ابايعا دەيىن دۋلات تۇر...
دۋلات باباتايۇلى زامانىنداعى وزگە اقىندارعا قاراعاندا قازاقتىڭ كوپ جەرىنە تانىمال بولعان. ول شىعىس، وڭتۇستىك قازاقستان جانە ارقانى ارالاپ شىققان. ەرتەدەگى اقىندار ۇلگىسىندە تاربيەلەنىپ وسكەن. اۋەلى اقىن ايتىس، ءازىل - وسپاق رەتىندەگى ولەڭدەر شىعارىپ، ايتىپ جۇرگەن.
بىراق كەيىن ول ەل اراسى، اۋىل ءىشى، جەرگىلىكتى تاقىرىپتى جىرلاۋدان گورى، ساياسي - الەۋمەتتىك، قوعامدىق ماسەلەلەردى جىرلاۋعا ويىسقان. ول ولەڭ ءمانىن بىلگەن، تىلگە جۇيرىك، ناقىلداپ - ماتەلدەپ سويلەيتىن شەشەن. اقىن ەلدى ۇيىتار، تىڭداۋشىسىنا اسەرلى ۇلگى كورسەتەر وتكىر جىردى شەشەندىكپەن العا ۇسىنادى. ءوزىنىڭ بويىنداعى ولەڭدەرىندە اقىندىق ونەردى جوعارى باعالايدى. بۇرىن جاس كەزىندە جەتە ماڭىز بەرمەي جەڭىل قاراعان كەزدەرى بولعانىن ايتىپ، قىنجىلادى. «باي تورە، بي دەگەندەرگە دە ەردىم، ونىڭ ءسوزىن دە سويلەدىم، كەم – كەتىكتى ەلەمەي دە ءجۇردىم» دەپ، ءوزىنىڭ كەيبىر كەزدەرىنە وكىنىش بىلدىرەدى. بۇدان كەيىن ەر جەتىپ، ەل قادىرىن، ءسوزىن، سىرىن تۇسىنگەننەن باستاپ، ءومىرىنىڭ سوڭعى كەزدەرىنە دەيىن ەل جايىن، زامان سىرىن جىرلاپ، جاعىمسىز مىنەزدەردى سىناپ، تەرەڭ سىر شەرتكەنىن ەسكەرتەدى.
دۋلات ارىسى تۇگەل ءسوزدىڭ ءتۇبىرى ءبىر – ءتۇپ اتاسى مايقى بيدەن تارتاتىن، ورتادا ورمانبەت زامانىنىڭ وردالى بيلەرى اسان قايعى مەن سىپىرا جىراۋدان سالاتىن، بەرىسى – قازتۋعان، شالكيىز، بۇقارلارمەن تۇيىقتالاتىن توبە بيلەر مەن جويقىن جىراۋلاردىڭ سوڭى. قازاق حاندىعىنىڭ قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان، اڭىزعا اينالعان زامانىنىڭ ازىپ – توزىپ:
«كۇن باتىسقا كوز سالماي،
كۇن شىعىستى ەسكە الماي،
ءبىزدى الاتىن جاۋ جوق دەپ،
بىزدەن مىقتى ءداۋ جوق دەپ…
بولاشاقتى بولجاماي،
جول ساۋدانى ولجالاي،
اقبوكەندەي الدانىپ،
جىلقىداي دەلبە ساندالىپ،
ورتاسىنا كاپىردىڭ،
انداماي كەلىپ تۇسكەنىنە» دەيىنگى ارالىقتاعى الاساپىران زامانىنىڭ بار قۇيتىرقىسىن باستان كەشىرگەن، كوزبەن كورىپ، شەرمەن جۋعان قازاق قوعامىنىڭ پوەتيكالىق شەجىرەسى.
دۋلاتتىڭ ءومىرى جايلى مالىمەت وتە از. دۋلات جاسىنان ونەر قۋعان ادام دەسەدى. شىعارمالارىنا قاراعاندا، مۇسىلمانشا حات بىلگەن، تۇركى تانىعان مولدالار ارقىلى سول كەزدەگى قازاق دالاسىنا تاراعان ءدىني كوزقاراستاردىڭ شەڭبەرىندە ءدىن تۋرالى دا ءبىرشاما تۇسىنىگى بايقالادى. شىعارمالارىنىڭ مازمۇنىنا قاراعاندا، قازاق دالاسىندا حاندىق بيلىك جويىلىپ، اعا سۇلتاندىق بيلەۋ ءتارتىبى ورناعان كەزدە ءومىر ءسۇرىپ، سول جاعدايلارداعى قارىم – قاتىناستاردى جىر ەتەدى. بۇعان ونىڭ ءومىر جىلى دالەل. 1802 جىلى تۋدى، 1871 جىلى ءولدى دەسەك، جاس شاماسى دا وسى كەزگە ءدال كەلەدى.
1822 جىلى ورمانداي كوپ ورتا جۇزدەگى حاندىق بيلىكتىڭ بيىك بايتەرەگىنىڭ تامىرىنا، بالتا شاپقان سپەرانسكيدىڭ «ءسىبىر قىرعىزدارى تۋرالى» جارعىسى شىقتى. مۇنىڭ الدىنداعى بەس جىل ىشىندەگى ۇلى حانداردىڭ سارقىتى كىشى جۇزدە بوكەي، ورتا جۇزدە ءۋالي دۇنيە سالىپ، قازاق قوعامى داعدارىسقا دۋشار بولعان ەدى. قازاق حاندىقتارى السىرەي كەلىپ، رەسمي تۇردە 1824 جىلى جويىلدى دا، 1824 جىلدان باستاپ قازاق دالاسىن وكرۋگتارعا ءبولىپ، ءار وكرۋگتى باسقاراتىن اعا سۇلتاندىق بيلەۋ اپپاراتتارىن قۇرىپ، پاتشا وكىمەتى قازاق ەلىن تۇگەل وزىنە قاراتا باستادى. بۇدان تىس قالعان بوكەي ورداسىنىڭ حاندىعى. ول كەزدە جاڭگىر حان دەپ اتالا تۇرسا دا، ورىنبور گۋبەرنياسىنا باعىناتىن، وزىنە قاراعان ەلدەرگە ىشكى وردا حاندىعى بولىپ سانالسا دا، ول پاتشا وكىمەتىنىڭ تۇسىنىگىندە سوناۋ 1801 جىلى قۇرىلۋىنان باستاپ، ۆاسسالدىق دارەجەدە عانا بولاتىن.
بۇل كەزدە دۋلات جيىرمالاردىڭ ىشىندەگى جاس جىگىت ەدى. ول ورتا جۇزدەگى حاندىقتىڭ تەك شەت جاعاسىن عانا كوردى. ونىڭ ەر جەتكەن سانالى ءومىرى اعا سۇلتاندىق داۋىردە ءوتتى. سوندىقتان دا دۋلات ولەڭدەرى سول كەزدەگى ءومىر قۇبىلىستارىن بەينەلەيدى. دۋلات جىراۋ – وزىنەن بۇرىنعى جانە وزىنەن كەيىنگى اقىنداردان كوپ جايتتاردى وزىنشە ەرەكشەلىگى بار، يدەيالىق قايشىلىقتارى دا كوپ، ءبىراز ءوز دارەجەسىندە ءومىر ماسەلەلەرىن تەرەڭ تالعاپ، شەشۋگە تىرىسقان اقىن. پوەزيالىق ءتىلىن بايىتۋ جاعىنان دا دۋلات وزىنە دەيىنگى اقىندارعا قاراعاندا، كوپ ەڭبەك سىڭىرەدى. بۇل جايتتار دۋلات جىراۋدىڭ تۆورچەستۆوسىن ءبىلۋدى، زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى. سوندىقتان دا ونىڭ ادەبيەت تاريحىندا ءتيىستى ءوز ورنى بار.
بۇقار حاندىق داۋىرىندە ءومىر سۇرگەندىكتەن الەۋمەتتىك ءار الۋان ماسەلەلەر ءوز زامانىنداعى ۇستەمدىك ەتۋشى تاپتىق وكىلى تۇرعىسىنان قارادى. قازاق حاندىعىنان فەودالدىق قۇرىلىستى بەرىك ساقتاۋ يدەياسىن ۇندەيدى. ال، دۋلات اعا سۇلتانداردىق كەزەڭدە ادەبيەت ساحناسىنا شىقتى.
دۋلات – ءوز ەلىن ءىڭ ءبىر كەزدەگى وزگەرىستەرىن كورىپ، ودان وزىنشە قورىتىندى شىعارعان اقىن. ءوزىنىڭ حالقىنا، ەل – جۇرتىنا كومەگىمدى تيگىزسەم دەگەن ويمەن جىر شىعارىپ، ءوز زامانىنىڭ كەمشىلىكتەرىن سىناعان. باسقا تۇستارى سياقتى حالىق باسىنا تۇسكەن اۋىرتپالىقتاردىڭ سەبەپتەرىن ىزدەستىرىپ، ونى وزىنشە بولجايدى. قينالعان جۇرتتىڭ جانىنا شيپا بولار دەپ اقىلىن ايتادى. ەلىنىڭ ىلگەرى باسۋ ءۇشىن باسشىلارىنىڭ بەرەكەلى بولۋى قاجەت دەپ بىلەدى. اقىن جاقسى، ءادىل اكىمشىلىكتى ارماندايدى. پەيىلدى دانا باسشى بولسا، ول ەل قامىن ويلاپ، ادام بالاسىنىڭ ءبارىن بىردەي تەڭ ۇستار ما ەدى دەپ قيالدايدى.
جاقسى بولعان تورەنى،
ءادىل دەمەي نە دەيمىز.
ءبارىن بىردەي تەڭ كورىپ،
جۇرتىن تۇزەپ تۇرعان سوڭ.
اقىلى بار جاقسىلار.
سىرىن جاتقا الدىرماس،
بۇعى مەنەن مارالداي،
سابىر سالماق بولعان سوڭ.
«بىرلىك بولماي، تىرلىك بولمايدى» – دەگەن حالىق دانالىعىنا ۇندەپ، اعايىنشىلىقتى، تاتۋ – ءتاتتى ءومىر سۇرە ءبىلۋدى اڭسايدى. تىرلىك ءومىر ساناۋلى، ءولىم حاق; باي دا، كەدەي دە، قارا دا، بي دە، باتىر دا – ءبارى ومىردەن وزادى. تىرشىلىكتىڭ قىزىعى – بولىسە، تاتۋشىلىقتا ءومىر سۇرە ءبىلۋ، – دەگەن باياعىدا ايتىلىپ، كەلە جاتقان، ادامگەرشىلىك پىكىردى قايتالايدى. ادامگەرشىلىك پارىزى – ادىلەتتىك، ادالدىق، ىزگىلىك، قايىرىمدىلىق، ەل – جۇرتتىڭ ءوزارا ءبىرتۇتاس تاتۋلىعى، اعايىنشىلىعى، بىراۋىزدىلىعى دەپ بىلەدى:
اي، ازامات، تاتۋ بول!
ءالى – اق كوزىڭ جويىلار.
مىناۋ جالعان دۇنيەڭىز
باتىپ كەتكەن كۇنمەن تەڭ.
دۋلات اقىن تەك تەسىك جاڭالىقتىڭ قامىن ويلايتىن, سوزىندە بەرەكە جوق مىلجىڭداردىڭ، جاقسى مەن جاماننىڭ پارقىن بىلمەيتىن سوتقار مەن سودىرلاردىڭ اڭداماي سويلەپ، اۋىرماي ولەتىن بەيشارالاردىڭ، وزىندىك كوزقاراسى جوق، كەز – كەلگەننىڭ ىرقىنا ەنە بەرەتىندەردىڭ پسيحولوگيالىق تۇرپاتىن بىرەر سوزبەن – اق شەبەر تۇيرەپ كورسەتە ءبىلدى. جان دۇنيەسى قوراش، وزىنە دە، وزگەگە دە وپا بەرمەي جۇرگەندەردەن جۇرتتى جيرەندىردى، بۇلاردىڭ ارامدىق، ار – نامىسقا تيەتىن تەرىس قىلىقتارىن تالكەك قىلۋ ارقىلى جاستاردى مۇنداي قاسيەتتەردەن ساقتاندىرىپ وتىرعان. جالعان سويلەۋدى اقىندىق ارعا كىر كەلتىرەتىن جامان مىنەز دەپ بىرەۋدىڭ ءمىنىن كورسەڭ، «سىرتىنان كورىپ شىلقىلداعانشا» ونىڭ وزىنە، كوزىنشە ايت، ار – نامىس، وجداننىڭ ءار كەز تازا بولسىن دەيدى. ول اسىرەسە، جاعىمپاز ەل پىسىقتارىن دا اياۋسىز مىسقىلداپ، جىلپوس، ەكىجۇزدى پاراقور، پايداكۇنەمدەردى جەرىنە جەتكىزە شەنەپ – مىنەيدى. ەل پىسىقتارىنىڭ پسيحولوگياسىن رەاليستىك تۇرعىدان كورسەتۋدە دۋلات كەي جاعدايدا اباي تۇرعان بيىككە جاقىنداپ تا قالادى.
اقىن اتا – انانىڭ، كوپتى كورگەن دانالاردىڭ اقىل – كەڭەستەرى جاس بۋىن تاربيەسىندە تاپتىرمايتىن قۇرال ەكەندىگىن باسا كورسەتەدى.
تالىمدىك تۇرعىدان دۋلاتتىڭ «ەسپەمبەت» داستانى ەرەكشە كوڭىل اۋدارارلىق. مۇندا ول الىپ كۇشتەۋ يەسىن عانا كورسەتپەي، ءارى اقىلدى، ءارى اقجۇرەك ەل قورعانى بولعان باتىردىڭ پسيحولوگياسىن كورسەتپەكشى بولادى. قازاق باتىرلارىن ءوسىرىپ، تاربيەلەگەن وسىناۋ ۇلان – عايىر جەردىڭ ەجەلدەن يەسى قازاق حالقى ەكەندىگىن ايتا كەلىپ، جاستارعا نەدە بولسا، ەلىڭمەن، جۇرتىڭمەن بىرگە جاۋجۇرەك باتىر اعالارداي بول دەيدى.
دۋلات – اقىندىق ونەر، ءسوز قۇدىرەتى تۋرالى دا تەرەڭ تەبىرەنگەن عۇلاما. ابايعا دەيىنگى قازاق وي – پىكىرى تاريحىندا اقىن جايلى سىندارلى ءسوز قوزعاپ، ونىڭ پسيحولوگياسىن ءدوپ باسقان دۋلاتتان باسقا ويشىلداردى تابۋ قيىن. («ءسوز – جىبەك ءجىپ، جىر – كەستە، قۇر سوزدە كۇش بولماس، اۋىزعا سالىپ شايناماي»). «عۇلاما ويشىل ءار كەز جاقسى ءسوز جانعا جىبەكتەي جايلى تيەدى، اقىلدى ادامنىڭ ءسوزى تاربيەلى، ءتارتىپتى، جۇيەلى كەلەدى، شەشەندىك تىلگە جۇيرىك بولۋ – ادامعا اسا جاراسىمدى سيپات دەيدى. ويلى ءسوز ءمىردىڭ وعىنداي نىساناعا ءدوپ تيەدى، ءسوز قۋاتى اسەرلى بولسا، قامال بۇزادى، مىلجىڭ ءسوزدىڭ ەشقانداي كۇشى بولمايدى. سويلەي ءبىلۋ – ۇلكەن ونەر، ول كەز – كەلگەن ادامعا قونبايدى، كوپتى كورگەن، كوپتى تۇيگەن ادامداردىڭ ءسوزى دە، ءىسى دە بەرەكەلى بولادى. ءسوزدىڭ شاشىراڭقى بولۋى ويدىڭ كومەسكى مازمۇنسىز، ءسانسىز بولۋىنا الىپ كەلەدى، ال ويسىزدىقتان اسقان بەيشارالىق جوق» – دەپ تۇيەدى دۋلات اقىن.
اقىن ءوز تولعاۋلارىندا تۋعان جەردىڭ اسەم تابيعاتىن، اسقار تاۋى مەن تاسىن، ورمانى مەن سۋىن قادىر تۇتىپ، قاستەرلەۋگە ۇندەيدى. بۇلاردىڭ قازىرگى ەكولوگيالىق تاربيەدە ماڭىزى بەلگىلى. اقىن مۇراسىندا حالىقتىڭ پەداگوگيكاعا قاتىستى وسى ايتىلعانداردان باسقا دا، ادامنىڭ ءارتۇرلى كەزەڭدەرى، ارمان – تىلەكتەرى، جان – دۇنيەسىنىڭ ءتۇرلى قىرلارى، قازىرگى كۇن تاقىرىبىمەن جىمداسىپ، ۇندەسىپ جاتقان ساليقالى وي – پىكىرلەر از ەمەس.
دۋلات اقىننىڭ قازاق ادەبيەتىنە قوسقان ەلەۋلى جاڭالىعى رەتىندە مىسال جانرىن اكەلگەندىگىن ايتۋعا بولادى. ءار ءتۇرلى كەيىپكەرلەر ارقىلى جاتىپ ىشەر جالقاۋلىقتى، ماقتانشاقتىقتى، الاۋىزدىقتى، ارامدىقتى، ءسوز – سوزگە سالىنۋشىلىقتى ءسوزىن بەرىك ۇستاماۋشىلىقتى اشىپ كورسەتەدى. ارناۋ ولەڭدەرى ارقىلى دا شىندىقتى رەاليستىك تۇرعىدان ولتىرە جىرلاپ، وپاسىز ەل باسقارعان پىسىقتاردىڭ، مۇسا – مولدالار، يمانداردىڭ تەرىس ارەكەتتەرىن مىنەيدى. دۋلات شىعارماشىلىعىندا كوركەمدىك ايشىقتاردىڭ ءار ءتۇرىن كەڭىنەن قولدانعان، ۇيقاس شۋماقتارى وتە تارتىمدى، تىلگە جەڭىل، جاتتىق بايقاۋ قيىن ەمەس.
زار زامان ادەبيەتىنىڭ كورنەكتى وكىلى – دۋلات باباتايۇلىنىڭ ادەبي مۇراسى كەيىنگى جاس ۇرپاق ءۇشىن – سارقىلماس قازىنا.
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:
- ءداۋىتوۆ س. دۋلات – جىر ءدۇلدىلى //قازاق ادەبيەتى. 1992 ج. 24 – شىلدە.
- سەيسەنۇلى د. ەلدىك پەن ەركىندىكتىڭ جىرشىسى //ديدار. 2003 ج. 10 – قىركۇيەك.
- بەكبوسىنوۆ م. مەرۋەرتتەي اسىل ءسوزدىڭ زەرگەرى. //سەمەي تاڭى. 2002 ج. 2–تامىز.
- بەكبوسىنوۆ م. قالىڭ قازاق باقىتى ءۇشىن (د. باباتايۇلىنىڭ تۋعانىنا 200 جىل). //سەمەي تاڭى. 2003 ج. 12 – قىركۇيەك.
- ن. ايتۇلى. ۇلتتىڭ ۇلى جىرشىسى //ەگەمەندى قازاقاستان. 2003 ج. 3 –قىركۇيەك.
- ق. راي. دۋلات پوەتيكاسىنىڭ كوركەمدىك – ەستەتيكالىق نىساناسى. //جۇلدىز. 2003 ج. №
ەرىك ومارعاليەۆ،
سەمەيدىڭ تاريحي-ولكەتانۋ مۋزەيىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى
Abai.kz
