۇشتەر قاتتى رازى بولعان. ينتەرنەتتە پىكىرلەرى ءالى تۇر. سول كەزدە مەن مىنا، قازىرگى «سۇحباتشىل» ەركىندەردىڭ قايدا بولعانىن بىلمەيمىن، ويتكەنى كورگەن ەمەسپىن؟..
مەنىڭ رەسمي مءالىمدەيتىنىم: 66-لىقتاردىڭ دا، لاتىندى قولداۋشىلاردىڭ دا يلەگەنى - ءبىر تەرىنىڭ پۇشپاعى - ۇلت مءۇددەسى. تەك ەكى تاراپ ءبىر مءاسەلەگە ەكى جاعىنان كەلىپ وتىر. ونىڭ قايسىسى دۇرىس بولاتىنىن ۋاقىت كءورسەتەدى...
ەكىنشىدەن، وسى ۋاقىتقا دەيىن لاتىنعا قارسى بولىپ، ورىس كيريلليتساسىنىڭ وتارىنان شىقپاۋعا ۇندەگەن رەسەيلىك ساياساتكەرلەرگە، جيرينوۆسكيلەرگە، «لاد» سلاۆيان قوزعالىسى مەن «سويۋز كازاكوۆ ستەپنوگو كرايا» دەگەن ۇيىمداردىڭ شوۆينيستىك ارەكەتتەرىنە قارسى شىعىپ كەلگەن باسىم، ەندى وتارشىلدىقتان ايرىلعىسى كەلمەيتىن سول شوۆينيستەرگە ءوزىم قوسىلىپ، سولاردىڭ سويىلىن سوعىپ، مەن دە لاتىنعا قارسى شىعۋىم كەرەك پە؟!.
قىسقاسىن ايتقاندا، لاتىنعا قارسى شىعىپ، ورىس كيريلليتساسى وتارىنان شىعارعىسى كەلمەيتىن ورىس شوۆينيستەرىنە قوسىلۋىم كەرەك پە، ءالدە لاتىندى قولداپ، رۋحاني تءاۋەلسىزدىككە ۇمتىلعان ءوز ەلىمنىڭ ۇلتتىق كءۇشتەرىن قولداۋىم كەرەك پە؟ وسىعان 66-نىڭ ىشىندە كىم جاۋاپ بەرە الادى؟!.
كىم ماعان لاتىننىڭ پايداسىنان گورى زيانىن دالەلدەپ بەرە الادى؟ الدىن الا ايتارىم، ەشقانداي ەكونوميكالىق تا، ساياسي دە، مادەني دە، رۋحاني دا نەگىزى جوق جالاڭ جالاعا قۇرىلعان قازاققا قارسى قاناعاتجۇكەشەۆتىك «قاعيدالارعا» سۇيەنگەن بوس بايبالامنىڭ قاجەتى جوق!..
بۇدان ارتىق ەجەلەي تۇسىندىرە بەرۋدىڭ كەرەگى جوق شىعار، ەرەكە؟
ءبىز باياعىدان لاتىندى قولداپ كەلە جاتقانىمىزدى دالەلدەۋ ءۇشىن تاعى دا وسىدان ءۇش جىل بۇرىن، 2010 جىلى گازەتىمىزگە شىققان ءبىر ماقالانى (ەلباسى ايتقان كەشەگى 14 جەلتوقساننان كەيىن ەمەس...) ەسكە سالا كەتەيىن. مادەنيەت ءمينيسترى مۇقتار قۇل-مۇحاممەد سول كەزدە «ەرتە مە، كەش پە، لاتىنعا ءوتۋىمىز كەرەك» دەپ ەدى، شوۆينيستىك كۇشتەر ورە تۇرەگەلدى. قىمبات قالاۋوۆانىڭ "ورىستار رۋحاني تاۋەلسىزدىگىمىزگە قارسى شىقتى" اتتى بۇل ماقالاسى سول كەزدە تەك ءبىزدىڭ گازەتتە ەمەس، «اباي.كز»-دەن باستاپ كوپتەگەن سايتتاردا جاريالانعان بولاتىن...
ەندىگى سۇراق كيريلليتساداعى دۇنيەلەردى لاتىنعا اۋدارۋ ماسەلەسىنىڭ قيىندىعى جونىندە. بۇل جەردە مەن اتالمىش ماقالادا تولىق جاۋاپ بەرگەنمىن. كىتاپ جونىندە ايتىلىپ وتىرعان سوڭ، اۋدارۋ ماسەلەسى قۇرى اۋدارىلىپ قانا قويماي، كىتاپ بولىپ شىعۋ پروتسەسىنە دەيىن جالعاساتىنىن ءبىلۋ ءۇشىن كوپ ساۋاتتىڭ قاجەتى جوق. بۇل جەردە ەركىن ماقالانى تولىق وقىسا بولدى، جاۋاپ تابادى. ال ونىڭ ءوزىن «ءالىپ تانىمايتىندارعا» قوسقان ءتىلشى كەلگەنشە اسىعىس-ۇسىگىس، شالا-شارپى وقىعانى كورىنىپ تۇر. دەگەنمەن، قىسقا كەلتىرە كەتەيىن: «ال زيالىلار اياق استىنان ويلاي قالعان ءوزدەرىنە تءان ەمەس مءاسەلە - قارجى مءاسەلەسىنە، تءۇءرلى قيىندىقتارعا كەلەتىن بولساق, 42 ءاءرىپتى كيريلليتسا مەن 34 ءاءرىپتى لاتىن ءالفاۆيتىنىڭ شىعىندارىنا كەلسەك، قاراپايىم اريفمەتيكالىق امالداردى تءۇسىنبەگەن كءۇءننىڭ ءوزىندە لاتىن ءالفاۆيتىنىڭ ءالدەقايدا ەكونوميكالىق تيىمدىلىگىن كەز-كەلگەن ساۋاتتى ەكونوميستەن اقىسىز-اق سۇراپ الۋعا بولادى... ونسىز دا كيريلليتسامەن باسىلۋى ءتيىس دءۇنيەلەر ەندى لاتىن ءالىپبيىندە شىقسا، ونىڭ شىعىنى كيريلليتساعا قاراعاندا ازداۋ بولاتىنى انىق.ال بولاشاق ۇرپاقتار ءۇءشىن، ۇلتتىڭ رۋحاني تءاۋەلسىزدىگى قانداي قارجى شىعىنى بولسا دا، (مۇنايى اعىپ جاتقان ەلدە كءولدەنەڭ كءول-داريا شىعىندار بولماي جاتقانداي), ءارينە، قيىندىقتار دا بولادى، قانداي اۋىرتپالىق پەن قاتەلىكتەر بولسا دا، قۇربان ەتۋگە بولادى.»
ويتكەنى ول كىتاپتار لاتىن بولسىن، كيريلل بولسىن، ءبارىبىر قايتا باسىلادى. ياعني، شىعىن شىعاتىنى ونسىز دا بەلگىلى. بۇل جەردە توتەنشە شىعىن - لاتىن ارپىنە اۋدارۋ ماسەلەسى. ءبىز وسى ماسەلەنى ايتقان بولاتىنبىز ول جەردە.
ەركىننىڭ ماقالانى تولىق وقىماعانى مىنادان-اق بىلۋگە بولادى. ول «ەگەر قازىبەك ىرىكتەيتىن بولسا، ول پرەزيدەنتتىڭ ەڭبەكتەرىن اۋدارىپ باسادى.ودان كەيىن ءوزىنىڭ كىتابىن شىعارادى»-دەپ ەسەدى ەرەكەڭ. ال مەنىڭ ماقالامدا مىناداي سوزدەر بار: «بۇل الاڭداۋ دا تءۇسىنىكتى جايت. بىرىنشىدەن، ميلليونداعان ءادەبي-مءادەني-عىلىمي ەڭبەكتەردىڭ ىشىندەگى اسىلى مەن جاسىعى ىرىكتەلىپ، ەلگە پايدالى دءۇنيەلەر ىرىكتەلەدى. ونىڭ ىشىندە اۋدارۋعا جاتاتىن اسىل شىعارمالاردىڭ الدىڭعى قاتارىندا مۇقتار شاحانوۆ پەن مۇزافار ءالىمباەۆ باستاعان دارىنداردىڭ, مەكەمتاس پەن ايتالى باستاعان عالىمداردىڭ كىتاپتارى تۇراتىنى انىق,»-دەپ ايقىن جازىلعان.
«لاتىن الفاۆيتىنە ءوتۋدى العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ، «اق جول» پارتياسى كوتەرگەن» دەگەن مەنىڭ «اق جولدىڭ» 2010-2015 جىلدارعا ارنالعان ۇلتتىق تۇجىرىمداماسىن تىلگە تيەك ەتكەنىمە تۇك تۇسىنبەسە دە، ەركىن شالا ءبۇلىنىپ: «پرەزيدەنت ايتقاسىن قولداماي قايدا بارادى؟» دەيدى. ال ەندى وعان پرەزيدەنتتىڭ 2012 جىلى 14 جەلتوقساندا ايتقانى، ال «اق جولدىڭ» تۇجىرىمداماسى ودان بۇرىن- 2007 جىلى جاسالعانىن، بۇلاردىڭ اراسىن قاراپايىم اريفمەتيكالىق ەسەپپەن ەسەپتەگەندە باقانداي 5 جىل بولاتىنىن ەركىنگە ءتىلشى قىزدىڭ ءوزى تۇسىندىرمەسە، مەنىڭ قۇلقىم جوق...
تاعى ءبىر ادامنىڭ كۇلكىسى كەلتىرەتىنى، نە سۇراسا دا، «ەكى قوس ۋىس - ءبىر كىلا» دەگەندەي، سونى جوبالاپ سوعا بەرەتىن ەرەكەڭ: «ەلباسىمىز داعدارىسقا قارسى جۇمسالۋ كەرەك بولعان 10 ملرد. دوللار جوعالىپ كەتتى دەپ ءجۇر؟ قازىبەك، سەن بىلمەيسىڭ بە؟» -دەپ جىبەرەدى. وي-دويت شىركىن، دەسەڭشى؟ ايتپاقشى 66 -نىڭ ىشىندە «ايرىقشا « ستاتۋسى بار ەرەكەڭدى سىيلاپ، مويىنداي سالايىن، ەشكىمگە ايتا قويماس: «ءيا، مەن الىپ ەدىم 10 ملرد. دوللاردى...» مىناداي كەڭكەلەس سۇراقتاردان كەيىن «بۇلار سۇحباتتى قاي جەردە جاساعان؟»-دەگەن كۇدىك تۋادى ەكەن ادامدا...
الاشتىڭ 95 جىلدىعىنا «اق جولدىڭ» قاتىسى جوق دەپ تە سوعادى ول. "اق جول" الاش ماسەلەسىن كوتەرىپ جۇرگەلى قاشان؟ الدىمەن قازان ايىندا الاشتىڭ 95 جىلدىعىن اتاپ ءوتۋ جايلى ۇكىمەت باسشىسىنا دەپۋتاتتىق ساۋال جولداندى. ال قاراشانىڭ 22-سىندە "اق جول" رەسپۋبليكالىق عىلىمي-پراكتيكالىق-تەوريالىق كونفەرەنتسيا وتكىزدى. وندا ديحان قامزابەك، ومىرزاق ايتبايۇلى، امانگەلدى ايتالى،امانتاي ءشارىپ،قايرات ساق،ابدىجالەل باكىر سەكىلدى اكادەميك عالىمدار، ازات پەرۋاشەۆ باستاعان 3 دەپۋتات، ،ءحانبيبى ەسەنقاراقىزى، وسى جولداردىڭ اۆتورى، ت.ب. قالامگەرلەر باستاعان 16 بايانداما جاسالدى. ولاردىڭ جارتىسىنان استامى "جاس قازاق ءۇنى" گازەتىندە جاريالاندى، ەندى تۇتاس كىتاپ بولىپ شىققالى جاتىر. بۇل تۋرالى ءبىراز باق پەن سايتتار دا جازدى. قايرات ساقتىڭ بايانداماسى تۇگەل "قازاق" گازەتىنە ارنالدى. كەشە قاڭتاردا پارلامەنتتە «اق جولدىڭ» دەپۋتاتى الماس تۇرتاەۆتىڭ دەپۋتاتتىق ساۋالى بويىنشا الاش قوزعالىسىنىڭ 100 جىلدىعىن اتاپ ءوتۋ ءۇشىن جالپىمەملەكەتتىك جانە ايماقتىق كەشەندى باعدارلامالار دايارلاۋ ءىسى مەن حح عاسىردىڭ 20-50-ءشى جىلدارىندا جۇرگىزىلگەن ساياسي رەپرەسسيا ماتەريالدارىنا قول جەتكىزۋ ماسەلەسى كوتەرىلدى. بارلىق وبلىستار مەن قالالاردا «اق جول» الاشتىڭ 95-جىلدىعىن اتاپ ءوتتى. ياعني، رەسپۋبليكا بويىنشا الاشتى اتاپ وتكەن تەك «اق جول» پارتياسى عانا. ال 22 جەلتوقساندا الماتىدا حالىقارالىق بيزنەس اكادەمياسىندا وتكەن، الاشتىڭ 95 جىلدىعىنى قارساڭىندا بىرنەشە باق باس رەداكتورلارى مەن زيالىلار پارتيا قاتارىنا قابىلدانعان، الاشتانۋشى عالىم مامبەت قويگەلدى بايانداما جاساعان جيىنعا قانشاما ۋاقىت ينتەرنەت پەن باسپاسوزدە حابارلاندىرۋ بەرىلسە دە، وسى ەركىنىڭ تۇگىلى 66-نىڭ ىشىنەن ەشكىم بولعان جوق؟ سوندا بۇلار استاناعا بارماي-اق قويسىن، الماتىداعى الاشقا ارنالعان جيىنعا بارماسا، كىمگە بارادى؟ تاعى دا الاش تۋرالى اۋىز اشپاقشى بولادى...
«قازىبەك يساسىز» سۇراعى جوق ءتىلشىنىڭ تاعى ءبىر دۇمبىلەز سۇراعىنا: «قازىبەك يسا ءوزىن م.شاحانوۆتىڭ قاسىنا بارىپ قويعىسى كەلەدى»-دەپ ءدۇبارا جاۋاپ بەرەدى ەركىن. نەگىزى ، بىرەۋدى جازىقسىز كىنالاپ، ول تۋرالى «كەستىم-ءپىستى» پىكىر ايتۋ - اللا الدىندا كۇناھارلىق بولاتىنىن ەسكەرتەمىن. مەن ماقالامدا مۇقاڭدى قاي جەردە كەلتىرسەم، سول جەردە ونىڭ ۇلت كوسەمى رەتىندە ەڭبەگىن كەلتىرۋ ءۇشىن جازدىم. ونى ماقالانى وقىعان بارلىعى (جات پيعىلدى جانتىقتاردان باسقا) ايتىپ، جازىپ جاتىر. ماقالانى بىرەۋدىڭ وسەگىنسىز ءوز بەتىمەن وقىعان كەز-كەلگەن ادامنىڭ كوزى جەتەدى بۇعان. ال كەيبىر جەردە، مۇمكىن، قىزبالىقپەن (مۇقاڭا تارتقان شىعارمىن...) ارتىق كەتكەن جەرىمىز بولسا، ايىپ موينىمىزدا. بىراق سايتتاردا دا، كولدەنەڭ كىسىلەردىڭ ءوزى دە «ماقالاڭنان مۇقاڭدى ەرەكشە سىيلايتىنىڭ كورىنىپ تۇر» -دەپ ايتىپ، جازۋدا. («قارا شالدىڭ قادىرىن بىلەتىن سارى بالا سارى مايدان قىل سۋىرعانداي ەتىپ جازعان ەكەن...») مۇقاڭا راحمەت، تەرەڭنەن ويلايتىن كەنەندىگىنە سالىپ، كەڭدىك كورسەتىپ وتىرعانىنا. ايتپەسە، ايدالاداعى ەركىن ەمەس، ول كىسى ءبىزدى سىناپ بىرنارسە جازىپ جاتسا، جاۋاپ قايتارار شامامىز بار ما؟..
«138-ءدىڭ حاتىنا» ورىسشىل وپپوزيتسيا قول قويۋدان قاشتى...
ايتپاقشى، ماقالادا ءسوز بولعان 138-ءدىڭ حاتىنان دا «ساياسات» ىزدەپتى «تىڭشىلار.» اقىر، قويمايدى ەكەنسىڭدەر، ءبارىن باسىنان ايتايىن. 138-ءدىڭ حاتى وقيعاسى مۇقاڭنىڭ ۇلت الدىنداعى بەدەلىنىڭ ارقاسىندا دۇرىلدەپ كەتتى. مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگى دايىنداعان مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ باعدارلاماسى بويىنشا 2013 جىلدان باستاپ، بارلىق رەسمي ورىندار مەملەكەتتىك تىلدە جۇمىس ىستەۋى كەرەك بولاتىن. سول ينتەرنەتكە شىعىپ كەتىپ، ورىستىلدىلەر ويبايلاعان سوڭ، مينيسترلىك وزدەرىنىڭ ۇكىمەتتىك جوبالارىنان باس تارتتى. بۇعان كۇيىپ كەتكەن مەن مۇقاڭا: «مىناۋ، نە ماسقارا! ءبىز دە ارەكەت ەتىپ، اشىق حات جازايىق»-دەپ ەدىم: «مەن قازىر شارشاپ ءجۇرمىن، ءوزىڭ دايىنداپ اكەلە عوي، سودان سوڭ تالقىلارمىز» دەدى. مەن بار تۇيتكىلدى ماسەلەلەردى بارىنشا قامتىپ جازىپ باردىم. ەڭ ءبىرىنشى ول حاتتى «كولەمدى، قىسقارتۋ كەرەك» دەدى، مۇقاڭ. مەن قىسقارتتىم. ەكى-ءۇش كۇننەن سوڭ «جالىنعا» بۇكىل ۇلتشىل زيالىلار جينالعاندا «اناۋ جوق، مىناۋ جوق» دەپ، الدىندا الىپ تاستالعانداردى قايتا قوسۋعا تۋرا كەلدى...
مۇقاڭ ءوزى بۇرىننان قوزعاپ كەلە جاتقان قاداۋ-قاداۋ ماسەلەلەردى قوستى. ۇسىنىستار دا ايتىلىپ، قوسىلدى. جالپى، حاتتى مۇقاڭ ماعان «جوندە» دەپ، 4-5 رەت قايتاردى. بىراق بارىندە دە ماعان بەردى. ويتكەنى «جالىنداعى» حات تالقىلاۋ بارىسى جايلى ايتىپتى عوي «سۇحباتشىلار» دۇرىس، بىراق ولار بىرنارسەنى ۇمىتىپتى. قانشاما حات تالقىلانعانمەن، ول الىنىپ، باسقا بىرەۋگە بەرىلگەن ەمەس، سول جاۋاپتى تۇلعا قوسسا دا، قىسقارتسا دا، اياعىنا دەيىن الىپ شىعادى. ال اشىق حاتتان «قازىبەك ءوزىنىڭ ءبىر سويلەمىن دە تاپپايدى، ول تۇگەل قايتا جازىلدى» دەگەنى تاعى دا كۇناھارلىق وتىرىك. مەن مۇنى ايتار ما ەدىم، ايتپاس پا ەدىم، ەرەكەڭە جاۋاپ بەرۋگە تۋرا كەلىپ تۇر. مەن ول حاتتى ەڭ العاش «جالىنعا» بارا جاتىپ، جولدا عىلىم اكادەمياسىندا مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى زاڭ جوباسىن جاساپ جاتقان دوس كوشىم باستاعان ۇلت زيالىلارىنا سوققانمىن. سول كەزدەن العاشقى جوباعا العاشقى قولدار قويىلا باستادى. ەرەكەڭنىڭ «وكىنىشىنە» وراي سول نۇسقا مەندە ساقتاۋلى تۇر. ونى سوڭعى باسپاسوزدە جاريالانعان نۇسقامەن سالىستىرساڭ، 70 پايىزعا جۋىعى ساقتالعان. ويتكەنى بۇل حاتتا كوتەرىلگەن كوپ ماسەلەلەر ونىڭ الدىندا «جاس قازاق ءۇنى» گازەتىنە شىعىپ جۇرگەن مەنىڭ ماقالالارىمدا بار بولاتىن. مىنە، مۇنداي دا جانكەشتى وتىرىكشى بولادى ەكەن عوي...
ەلدى دۇرىلدەتكەن ەڭ باستىسى مۇنداعى تالايدان ايتىلىپ كەلە جاتقان ماسەلەلەر ەمەس، قابىرعاسىنان قويىلعان «ورىس ءتىلى تۋرالى اتازاڭنىڭ 7 بابى-2 تارماعىن الىپ تاستاۋ» ەدى. مىنە، وسى كىمنىڭ كىم ەكەنىن بىلدىرەتىن «دەتەكتور» «وپپوزيتسيامىن» دەپ كەۋدەسىن قاققاندا بوس دۇڭكىلدەن باسقا تۇك شىقپايتىن تالايدىڭ بەت پەردەسىن اشىپ بەردى. ولار تۋرالى مەن كەيىن «جاس قازاق ءۇنى» گازەتىندە جازىپ، ول «اباي.كز» باستاعان ءبىرتالاي سايتتاردا جاريالاندى. ميتينگىدە سويلەگەن سوزىمدە دە ايتتىم اتتارىن اتاپ... نەگىزى، ارينە، بار كۇش مۇقاڭا ءتۇستى. ول كىسى كابينەتىندە وتىرىپ الىپ، تالاي ساياساتكەرگە تەلەفون سوعىپ، قول قويعىزدى. سول قارساڭدا «جالىندا» وتكەن ۇلكەن جيىندا مەن مۇقاڭنىڭ «مەملەكەتتىك ءتىل» قوزعالىسى بويىنشا توراعا ورىنباسارى، نۇرجان جاۋاپتى حاتشى بولىپ سايلانعان بولاتىنبىز. سوندىقتان نۇرجان مەن ماعان دا از سالماق تۇسكەن جوق. كۇندە تاڭەرتەڭگىسىن «كىمدەر قول قويدى، كىمدەر قويمادى» دەپ جينالاتىنبىز. اسىرەسە، «جالىنعا» بارعاندا مۇقاڭ ءوز كابينەتىندە، نۇرجان ءوز كابينەتىندە تەلەفون قۇلاقتارىنا وتىرىپ الىپ، ايقايلاپ جاتاتىن. قۇديار دا، ەركىنبەك تە، سول رەداكتسياداعى قىزدار دا كۇندىز-ءتۇنى شاپقىلاپ ءجۇردى. سول كەزدە قانشا جۇرگەندە ءبىز بۇگىنگى «ءالىپ تانىمايتىن» «قايراتكەر» ەركىن راقىشەۆتى كورگەن جوقپىز. شاماسى، قول قويۋعا زورعا كەلىپ، نۇرجان قاعازدى دايىنداپ، مەن تىزىمنەن اتى-ءجونىن كورسەتكەن سوڭ، بارماعىن باتىرىپ كەتكەن بولار...
ەكىنشىدەن، بىردەن ايتايىن، 138-ءدىڭ حاتىن «مەن جازدىم» دەپ، مەن ەش جەردە كەۋدە قاققان ەمەسپىن. «قازىبەك يسا جازىپ، بىزگە الىپ كەلدى» دەپ،ەڭ ءبىرىنشى بيبىگۇل تولەگەنوۆانىڭ ءباسپاسوز ءماسليحاتىندا «گۇلجان.ورگ» سايتىنا سۇحبات بەرگەن «مەملەكەتتىك ءتىل» قوعامدىق قوزعالىسىنىڭ جاۋاپتى حاتشىسى نۇرجان وشانبەكوۆ ايتىپ بەردى. ول ءورىستىلدى تالاي سايتتا، www.zakon.kz سايتىندا دا ءالى ساقتاۋلى تۇر. نۇرجان دا بۇل مالىمەتتى «شاحانوۆ بيلىكتىڭ تاپسىرماسىن ورىنداپ وتىر» دەگەن نەگىزسىز ايىپتاۋعا قارسى دالەل رەتىندە ايتتى. سودان سوڭ ماعان دا كوپتەگەن سايت پەن باق شىعىپ، سۇراي باستاعاسىن، مەندە شەگىنەر جەر قالماي، شىندىقتى ايتىپ بەردىم. مىسالى، قىركۇيەكتىڭ ورتاسىندا مەن قاسىم امانجولوۆتىڭ ءجۇز جىلدىعىنان قاراعاندىدان كەلە سالىسىمەن ستان.تۆ سايتىنان كەلگەن جۋرناليست قاسىم امانجول سول «جالىن» جۋرنالىنا ىزدەپ كەلىپ، جينالىس وتەتىن زالدا سۇحبات الدى. مەنىڭ دە ماقساتىم «شاحانوۆ بيلىكتىڭ تاپسىرماسىن ورىنداپ وتىر» دەگەن جالعان جەلەۋمەن قازاق ءتىلىن قولداۋ ءۇشىن ورىس ءتىلى تۋرالى اتازاڭنىڭ 7 بابى 2 تارماعىن الىپ تاستاۋعا قول قويۋدان قاشقان ورىسشىل وپپوزيتسيانىڭ كەرتارتپا كۇشتەرىنە دالەلدى سوققى بەرۋ بولدى... بۇرىن «ۇلتشىلمىن» دەپ، مۇقاڭمەن باسەكەلەسكىسى كەلىپ جۇرەتىندەردىڭ كوبىسىنىڭ بەتپەردەلەرى اشىلىپ، تايقىپ شىعا كەلدى. سول كەزدە «شاحانوۆ بيلىكتىڭ تاپسىرماسىن ورىنداۋدا، سول ءۇشىن قول قويمايمىن» دەگەندەرمەن تالاي ايقايلاستىق. كەيىن سولاردىڭ: «مەن ول حاتتى كورگەن جوقپىن، ايتپەسە، قول قويار ەدىم»- دەگەنىن ەستىگەندە كۇيىپ كەتتىم. «ساياسات دەگەن بۇلار ءۇشىن وتىرىك ايتۋ ەكەن عوي» دەپ ويلايسىڭ.
ايتپاقشى، «سۇحباتتىڭ» كىرىسپەسىندەگى سەكىلدى اياعىندا دا «كۇلكىلى» ءجايتتى ۇمىتپاپتى ولار... سوزبە-ءسوز كەلتىرەيىن: «قازىبەك يسانىڭ سءويلەم قۇراۋىندا شورقاقتىق كەتىپ جاتسا، ول كءاءسىبي جۋرناليست ەمەس، ماماندىعى بويىنشا سۋرەتشى عوي. ءبىراق قالاي دەسەك تە، اقىن ەمەس پە؟- دەيدى عوي تىلشىسىماق ەرەكەڭنەن. بىرەۋ «ءالىپ تانىماساڭ دا» اۋزىڭا قاراپ وتىرسا، بوسپەي جىن ۇرىپ پا، زۋلاي جونەلەدى بۇل پاقىر. اقىندار جايلى «ءدارىس» وقيدى ءتىپتى... شاحانوۆتىڭ «جالىندا» مەنىڭ 50 جىلدىعىما شاپان جاپقاندا ايتقان: «مەن ءابدىلدا تاجىباەۆقا «ءسىزدىڭ بار كىتاپتارىڭىزدى اقتارىپ، ەكى-اق جول» تاپتىم»-دەپ ەدىم، ول كىسى رەنجىپ قالدى.سوندا «ويباۋ-اۋ، باسقا اقىنداردان ونداي ەكى جول دا تاپپادىم» -دەپ كوڭىلىن اۋلاپ كەتتىم. سول سەكىلدى قازىبەكتىڭ كىتابىنان: «باقىت دەگەن - باقىت جايلى ويلاماۋ»-دەگەن جولدى تاپتىم» -دەگەن بولاتىن. سونى ەركىن «شاحانوۆ الگى ءسوزدى قازىبەكتىڭ كوڭىلىنە قاراپ ايتا سالعان سياقتى»-دەپ، مۇقاڭنىڭ سىرتىنان تون پىشەدى. «بايدىڭ اسىن بايعۇس قىزعانادى» دەگەن بار ەدى، بىرەۋدىڭ بىرەۋگە ايتقان باعاسىن قىزعانعان مۇنداي ىشمەرەزدەردى ءبىرىنشى رەت كورۋىم. «بولماسا، «باقىت دەگەن- باقىت جايلى ويلاماۋ»-دەپ اقيىق اقىن م.ماقاتاەۆ ايتقان عوي» دەپ، ودان سوراقىسىن شىعارىپ، ارداقتى اقىننىڭ ارۋاعىن «ساسىق ساياساتىنا» «كۋالىككە» ارالاستىرىپ جىبەرەدى. نەگىزى، اڭگىمەگە وزەك بولىپ وتىرعان مەنىڭ ولەڭىمنىڭ بۇل ەكى جولى جايلى ەڭ العاش شىمكەنتتە، كەيىن الماتىداعى جىر كەشىمدە دۋلات يسابەكوۆ ايتقان بولاتىن:
«وسى ءبىز كىتاپ وقىمايدى دەپ وقىرماندى كىنءالايمىز. ال زالعا سىيماي كەتكەن وسىنشاما وقىرمانى بار قازىبەك شىنىندا دا باقىتتى اقىن. باقىت دەمەكشى باقىت دەگەن سءوزگە بءاءرىمىز دە، تالاي ۇلىلارىمىز دا تەڭەۋ ىزدەپ تاۋسىلعانبىز. ءارقايسىسىمىز ءار نەنى ايتىپ جءۇرگەندە قازىبەك:
باقىتسىزدار كءوپ ويلايدى باقىتىن،
باقىت دەگەن - باقىت جايلى ويلاماۋ!...»، -
دەپ، ءبىر-اق اۋىز سءوزبەن بارلىعىمىزدىڭ اۋزىمىزدى جاپتى. بۇنى پوەزياداعى جاڭالىق دەپ ويلايمىن»-دەگەن ەدى. بۇنى بارلىق گازەتتەر مەن سايتتار جازدى. سوندا ول ەكى جولدىڭ «ماقاتاەۆتىكى» ەكەنىن دۋلات يسابەكوۆ تە، مۇقتار شاحانوۆ تا، مەن دە بىلمەيدى ەكەنبىز دە، «ءالىپ تانىمايتىن»، ەرىنبەگەن ەرىككەننىڭ كەز كەلگەنى تۇسىرە الاتىن دۇمبىلەز كينو تۇسىرگەنگە ءماز «رەجيسسەر» ەركىن بىلەدى ەكەن. مەن مىسالى، مۇقاعاليدى قانشا جىلدان بەرى وقىپ كەلە جاتىپ، تاعى دا اقتارىپ، مۇنداي جول كورگەن ەمەسپىن. ماقساتىنا جەتۋ ءۇشىن ەشنارسەدەن تايىنبايتىن بۇنداي حالتۋرششيك كينوشنيكتەردەن ءبارىن كۇتۋگە بولادى. اياۋلى اقىننىڭ ارۋاعىنان قورقۋ دەگەندى مۇلدە ۇمىتقان عوي دەيمىن بۇلار... ەڭ بولماسا، بىلەتىن، ءسوز تانيتىن باسىندا ساڭىلاۋى بارلاردان سۇراپ الماي ما؟ ايتپاقشى، وسى «حالتۋرششيك كينوشنيك» دەگەن ءسوزدى تەكسەرە سالايىن دەپ، «Google ىزدەۋ» دەگەنگە سالىپ جىبەرىپ ەدىم، ەركىن راقىشەۆتىڭ اتى سامساپ شىعا كەلدى... سويتسەم، بۇل وعان بۇرىننان تاڭىلعان «ات» ەكەن عوي... ءسوز سوڭىندا «قازاقفيلم» ستۋدياسىنىڭ باس رەداكتورى، بەلگىلى جازۋشى جانە كينوسىنشى ديدار امانتايدىڭ قاناتتى سوزگە اينالىپ كەتكەن ءسوزىن كەلتىرسەم دەيمىن. «قازىر قازاق كينوسىندا ەكى پروبلەما بار. ونىڭ ءبىرىنشىسى - ەرمەك تۇرسىنوۆتىڭ «كەلىن» ءفيلمى، ەكىنشىسى - ەركىن راقىشەۆ. راقىشەۆتiڭ كينولارى - قازاققا جاعىلعان جالا دەپ ەسەپتەيمiن. ەرمەكتىڭ پروبلەماسى ءبىلىمىنىڭ كوپتىگىندە. ەركىن راقىشەۆتىڭ پروبلەماسى - بىلىمنەن جۇردايلىعىندا".
"اقىن رەتىندە ونىڭ ءبىر جول ولەڭىن جاتقا بىلەسىز بە؟ بىلمەيسىز. مەن دە بىلمەيمىن. وزگەلەردىڭ دە بىلمەيتىنى كۇمانسىز،"-دەپ وتتايدى پوەزيا جايلى "دارىس" وقىعىش ءدالدۇرىش كينوشنيك. گازەتتىڭ وسى نومەرىندەگى (№10-11 18.03.2013.) 9 بەتتەگى "سول كۇندەردى قۇداي-اۋ، قايتار ماعان" اتتى ەلدەن كەلگەن ماقالانى وقى، ەركىن. وندا 5 جاسار بالادان 70-تەگى شالعا دەيىن مەنىڭ جىرلارىمدى جاتقا وقىعانى جازىلعان. سەن ەكەۋىڭ بىلمەگەن ساۋاتسىزدىقتارىڭا "وزگەلەر دە بىلمەيدى" دەپ، حالىقتى قارالاماعىن. بىراق، دەڭگەيىڭنىڭ جەتكەن جەرى سول بولسا، قايتەمىز؟
شاحانوۆقا «رەۆيزيا» جاساعىش سابازدار «قازىبەك يسانىڭ سءويلەم قۇراۋىندا شورقاقتىق كەتىپ جاتسا» دەيدى باس-كوز جوق، ەشبىر دالەل كەلتىرمەي. وسى ۋاقىتقا دەيىن 50 جىلدا مەنىڭ ولەڭدەرىم بولسىن، ماقالالارىم بولسىن، بىردە ءبىر رەت «سءويلەم قۇراۋىندا شورقاقتىق بار» دەگەندى ەستىپ كورمەپپىن. باسى كەشەگى عافۋ قايىربەكوۆتەردەن باستاپ، بۇگىنگى مۇقاڭدار بار، سىنشى-زەرتتەۋشىلەرى بار،تالاي تارلاننان تەك جوعارى باعا الىپ جۇرگەن، 2008 جىلى 28 اقىننىڭ ىشىنەن «ءتاتتى ءشول» جىر كىتابىم ءۇشىن حالىقارالىق الاش سىيلىعىن جەڭىپ العان (4 اقىن الدى - وتكەن جىلعىداي 48 ەمەس) مەنىڭ شىعارماشىلىعىمدى كەنەتتەن ءوزىنىڭ «ءالىپ تانىمايتىنىن» مويىنداپ، جاھانعا جار سالىپ وتىرعان ەركىن «كينوشنيك» پەن شالاساۋات ءتىلشى «سىناماق « بولادى. بۇلبۇلدى سىناعان جانۋار تۋرالى كرىلوۆتىڭ مىسالى ەرىكسىز ەسكە تۇسەدى ەكەن... بۇعان كۇلەسىڭ بە، جىلايسىڭ با؟ بۇعان جاۋاپ بەرۋ كەرەك پە، جوق پا؟ مەن ءۇشىن مىسالى، سونشالىقتى تومەن ءتۇسىپ، جاۋاپ بەرۋ -قورلىق دەپ بىلەمىن.
«ۇلتتىڭ تاعدىرىن شەشەتىن لاتىن ءارپىنە كءوءشۋدىڭ قاجەتى جوق. كيريلليتسامەن 80 جىل جءۇردىك، تاعى دا 80 جىل جءۇرەيىك» دەپ «قورىتىندىلايدى» ەرەكەڭ سۇحباتىن. 80 جىلداعى دۇنيەلەردى اۋدارىپ شىعارۋ قيىن دەپ وتىرعان ەدى، ەندى 160 جىلداعى دۇنيەلەردى اۋدارىپ شىعارۋ «وڭاي» بولادى ەكەن دە...قازىر ءاربىر جىلدىڭ كوتەرەر سالماعى زور ەكەنىن ول قايدان ۇقسىن؟ نە بولسا دا، كەيىنگى ۇرپاق كورسىن، ءوزى سول ورىسقا قۇلدىعىنان جاڭىلماي، كينوسىماعىن ءتۇسىرىپ جۇرە بەرمەكشى ەكەن عوي سابازىڭ. ۇلت تاعدىرى، ءالىپبي ماسەلەسى تۋرالى وسىلاي جاۋاپسىز وتتاي سالاتىندارعا ءسوز بەرىلسە، جەتىسكەن ەكەنبىز...
بۇل سۇحباتشىلار بۇل شاتپاقتارىن ەڭ بولماسا، ءسوز تانيتىن، قالام ۇستايتىن بىرەۋگە كورسەتىپ الۋدى دا بىلمەگەن عوي. مۇنداي ءوزىنىڭ ماسقاراسىن ءوزى شىعارعان سۇحباتتى ەركىنگە جاۋ بولماسا، كەز-كەلگەن تانىس جۋرناليست جوندەپ بەرەر ەدى... ساعىزىن شايناعان مانسىز، ءدامسىز، دالەلسىز سۇحباتتان ەركىننىڭ شىن مانىندەگى ء"الىپ تانىمايتىنى" ايقىن كورىنىپ تۇر. مەيلى عوي، شايناي بەرسىن، بىراق وقىعان ادام بوسقا كەتكەن التىن ۋاقىتىنا وكىنەدى دە. «قۇلدى بارەكەلدى ولتىرەدى»-دەگەندەي جانتالاسقاندارى كورىنىپ-اق تۇر. «جارايسىڭدار» دەپ، ارقادان قاعىپ قالعاندا، شاشالىپ قالسا دا، شايناڭداپ وتىرا بەرەتىن سۇرقىلارىنا قاراپ، قاراداي قارنىڭ اشادى...
ايتپاقشى، ەڭ ماسقاراسى، بۇلار بىلاي دەپ «جاڭالىق» اشادى؟
«قازىر ءبىز - بۇقارا حالىق اراسىنان ۇلتتىڭ مۇددەسىن، مۇڭ-مۇقتاجىن جوقتايتىن، حالقىمىزدى تىعىرىقتان الىپ شىعاتىن، جاعىمپازدىق پەن جەمقورلىقتىڭ كەسەلىنەن، نامىسسىزدىق پەن جىگەرسىزدىكتەن، ۇلتىمىزدى جويۋعا باعىتتالعان سۇرقيا ساياساتتان جارقىن بولاشاققا باستايتىن باتىر ۇلدى تابۋىمىز كەرەك. ول اللانىڭ بەرگەن باتىر جۇرەكتى ازاماتىن بۇكىل حالىق بولىپ ىزدەپ تاۋىپ، قورعاپ، قولداۋىمىز قاجەت. قازاقتىڭ باعىنا تۋاتىن ۇلدى ءبىز 50 جىل ىزدەسەك تە، توسۋىمىز قاجەت» دەپ «تولعايدى»
وۋ، «ۇلتتىڭ مۇددەسىن، مۇڭ-مۇقتاجىن جوقتايتىن، ۇلتىمىزدى جويۋعا باعىتتالعان سۇرقيا ساياساتتان جارقىن بولاشاققا باستايتىن باتىر ۇلىمىز - ۇلى مۇقتار شاحانوۆ بار ەمەس پە؟ قازىبەككە تيىسەمىن دەپ وتىرىپ، قىزدى-قىزدىمەن مۇقاڭدى نەگە ەسەپتەن ەرتە شىعارىپ تاستاعان بۇلار؟ قاسىندا ءجۇرىپ، تالايدان بايقاعانىمىز، جەتپىسكە جەتكەنىمەن جىگەر-قۋاتى ەلۋدەگى بىزدەن ارتىق بولماسا، كەم ەمەس. كەشەگى جەتپىس جىلدىق قامالدى العاش بۇزعان جەلتوقسانىڭ بولسىن، مەملەكەتتىك ءتىلدى ساقتاپ قالۋ بولسىن، ناۋرىزدى ورالتىپ، 1989 جىلعى كرەملدەگى گورباچەۆ باستاعان كومپارتيانىڭ وك ساياسي بيۋروسىن سازعا وتىرعىزىپ كەتۋ بار، بۇدان ارتىق قانداي باتىرلىق، قانداي قاھارماندىق كەرەك؟ ءبىز مىسالى، لاتىن جايلى پىكىرىمىز بولەك بولعانمەن، ۇلتشىلداردىڭ كوسەمى مۇقتار شاحانوۆ دەپ كەلە جاتىرمىز، ودان تانبايمىز. وڭتۇستىكتە وتكەن 70 جىلدىعىنا ارنالعان جىرىمدا مەن ءوزىم ۇستاز سانايتىن مۇقاڭنىڭ «ءبىر ءوزىن بىر پارتياعا» بوسقا تەڭەگەن جوقپىن. 2012 جىلى جەلتوقساندا قازۇۋ-دە وتكەن 70 جىلدىق تويىندا مۇقتار شاحانوۆقا «قازاق ءۇنى» گازەتىنىڭ 2012 جىلعى «جىل ادامى» نوميناتسياسىن جەڭىپ العانىن حابارلاي تۇرىپ، ايتقان ءسوزىم بار، سونى تاعى دا قايتالايىن: «ۇلتشىلدار كوسەمى مۇقتار شاحانوۆتىڭ ۇلت مۇددەسىن ۇلىقتاتىپ، مەملەكەتتىك ءتىلدى تورگە شىعارماي، «انا دۇنيەگە اتتانۋعا» حاقىسى جوق!»
سول سءوءزىم - سءوز!
قازىبەك يسا،
P.S. ايتپاقشى، ءتىلشى جاننا يمانقۇلوۆاعا راحمەت! لاتىنعا قارسى «66-نىڭ ىشىندە «ءاءلىپ تانىمايتىندار» كىمدەر» دەپ كەيبىرەۋلەر مازامدى الىپ جءۇر ەدى، كىم ەكەنىن تاۋىپ بەرگەنىڭ ءۇءشىن العىس ايتامىن. ەلدىڭ بءاءرى ەندى بىلەتىن بولدى «ءاءلىپ تانىمايتىنداردىڭ» كىمدەر ەكەنىن... تاعى دا تابىلىپ جاتقاندار بولسا، سۇحبات الا بەر...
Abai.kz
