جاقىندا «ماعجان جۇماباەۆتىڭ، ساكەن سەيفۋلليننىڭ ءومىربايان دەرەكتەرىن ناقتىلاۋ، جەرلەنگەن ورىندارىن انىقتاۋ، سۇيەكتەرىن ەلگە جەتكىزۋ - ۇرپاق پارىزى» اتتى عىلىمي كونفەرەنتسيا ءوتتى. وسى جيىنعا قاتىسقان تاريحشىلار، قوعام قايراتكەرلەرى: م. جۇماباەۆ پەن س. سەيفۋللين اتىلعان جوق، ولاردى تۇرمەدە كورگەن ادامدار بار، سۇيەكتەرىن ەلگە جەتكىزۋ كەرەك، - دەگەن شەشىمگە كەلدى. وسى جيىنعا قاتىسقان بەلگىلى رەجيسسەر ەركىن راقىشەۆ بۇل شەشىمگە ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى بولدى. ءبىز ەركىن راقىشەۆپەن سۇحباتتاسىپ، نە سەبەپتى كوپشىلىكتىڭ پىكىرىنە قارسى بولعاندىعى جايلى بىلمەك بولدىق.

- عىلىمي كونفەرەنتسيادا قابىلدانعان شەشىمگە ءسىز نە سەبەپتى قارسى بولدىڭىز؟ نەگە ءسىز ماعجانمەن، ساكەنمەن تۇرمەدە بىرگە بولىپ، كورگەن كىسىلەرگە سەنگىڭىز كەلمەيدى؟  قانداي نەگىزدەرگە سۇيەندىڭىز؟

جاقىندا «ماعجان جۇماباەۆتىڭ، ساكەن سەيفۋلليننىڭ ءومىربايان دەرەكتەرىن ناقتىلاۋ، جەرلەنگەن ورىندارىن انىقتاۋ، سۇيەكتەرىن ەلگە جەتكىزۋ - ۇرپاق پارىزى» اتتى عىلىمي كونفەرەنتسيا ءوتتى. وسى جيىنعا قاتىسقان تاريحشىلار، قوعام قايراتكەرلەرى: م. جۇماباەۆ پەن س. سەيفۋللين اتىلعان جوق، ولاردى تۇرمەدە كورگەن ادامدار بار، سۇيەكتەرىن ەلگە جەتكىزۋ كەرەك، - دەگەن شەشىمگە كەلدى. وسى جيىنعا قاتىسقان بەلگىلى رەجيسسەر ەركىن راقىشەۆ بۇل شەشىمگە ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى بولدى. ءبىز ەركىن راقىشەۆپەن سۇحباتتاسىپ، نە سەبەپتى كوپشىلىكتىڭ پىكىرىنە قارسى بولعاندىعى جايلى بىلمەك بولدىق.

- عىلىمي كونفەرەنتسيادا قابىلدانعان شەشىمگە ءسىز نە سەبەپتى قارسى بولدىڭىز؟ نەگە ءسىز ماعجانمەن، ساكەنمەن تۇرمەدە بىرگە بولىپ، كورگەن كىسىلەرگە سەنگىڭىز كەلمەيدى؟  قانداي نەگىزدەرگە سۇيەندىڭىز؟

- وسى كونفەرەنتسيادا كەلتىرىلگەن دايەكتەرگە زەيىن سالىپ، وي ەلەگىنەن وتكىزسەڭىز، ءسىز دە قارسى بولاسىز! بىرىنە-ءبىرى قاراما-قايشى دەرەكتەردىڭ قايسىسىنا سەنۋگە بولادى؟ كونفەرەنتسيادا كەلتىرىلگەن دايەكتەر بويىنشا، باۋىرجان مومىشۇلى ماعجان جۇماباەۆپەن كراسنويارسكىدە كەزدەسكەن، ابدوللا ءابدىراحمانوۆ ماعجانمەن  ماگاداندا تۇرمەدە بىرگە بولعانىن ايتادى.  ال جازۋشى، اقىن حامزا ابدۋللين  ماعجان جۇماباەۆ 1956 جىلى نوۆايا زەمليا ارالىندا ءوز اجالىنان ءولدى دەسە، تاعى بىرەۋلەرى كولىمادا، ال ەكىنشىلەرى ساحاليندە كوردىك دەيدى. ەندى وسى دەرەكتەردىڭ قايسىنا سەنەسىز؟ وسى ادامداردىڭ ءبارى ءبىر جەردە كورسە، مۇمكىن نانىمدىراق شىعار ما ەدى؟ بىراق كوردىم دەگەن اڭگىمەلەردىڭ ءبارى وتىرىك ەكەنى تايعا تاڭبا باسقانداي كورىنىپ تۇر عوي. باۋىرجان مومىشۇلى ماعجاندى كوردى دەگەن دەرەككە سەنىپ كورەيىك. ەكەۋى سۇحباتتاسىپ، سىر شەرتىسىپ اڭگىمە قۇردى دەلىك. بىراق، باۋكەڭ سول زاماندا اقىلعا كىرمەيتىن «دايىن بولىڭىز ون كۇننەن كەيىن الىپ كەتەمىن» دەگەن سوزىنە ويلانىپ قاراڭىزدارشى. ول تۇرماق، ءستاليننىڭ جاقىن سەرىكتەرى مولوتوۆ پەن كالينين دە وزدەرىنىڭ تۇرمەدە وتىرعان ايەلدەرىن الىپ شىعا الماعان. سوندا باۋىرجاننىڭ قولىندا ءستاليننىڭ كۇشى مەن قۇدىرەتى بولعانى ما؟ بۇل اقىلعا قونبايدى. كونفەرەنتسيادا باۋىرجان ماعجاندى كورگەنىن ءوزى جازعان دەپ ايتىلدى. بىراق بۇل دۇرىس ەمەس. باۋىرجان ەشبىر ەڭبەگىندە «مەن ماعجاندى كوردىم» دەپ جازباعان. ەگەر باۋىرجان مومىشۇلى ماعجان جۇماباەۆتى شىنىمەن كورگەن بولسا، ءوزى جازار ەدى. بۇنى باۋىرجاننان ەستىدىم دەپ، اركىم ءارتۇرلى جازىپ ءجۇر. بىرەۋلەرى باۋىرجان ماعجاندى ورماننىڭ اراسىندا كوردى دەسە، ەكىنشى بىرەۋلەرى باۋىرجان ماعان ماعجاندى قالانىڭ ىشىندە كوردىم دەپ ايتتى دەسەدى. بۇلار وتىرىكتى وزدەرى ايتقاندارىن قويماي، ەندى كەلىپ باۋىرجان مومىشۇلى باتىرىمىز ايتتى دەپ، باۋكەڭدى وتىرىكشى قىلىپ، سونىڭ ارتىنا تىعىلۋدا. ۇياتسىزدار... ال ەندى ماعجانمەن  ماگاداندا تۇرمەدە بىرگە بولدىم دەگەن كۋاگەر ابدوللا ابدىراحمانوۆقا كەلەتىن بولساق، ول: ماعجانمەن ايداۋدا بىرگە بولىپ، تالاي اڭگىمەسىنىڭ كۋاسى بولدىم، 1951 جىلى قاڭتاردا قايتىس بولدى، - دەيدى. كونفەرەنتسياداعىلار ابدوللا ءادىراحمانوۆتى بۇكپەسىز شىنايى ايتتى، سەنۋگە بولادى، ونىڭ ايتقانى ماعجان جۇماباەۆتى 1938 جىلى 19 ناۋرىزدا اتىلدى دەگەن رەسمي اقپاراتتى تەرىسكە شىعارادى دەپ قورىتىندىلادى. قىزىق. ءبىر دالەلى جوق جالاڭ سوزگە سەنىپ، قالاي وسىلاي ايتۋعا بولادى.

- نەگە ولاي ايتاسىز؟

- بىرىنشىدەن، ماعجاننىڭ جەرلەنگەن جەرىن ىزدەپ ماگادانعا بارعان ادامدار سونداعى ارحيۆتەن ابدوللا ءابدىراحمانوۆتىڭ قۇجاتتارىن تابادى دا، ال ونىمەن «بىرگە بولعان» ماعجاننىڭ قۇجاتىن تاپپايدى. ياعني، ماعجان ماگاداندا بولماعان. بۇنى ماعجان باسقا اتپەن وتىرۋى مۇمكىن دەپ تۇسىندىرەدى. ابدوللا اقساقال ماعجاننىڭ ايتقان اڭگىمەسىن «بۇگە-شۇگەسىنە» دەيىن بىلەدى دە، ونىڭ جالعان اتى-ءجونى بولسا، ونى نەگە بىلمەيدى؟ سەبەبى، ونى جالعان اتپەن وتىرعىزۋدىڭ ەشقانداي قاجەتتىلىگى جوق ەدى.

-  وسى جيىنعا قاتىسقان بەيبىت قويشىباي ايتقانداي ماعجانمىن دەپ باسقا بىرەۋ ايتۋى مۇمكىن شىعار.

-   جوق. ولاي دا بولۋى مۇمكىن ەمەس. سەبەبى، ول كەزدە ماعجاننىڭ ءومىرىنىڭ قىر-سىرىن ونىڭ وزىنەن باسقا ادامنىڭ ءبىلۋى مۇمكىن ەمەس ەدى.  ماعجان العاش سوتتالعاندا، ونى ايەلى زىليحا مەن قايىن ءىنىسى ءسالىمجان ەكەۋى سىبىرگە ىزدەپ بارعانىن، ونىڭ ءسابيت مۇقانوۆپەن، عابيت مۇسىرەپوۆپەن قارىم-قاتىناسىن، تاعى باسقا جايتتاردى تەك ماعجان عانا بىلگەن. بۇلار كەيىننەن بەلگىلى بولىپ، باق بەتتەرىندە جاريالانىپ ءجۇر. اقساقال سولاردى وقىپ قيالدانىپ جۇرگەن بولسا كەرەك.

- ابدوللا ءابدىراحمانوۆ ماعجاننىڭ بەرگەن ولەڭ جازعان بلوكنوتىن جوعالتىپ الدىم دەيدى. بۇعان نە ايتاسىز؟

- ول ۋاقىتتا تۇرمەدە قايداعى بلوكنوت؟ قازىرگىدەي كەڭشىلىك زامان جوق قوي. قازىرگى تۇرمەدە كىتاپ جازساڭىز دا ەركىڭىز. اقساقال ءوز سوزىندە بىلاي دەيدى: «ارامىزدا نكۆد-نىڭ تىڭشىلارى بولاتىن. كىمگە نە ايتتىڭ؟ قانداي ويمەن ايتتىڭ دەپ اڭدىپ وتىراتىن». كوردىڭىز بە؟ ولەڭ جازباق تۇگىلى ءار سوزىڭە اباي بولۋ كەرەك. وسىدان كەيىن-اق تۇسىنىكتى ەمەس پە، ەشقانداي بلوكنوتتىڭ بولماعانى. سول كونفەرەنتسيادا اقساقالدىڭ «ماعجانمەن ءبىراز ارالاسقان سوڭ، ول ماعان بالامداي بولىپ كەتتى» دەگەنىن ەستىگەندە، جانىمدا وتىرعان جۇماش كەنەباي ەكەۋىمىزدىڭ اۋىزىمىز اشىلىپ قالىپتى. 1893 جىلى تۋىلعان ماعجان، ەلۋىنشى جىلدارى الپىسقا تاياپ قالادى. سول كەزدە جيىرما جاس شاماسىنداعى ابدوللاعا وزىنەن ءۇش ەسە ۇلكەن ماعجان جۇماباەۆ قالايشا بالاسىنداي بولىپ كەتەدى ەكەن.

- ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، كونفەرەنتسيانىڭ شەشىمى دۇرىس ەمەس. كۋاگەرلەردىڭ ايتقانى وتىرىك. ماگاداننان ماعجان جۇماباەۆ پەن ساكەن سەيفۋلليننىڭ  سۇيەكتەرىن ىزدەۋدىڭ قاجەتى جوق. سوندا انىق-قانىعى قالاي دەپ ويلايسىز.

- بۇنداي ارىستارىمىزعا قاتىستى بولاشاق ۇرپاعىمىزدى اداستىرۋى مۇمكىن جايتتارعا نەمقۇرايلى قاراۋعا بولمايدى.

«اق بوز اتتى قۇلاتقان جالا كەرمە،

ماگادانعا مولا ىزدەپ بارا بەرمە.

ساكەن دەگەن حالىقتىڭ رۋحى عوي،

رۋحتار كومىلمەيدى قارا جەرگە»، - دەپ، اقىن عالىم جايلىباي جازعانداي، بىرەۋ ايتتى ەكەن دەپ، ماگادانعا بارا بەرۋدىڭ قاجەتى جوق. ەڭ ماڭىزدىسى ساكەن مەن ماعجان اتىلدى دەگەن قۇجات. بۇرىن قۇپيا ساقتالىپ كەلگەنىمەن، تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا مۇراعاتتار اشىلىپ، ماعجان جۇماباەۆ 1938 جىلدىڭ 19 ناۋرىزىندا، ساكەن سەيفۋللين وسى جىلدىڭ 25 اقپانىندا اتىلعاندارى تۋرالى قۇجاتتار تابىلدى. بۇل فاكت. ياعني، ەلدى اداستىرىپ، ارىستارىمىزدىڭ ارۋاعىن قوزعاماي، ايتىلىپ جاتقان بارلىق قيالي اڭگىمەنى توقتاتۋ كەرەك. قازىر باياعى زامان ەمەس تەحنيكانىڭ دامىعان كەزى. انانى كوردىم، مىنامەن بىرگە بولدىم دەگەن كىسىلەردىڭ ايتقاندارىنىڭ اق-قاراسىن انىقتاۋ ءۇشىن دەتەكتور لجي دەن وتكىزۋ كەرەك. ەشقايدا بارماي-اق ءبىر ساتتە ايتقاندارى شىن با، وتىرىك پە  انىقتاپ بەرەدى. ءيا ۇيات. بىراق ەلدى دۇرلىكتىرىپ ابىروي جيناعاننان، اششى دا بولسا، اقيقات ارتىق.

- «كوردىم» دەگەن ءتىرى كۋالاردىڭ سوزىنە سەنبەيسىز. سوندا «اتىلدى» دەگەن قۇجاتتارعا سەنۋگە بولا ما؟

- وعان سەنبەۋگە بىزدە نەگىز جوق. سەبەبى، ساۋ ادامعا نەلىكتەن «اتىلدى» دەپ انىقتاما بەرەدى. ونىڭ ۇستىنە سول كەزدەگى ۇكىمەتتىڭ ساياساتى بويىنشا، كەرىسىنشە اتىلعانداردىڭ تۋىستارىنا «10 جىلعا حات الماسۋعا تىيىم سالىنىپ، سوتتالدى» دەپ جالعان اقپارات بەرىپ وتىرعان. ونىڭ ءبىر سەبەبى، اتىلعانداردىڭ سانى كوبەيىپ كەتكەن. 1937 جىلى جالپى سوتتالعانداردىڭ 44 پايىزى اتىلسا، ال 1938 جىلى بۇل كورسەتكىش 59 پايىزعا جەتكەن. نكۆد-نىڭ 1939 جىلدىڭ 11 مامىرىندا «اتىلعان ادامداردىڭ تۋىستارىنا جالعان اقپارات بەرۋ جايلى» قۇپيا قاۋلىسى شىققان. ءسوزىمىز ناقتىراق دالەلدى بولۋ ءۇشىن، تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ تۋىستارىنا ول 1943 جىلى قوستانايدا اۋىرىپ ءولدى دەگەن انىقتاما بەرگەن. مەن تۇرار رىسقۇلوۆ جايلى دەرەكتى فيلم ءتۇسىرۋ بارىسىندا «1938 جىلى 8 اقپاندا اتۋ جازاسىنا كەسىلسىن» دەگەن ۇكىمدى كەزدەستىردىم. فسب قىزمەتكەرلەرىنەن وعان اتۋ جازاسى بەرىلىپ ەدى عوي، قوستانايدا قايدان ءجۇر. سوت ۇكىمى ورىندالماي تۇرمەگە قامالسىن دەپ وزگەرتىلسە، سول قۇجات قايدا دەدىم.  وسىدان كەيىن ولار ماعان ونىڭ 1938 جىلى 10 اقپاندا اتىلعانى تۋرالى انىقتامانى بەردى. ودان سوڭ ونى كىم اتقانى، قايدا جەرلەنگەنىن تاپتىق. سول قاسىرەت جىلدارى قازاقتىڭ 130 مىڭداي ارىس-ازاماتتارى سوتتالىپ، 25 مىڭى اتىلىپ كەتتى. اتىلعانداردىڭ ءبىرى دە امان قالعان جوق. ماسكەۋ ءوزىنىڭ جاۋىزدىق ساياساتىن، قىلمىسىن جاسىرۋ ءۇشىن، وزدەرىن سۇتتەن اق، سۋدان تازا ەتىپ كورسەتۋ ءۇشىن، اتىلعاندارداڭ تۋىستارىنا ادەيى اۋىرىپ ءولدى، تاعى باسقا سەبەپتەرمەن ءولدى دەپ، جالعان اقپارات بەرىپ وتىرعان. اڭقاۋ قازاق ءالى دە سوعان سەنىپ كەلەمىز.

- كونفەرەنتسيادا اتۋ جازاسىنا كەسىلگەندەردىڭ ءبارى اتىلىپ كەتپەگەن دەگەن پىكىرلەر بولدى عوي. ماسەلەن مىرجاقىپ دۋلاتوۆ 1930 جىلى اتۋ جازاسىنا كەسىلىپ، بىراق اتىلماي جازاسى تۇرمەگە اۋىستىرىلىپ، 1935 جىلى سولوۆەتسك لاگەرىندە كوز جۇمعان. وعان نە ايتاسىز؟

- بۇل مىسالدى كەلتىرۋ ارقىلى ۇيىمداستىرۋشىلار ەلدى شاتاستىرىپ وتىر. سەبەبى، اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن مەن، اتىلدى دەگەننىڭ ايىرماشىلىعى جەر مەن كوكتەي. «كازنيت نەلزيا پوميلوۆات» دەگەن سياقتى، ءۇتىردى قاي جەرگە قويۋىڭىزعا بايلانىستى، ماعىناسى دا باسقاشا وزگەرىپ كەتەدى. 1928 جىلى احمەت بايتۇرسىنوۆ باستاعان 40 ادام سوتقا تۇسكەن. 1930 جىلى 21 ادام اتۋ جازاسىنا كەسىلەدى دە، كەيىننەن اتۋ جازاسى 10 جىلعا كونتسلاگەرگە جىبەرۋگە الماستىرىلادى. كوردىڭىز بە؟ اتىلسىن دەگەن ۇكىم، جازاسىن تۇرمەدە وتكىزسىن دەپ اۋىستىرىلعان. سوندىقتان دا ولار اتىلماي سوتتالعان. تەك «ءوزىنىڭ زيالىلارىن قورلاپ، سىيلامايتىن ۇكىمەتتەن كەشىرىم سۇرامايمىن»،- دەپ، كەشىرىم سۇراۋدان باس تارتقان جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ اتىلىپ كەتەدى. اتىلسىن دەگەن ۇكىم ورىندالماي تۇرىپ ونىڭ وزگەرۋى، ءتىپتى ايىپتالۋشىنىڭ اقتالىپ، بوستاندىققا شىعۋى دا مۇمكىن عوي. ال ماعجان جۇماباەۆ پەن ساكەن سەيفۋللين «اتۋ جازاسىنا كەسىلسىن» دەگەن سوتتىڭ ۇكىمى شىققان سوڭ، ول ۇكىم وزگەرتىلمەي ورىندالعان. بۇنى شاتاستىرۋعا بولمايدى.

-  «اتىلدى» دەگەن انىقتاما بەرىلگەن ادامداردىڭ امان قالۋى مۇمكىن بە؟

-  جوق. اتىلدى دەگەن انىقتاما بەرۋ ءۇشىن، الدىمەن ادامدى اتادى. سودان كەيىن عانا بارىپ انىقتاما بەرەدى.

-  كونفەرەنتسيادا تاريحتا اتىلعان ادامداردىڭ ءتىرى قالعاندارى بولدى دەگەن دالەل كەلتىرىلدى. مىسالى: «حالىق جاۋى» بولىپ اتىلعانداردىڭ ءبىرى ايتجان بۋتين بىلاي دەيدى: «...شاماسى ورىنداۋشىنىڭ قولى قالتىراعان بولۋى كەرەك، قاراقۇسقا اتقان وق موينىما ءتيىپ، تەسىپ وتە شىققان. ايعايلاي بەرىپپىن. ەسىمدى جيىپ، قاعاز، قالام اكەل دەپ تاعى ايقايلادىم. ءولىم جازاسى ەكى رەت ورىندالمايدى، جازانىڭ تۇرمەگە اۋىستىرىلۋىن سۇراپ، حات جازدىم. ءسويتىپ 25 جىلعا جازا كەستى، ونىڭ 18 جىلىن تۇرمەدە وتكىزىپ، بوستاندىققا شىقتىم». بۇل دا وتىرىك پە؟

-      وتىرىك. بۇنى ءبۋتيننىڭ اۋزىنان ەستىدىم دەپ جازىپ جۇرگەن الگى ە. قۇلىمبەتوۆ قوي. وعان باۋىرجان مومىشۇلى «مەن ماعجاندى سىبىردە ەنيسەيدە سال ەسىپ بارا جاتقانىن كورگەنمىن» دەپ ايتىپتى-مىس. «ءولىم جازاسى ەكى رەت ورىندالمايدى» دەگەن نە ءسوز؟ مىسالى، راقىشەۆ «حالىق جاۋى»، «شپيون» دەپ، اتۋ جازاسىنا كەسىلىپ، سىزگە ونى ورىنداۋعا بۇيرىق بەردى دەلىك. اتتىڭىز. ودان كەيىن بۇيرىقتىڭ ورىندالعانى تۋرالى اكت جاسايسىز. سويتسەڭىز راقىشەۆتىڭ جانى ءسىرى ەكەن. وق موينىنا تيسە دە ولمەپتى. ماعان قاعاز-قالام بەرىپ، ءولىم جازاسى ەكى رەت ورىندالمايدى. ءما ارىز جاز دەيسىز بە؟ جوعارىعا، باعى بار ەكەن، ولمەي قالدى، ارىز جازسىن دەپ ايتساڭىز، سىزدەن ءبىر اق نارسە سۇرايدى. «نەگە بۇيرىقتى ورىندامادىڭ» دەپ. بىلەسىز بە ول ءۇشىن نە بولادى؟ ەگەر بۇيرىقتى ورىنداماساڭىز ءوزىڭىز اتىلاسىز. قالاي؟ ماعان ارىز جازدىراسىز با؟ جوق الدە بۇيرىقتى ورىندايسىز با؟ شىنىڭىزدى ايتىڭىزشى.

-  بۇيرىقتى ورىندايمىن.

-  (كۇلىپ) انە كوردىڭىز بە؟ ەندى ءسوزدىڭ رەتى كەلگەن سوڭ ايتا كەتەيىن. اسقار توقماعامبەتوۆ ءوز ەستەلىگىندە، ماسكەۋدە وقىپ جۇرگەندە ايتجان بۋتين ەكەۋى جاتاقحاناسىز، اقشاسىز قالىپ قاتتى قينالعانىن جازادى. سودان ەكەۋى ۇكىمەت توراعاسىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىندە جۇرگەن تۇرار رىسقۇلوۆقا كومەك سۇراپ بارادى. رىسقۇلوۆ ولاردى سوۆناركومنىڭ قوناق ۇيىنە ورنالاستىرىپ، 200 رۋبل اقشا بەرىپتى. وسى وقيعانى تۇرار رىسقۇلوۆ جايلى ءتۇسىرىپ جاتقان كوركەم ءفيلمىمنىڭ ءبىر ەپيزودىنا ارقاۋ ەتتىم.

- ساكەن سەيفۋللين تۋرالى نە ايتاسىز؟ ول دا اتىلعان با؟

- ساكەن سەيفۋللين جايلى دا وسىنداي الىپ-قاشپا اڭگىمەلەر كوپ. «اناۋ ايتىپتى، مىناۋ كورىپتى» دەگەن سياقتى. ساكەننىڭ ءومىرى مەن قايراتكەرلىگى، اقىن-جازۋشىلىعىن تۇرسىنبەك كاكىشەۆتەن ارتىق ەشكىم دە زەرتتەمەگەن. وسى ءۇشىن ول كىسى تالاي ۋاقىتىن مۇراعاتتاردا وتكىزگەن. ول كىسىنىڭ دە ويى ساكەن 1938 جىلى اتىلىپ، الماتىنىڭ ىرگەسىندەگى «جاڭالىقتا» جەرلەنگەن. پەندە بولعان سوڭ كىم وتىرىك ايتپايدى؟ بىراق، حالىقتى دۇرلىكتىرىپ، تاريحتى بۇرمالايتىن وتىرىكتى ايتۋعا بولمايدى عوي.

- سوندا ءسىز دە وتىرىك ايتاسىز با؟

- قالجىڭداپ، ويناپ كەيدە وتىرىك ايتۋعا بولادى. بىراق ونىڭ ەشكىمگە زيانى تيمەۋ كەرەك.

- ءوزىڭىز بىرەۋدى الداپ ايتقان وتىرىكتەرىڭىزدىڭ بىرەۋىن ايتا الاسىز با؟

- قازىر ەسىمە تۇسىرەيىن.بۇل ءبىر كۇلكىلى وقيعا بولدى (كۇلىپ). بىردە پويىزبەن قوستانايدان كەلە جاتقانمىن. كۋپەدە ءبىر ورىس كەمپىر مەن ەكى وقۋشى قازاق قىزدار بولدى. رەسەيدە تۇرادى. كانيكۋلدا استانانى كورۋگە كەلە جاتىر ەكەن. ەكەۋى ورىسشا سويلەسىپ وتىرىپ، ءبىر كەزدە مەنىڭ «جەتىمدەر» ءفيلمىمدى كورگەن ەكەن، سونى تالقىلاي باستادى. بىرەۋى ماقتاسا، ەكىنشىسى جامانداپ وتىر. اڭگىمەگە مەن دە ارالاسىپ، كينومەن قوسا رەجيسسەرى راقىشەۆتى دا جامانداي باستادىم. ەندى مەنەن ارتىق كينونىڭ كەمشىلىكتەرىن ەشكىم دە بىلمەيدى عوي. قىسقاسى «جەتىمدەردىڭ» دە، راقىشەۆتىڭ دا بىت-شىتىن شىعاردىم. ءبىر كەزدە بىرەۋى: ءسىز كينو سالاسىن جاقسى بىلەدى ەكەنسىز، ءوزىڭىز ونەر ادامى ەمەسسىز بە؟، - دەدى. «يا، دۇرىس ايتاسىڭ، مەن اقىنمىن» دەدىم. «مۇحتار شاحانوۆ دەگەن اقىندى ەستۋلەرىڭ بار ما؟ مەن سولمىن» دەدىم. ءسويتىپ، مۇحاڭنىڭ ءبىر-ەكى ولەڭىن ايتىپ بەردىم. «قالاي مەنىڭ ولەڭىم» دەپ قويامىن. ولار ماقتايدى. «مەنى» سىرتىمنان بىلەدى ەكەن. «شاحانوۆپەن» سۋرەتكە ءتۇسىپ، قولتاڭبا الىپ ءماز. مەنىمەن قوسىلىپ راقىشەۆتى جامانداپ وتىرعان قىز شىعىپ كەتكەن. ءبىر كەزدە كىرىپ، «ماماما ايتتىم: بىلەسىز بە ءبىز كىممەن بىرگە كەلە جاتىرمىز؟ ءسىز ولەڭدەرىن جاتقا ايتاتىن مۇحتار شاحانوۆپەن. قازىر كەلەدى» دەمەسى بار ما؟ سويتسەم، اكە-شەشەسى كورشى ۆاگوندا كەلە جاتىر ەكەن. نە ايتارىمدى بىلمەي، ساسىپ قالىپ، اۋزىمدى اشامىن دەگەنشە، اكە-شەشەسى كىرىپ كەلدى. سول كەزدەگى مەنىڭ ءتۇرىمدى كورسەڭىز. قولدارىندا شاحانوۆقا ارنالعان سىي-سياپاتى بار. امانداسقان سوڭ، شەشەسى: مۇحتار شاحانوۆ قايدا؟، - دەدى. قىزى مەنى كورسەتەدى. شەشەسى: بۇل شاحانوۆ ەمەس قوي» دەسە، مەن رەجيسسەر راقىشەۆ ەكەنىنمدى ايتىپ، اقتالىپ جاتىرمىن. ەندى راقىشەۆتى جامانداپ وتىرعان قىزى ساسىپ قالىپ: «جوق بۇل راقىشەۆ ەمەس، ءوزى ايتتى عوي، بۇل شاحانوۆ»، - دەيدى. ءبارىمىز كۇلدىك. مىنە سونداي ءبىر وتىرىكتىڭ ارتى قىزىق وقيعاعا اينالىپ كەتكەن.

- وتكەن كونفەرەنتسيادا تاريحشى-عالىم مامبەت قويگەلدى: «بيىل پارلامەنت دەپۋتاتتارى قۋانىش سۇلتانوۆقا، داريعا نازارباەۆاعا، ورازكۇل اسانعازىعا ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنا قاتىستى مۇراعات قۇجاتتارى حالىققا بەرىلۋ كەرەك دەپ ءۇش رەت حات جازدىم. دەپۋتاتتاردان ەشقانداي جاۋاپ كەلگەن جوق»، - دەپ جازدى. مۇراعاتتاعى قۇپيا قۇجاتتاردى اشۋعا بايلانىستى ءسىزدىڭ كوز قاراسىڭىز؟

-  قارسىمىن. سەبەبى ءبىزدىڭ قوعام وعان دايىن ەمەس. مۇراعات قۇجاتتارىنا ەمەس، ءبىر شالدىڭ سوزىنە سەنىپ، ماگادانعا بارىپ ءجۇرمىز. مۇراعاتتا وسى كۇنگە دەيىن اشىلماي جاتقان نەگىزگى قۇجاتتار سوتتالعان ادامداردىڭ تەرگەۋ بارىسىندا بەرگەن سۇراق-جاۋاپتارىنا بايلانىستى. ول جاۋاپتار اراسىندا وزدەرىن-وزدەرى «حالىقتىڭ جاۋىمىن، شەت ەلدىڭ شپيونىمىن» دەپ مويىنداۋلارىمەن قاتار قايراتكەرلەرىمىزدىڭ ءبىر-ءبىرىن قارالاعان، عايبات سوزدەرى مەن جاپقان جالالارى بار. سونى «تاپقان» كەيبىر تاريحشى-عالىمدارىمىز بىلگىشسىنىپ، جەردەن جەتى قويان تاپقانداي قۋانىپ: «ويباي، انا قايراتكەر انانى ساتقان ەكەن، مىنا قايراتكەر انا بىرەۋىنىڭ جاپقان جالاسىنان كەيىن جازىقسىز تۇرمەگە قامالعان ەكەن»، - دەپ جاڭالىق اشىپ، جۇرتقا جار سالمايتىنىنا كىم كەپىل. نە بولسا سوعان سەنگىش حالىق، ارى قاراي جانداندىرىپ، ونسىزدا ەڭبەكتەرىن دارىپتەپ، ەلگە تانىتا الماي جۇرگەن ۇلتىمىزدىڭ اسىلدارىن جەر ەتەدى. ال، سول جاۋاپتاردىڭ قانداي تاسىلمەن الىنعاندىعىنا عىلىمي اتاق دارەجەنى ساتىپ العان عالىمسىماقتاردىڭ وي ءورىسى مەن دەڭگەيى جەتە بەرمەيدى. ماسكەۋدەگى «سۋحانوۆ» تۇرمەسىندە ادام توزگىسىز ازاپتاۋ مەن قيناۋدىڭ 52 ءتۇرىن قولدانۋ قۇپيا زاڭمەن بەكىتىلگەن. بۇل ادىستەر باسقا دا تۇرمەلەردە قولدانىلعان. تەمىرحان مەدەتبەك «بودان زامانى» ولەڭىندە:

...داۋىل قۇلاتقان ۇيدەن

زامان توڭكەرىلىپ

موينىما قامىت كيدىم.

ءوز ۇرپاعىما -

بەسىك ەمەس!

تابىت قيدىم.

...ماڭدايىم ۇرعان سوققىدان

قاق جارىلىپ قالدى، - ميىم

ايرانداي توگىلىپ

اقتارىلىپ قالدى.

...زورلىعى اسقىنا ءتۇستى.

جەلكەم ءۇزىلىپ.

موينىم قايىرىلىپ

استىنا ءتۇستى - دەپ جازادى. ەندى ءوزىڭىز ويلاڭىزشى، جانتۇرشىگەرلىك، ادامنىڭ ايتۋعا اۋزى بارمايتىن ايۋاندىق پەن قورلاۋدان كەيىن ەسىنەن اداسقانداردان قانداي جاۋاپ كۇتۋگە بولادى. بارىنە ءتوزىپ شىداعان، رۋحى سىنباعان قايراتكەرلەرىمىزدىڭ قولىن بۇراپ، ۋكول سالىپ، قول قويدىرىپ العان. تىستەرى ءتۇسىپ، ازاپتاۋلاردان ءتۇرى تانىماستاي بولىپ وزگەرىپ كەتكەن س. سەيفۋللينمەن تۇرمەدە كەزدەسكەن جارى گۇلباحرام، كۇيەۋىن تانىماي: «بۇل ساكەن ەمەس، سەندەر الداپ باسقا ادامدى كورسەتىپ تۇرسىڭدار»، - دەگەن. سول ءۇشىن دە قايراتكەرلەرىمىزدىڭ ەلگە جاساعان ەڭبەگىن بويىمىزعا تولىق ءسىڭىرىپ، سانامىز كەمەلىنە كەلىپ جەتىلمەيىنشە، مۇراعاتتارداعى ماتەريالداردى كوپشىلىككە جاريا ەتۋگە بولمايدى.

- ماعجان جۇماباەۆ پەن ساكەن سەيفۋللين اتىلدى دەگەن قۇجاتتا ءبىر عانا ادامنىڭ قولى قويىلعان ەكەن. نەگە دارىگەردىڭ قورىتىندىسى مەن قولى جوق؟ بۇعان ءسىز نە ايتاسىز؟

- سول جىلدارى 25 مىڭداي ادام اتىلعان. ونداي قۇجاتتا دارىگەردىڭ قولى جوق دەگەن كۇماندى ايتۋ ءۇشىن، الدىمەن دارىگەردىڭ قولى قويىلعان 20-30 اكتىلەردى تاۋىپ: مىنە قاراڭدارشى، مىنا اكتىلەردە دارىگەردىڭ قولى بار دا، نەگە ساكەن مەن ماعجان اتىلدى دەگەن قۇجاتتا قولى جوق، - دەۋ كەرەك. ءدال وسىلاي، «نەگە ولاردىڭ قورعاۋشىلارى بولماعان» دەپ تە كۇمان كەلتىرۋگە بولادى عوي. بۇگىنگى كۇن مەن ول زاماندى سالىستىرۋعا بولمايدى. قازىر ءبىر ادامدى جازىقسىز اتپاق تۇگىلى، سوتتاي دا المايسىز. ءتىپتى ايىپتالۋشىدان قورعاۋشىسىسىز جاۋاپ تا الا المايسىز. اتسا، ءۇش ادامنىڭ قولى كەرەك. ال ول كەزدە قورعاۋشى دەگەن مۇلدەم بولماعان. 50-60 ادامنىڭ اتى-ءجونىن ءبىر قاعازعا جازىپ «اتىلسىن» دەپ، سىرتىنان ۇكىم شىعارا سالعان. اتقاندا دا قازىرگىدەي ەمەس، بارلىعىن وردىڭ جانىنا الىپ بارىپ، اتىپ، شۇڭقىرعا تاستاي سالعان. تۇرار رىسقۇلوۆتى اتقاندا، 31 ادامدى ءبىر كۇندە اتىپ، تەرەڭ شۇڭقىرعا تاستاپ، ءۇستىن ءبىر مەتر توپىراقپەن كومە سالعان. ونىڭ ۇستىنە تاعى دا اتىلعانداردى تاستاپ، وسىلاي بەس-التى قابات قىلىپ جەرلەگەن. ول جەردە قايداعى دارىگەر. دارىگەر شۇڭقىرعا ءتۇسىپ، ءار اتىلعان ادامنىڭ تامىرىن ۇستاپ جۇرمەيدى عوي. ءيا، كەيبىر ادامداردىڭ اتىلۋ تۋرالى اكتىسىنە ەكى ادامنىڭ قولى قويىلعان. مىسالى رىسقۇلوۆقا، سەبەبى ول ەرەكشە باقىلاۋدا بولعان. ونىڭ قاعازىنا ءستاليننىڭ ءوزى «اتىلسىن» دەپ قول قويعان. ماعجان مەن ساكەن اتىلمادى دەگەن ادامدار مەنىڭ «تۇرار رىسقۇلوۆ» پەن «اشارشىلىق» دەرەكتى فيلمدەرىمدى كورسە، كوپ نارسەگە كوزى اشىلار ەدى.

- سونىمەن نە ىستەيمىز؟ كىمگە سەنەمىز؟

-  قورىتا ايتقاندا، بىرەۋ ايتتى دەپ ماگادانعا بارۋدى قويۋ كەرەك. ونىڭ ورنىنا سول اقشانى حالىق يگىلىگىنە جۇمساعان ابزال. سۇيەگىن اكەلەمىز دەسەك، قاي جەردە جەرلەنگەنى انىقتالعان باسقا دا قايراتكەرلەرىمىزدىڭ سۇيەگىن الىپ كەلىپ جەرلەيىك. ماسكەۋدىڭ تۇبىندەگى «كوممۋناركا» باۋىرلاستار زيراتىندا جاتقان تۇرار رىسقۇلوۆ، سۇلتانبەك قوجانوۆ، ءنازىر تورەقۇلوۆ تاعى دا باسقا ارىستارىمىزدىڭ باسىنا ەسكەرتكىش تاس قويايىق. كەزىندە قوناەۆ رىسقۇلوۆتىڭ سوفيا مەن مايا دەگەن ەكى قىزىنا ماسكەۋدەن جەكە-جەكە ءۇي الىپ بەرىپتى. وسىنى ايتقان نەمەرەسى ۆلاديميرگە، مگۋ-دا وقىپ جۇرگەندە ۇنەمى ۇستەمە ستيپەنديا بەرىپ تۇرىپتى.قازىرگى بيلىك تاۋەلسىزدىك جولىندا جاندارىن قيعان، بۇگىنگىدەي بەيبىت كۇندى اڭساپ ارماندا كەتكەن الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ۇرپاقتارىنىڭ نەگە جاعدايىن جاسامايدى؟ تاۋەلسىزدىكتىڭ تويىنا شاقىرىلعان ءبىر شەت ەلدىك ءانشىنىڭ الاتىن اقشاسىنا تالاي ءۇي الۋعا بولادى. الاش ارىستارىنىڭ ۇرپاقتارىنىڭ بىرەۋى جيىرما جىلدا ءبىر ءۇي الدى ما ەكەن؟ المادى. ولار بيلىكتەن ەش نارسە سۇرامايدى. سەبەبى، جەكە باستارى ءۇشىن بىردەڭە سۇراپ، بيلىكتىڭ الدىنا بارۋعا، اتا-بابالارىنان تۇقىم قۋالاپ، قانمەن كەلگەن تەكتىلىك جىبەرمەيدى. تەكتىنىڭ تۇقىمدارى ءۇشىن ار، ابىروي بارىنەن قىمبات. ال قازىرگى بيلىك باسىنداعىلار ونى تۇسىنبەيدى. سەبەبى، وزدەرىندە ونداي قاسيەتتىڭ ۇشقىنى دا جوق. قازاقتىڭ جارتىسىنان كوبى قىرىلىپ قالعان اشارشىلىق قۇرباندارىنا ارناپ، 20 جىل بولدى الماتىدا ءالى ەسكەرتكىش قويا الماي كەلەمىز. سونى قويايىق. الماتىنىڭ ىرگەسىندەگى ارىستارىمىز جەرلەنگەن «جاڭالىقتا» اتتارى جازىلعان ۇلكەن مۇراجاي ورناتايىق. ورىستار بەرمەي وتىرعان سوڭعى حانىمىز كەنەسارىنىڭ باسىن ەلگە الدىرايىق. ماگاداننان ساعىم قۋماي وسى ماسەلەلەردى ەل بولىپ كوتەرەيىك.     

-   كەنەسارى حاننىڭ باسى « جوعالىپ كەتتى» دەيدى عوي.

-   كىم ايتتى ونى؟ نەگە ءبىز وسى كىم نە ايتسا، سوعان سەنە بەرەمىز؟ كەنەسارى حاننىڭ باسى جوعالعان جوق. ءار نارسەنىڭ ءوز ورنىمەن ايتۋىمىز كەرەك. ونى ورىستار تىعىپ بەرمەي وتىر.

-  نەگە ولاي ويلايسىز؟

-   بۇگىنگە دەيىن كەنەسارى حاننىڭ باسىن ىزدەگەندەرگە، رەسەي، «ول جوق» دەپ جاۋاپ بەرىپ كەلدى. مەنىڭ دە جازعان حاتتارىما، «كەنەسارىنىڭ باسى جوق» دەپ جاۋاپ بەردى. بۇل مەنىڭ اشۋ-ىزامدى كەلتىردى. مەن پۋتينگە حات جازدىم. وعان: «كەنەسارى حاننىڭ باسىنىڭ ءبىر كەزدەرى بار بولعانىن، رەسەيدىڭ عالىمدارى دا مويىنداپ وتىرعانىن» ايتتىم. تاۋىق جوعالسا دا، ءوتىنىش جازىلىپ، تىركەلىپ انىقتالادى. ال وسىنداي قۇندى جادىگەردى جوعالتىپ الىپ جايباراقات وتىرۋى مۇمكىن ەمەس. «ەگەر ول جوعالىپ كەتسە، قاشان، قالاي جوعالعانى تۋرالى قۇجاتتاردى كورسەتىڭدەر. ال ەگەر ونى بىرەۋ ۇرلاسا، قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنا ۇرلاندى دەپ جازىلعان ءوتىنىشتى كورسەتىڭدەر. قاي تەرگەۋشى ءىستى جۇرگىزدى؟ ناتيجەسى نە بولدى؟ وسىنىڭ ءبارىن كورسەتىڭدەر. بىزدە ونداي قۇجاتتار جوق دەيسىڭدەر. راس ەگەر ونداي قۇجاتتار جوق ەكەن، وندا بابامىزدىڭ باسىن تىعىپ، بەرمەي وتىرسىڭدار» دەدىم.

رەسەي پرەزيدەنتىنىڭ اكىمشىلىگىنىڭ تاپسىرىسىمەن ولاردىڭ مادەنيەت مينيسترلىگى ماعان جازعان سوڭعى حاتتارىندا باسقاشا سايراي باستادى: كەنەسارى حاننىڭ باسى رەسەيدە مۇلدە بولعان جوق، - دەپ. مەن ولارعا حانىمىزدىڭ باسىنىڭ بولعاندىعى جايلى رەسەي مۇراعاتتارىنان ءبىر ەمەس بىرنەشە قۇجات تاۋىپ، كوزدەرىن شۇقىپ تۇرىپ كورسەتىپ حات جازىپ جىبەردىم. جاۋابىن توسىپ وتىرمىن. «شىندىقتى ايتىپ، بابامىزدىڭ باسىن تاۋىپ بەرمەسەڭدەر، حالىقارالىق ۇيىمدارعا شاعىمدانامىن» دەدىم.

«20 عاسىردا جەر بەتىندە قازاق حالقىنداي قاسىرەت شەككەن  حالىق بولعان جوق. اتا دىنىمىزدەن ايىرىپ، مەشىتتەرىمىزدى قيراتىپ، يمامدارىمىزدى اتىپ، قۇران كىتاپتارىمىزدى ورتەدىڭدەر. قازاقتىڭ بار مالى مەن استىعىن تارتىپ الىپ، قازاقتىڭ جارتىسىنان كوبىن اشتان قىردىڭدار. 130 مىڭداي ازاماتتارىمىزدى قۋعىنداپ، سوتتادىڭدار. 25 مىڭنان اسا ەڭ اسىل ارداقتىلارىمىزدى اتىپ، اسىپ قورلاپ ولتىردىڭدەر. بۇنى بىزگە سول كەزدەگى رەجيمنىڭ قاتەلىگى دەپ تۇسىندىرەسىڭدەر. قايداعى قاتەلىك؟ ءبىر كىسىنى شاپالاقپەن ۇرساڭىز قاتەلىك بولۋى مۇمكىن. ال جازىقسىز ءبىر ادامدى ولتىرسەڭىز ول قىلمىس بولادى. نەگە ميلليونداعان قازاقتى ولتىرگەندەردىڭ ءىسىن ءبىز قاتەلىك دەۋىمىز كەرەك؟ بۇل قىلمىس! ار-ۇياتتارىڭ بولسا، قازاق حالقىنان كەشىرىم سۇراۋلارىڭ كەرەك. ال سەندەر كەشىرىم سۇراۋدىڭ ورنىنا ۇلتىمىزدىڭ ازاتتىعى ءۇشىن كۇرەسكەن باتىر بابامىزدىڭ باسىن بەرمەي وتىرسىڭدار»، - دەدىم.

«قويدان قوڭىر كونبىس قازاق ەلىم ەد،

كونبىستىكتەن كورەسىنى كورىپ ەد،

وسى اعا، وسى پانا بولار دەپ

تىزگىنىمدى ۇلى ورىسقا بەرىپ ەك» - دەپ اقىن ك. تۋعانباەۆ جازعانداي، ارتى نە بولدى؟

كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ قازاق ۇلتىنا جاساعان قياناتىنا، قازىرگى رەسەي ۇكىمەتى كەشىرىم سۇراۋ كەرەك. بۇل جازىقسىز جاپا شەككەن اشارشىلىقتىڭ قۇرباندارى ءۇشىن، تاۋەلسىزدىك جولىندا جاندارىن پيدا ەتكەن قايراتكەرلەرىمىز بەن اتا-بابالارىمىزدىڭ رۋحى ءۇشىن، كەلەر ۇرپاعىمىزدىڭ ەڭسەسى بيىك بولۋ ءۇشىن كەرەك. ارىستارىمىزدىڭ سۇيەگىن ماگاداننان ىزدەۋ كەرەك دەگەن ناۋقاندى توقتاتۋ كەرەك. ايتپەسە، كۇننەن كۇنگە «كورگەندەر» كوبەيىپ بارادى. ەندى بەيىمبەت مايلينمەن دە «ايداۋدا بىرگە بولىپ، ونى كورگەندەر» تابىلىپ جاتىر. «ەلدەن اقشا جينايىق. قور قۇرايىق» دەۋشىلەر دە تابىلۋدا. بۇل ءۇردىستى توقتاتپاساق، ارتى جاقسىلىققا الىپ كەلمەيدى. بۇلاي جاساماساق، ءبارىمىز بولاشاق ۇرپاقتىڭ الدىندا دا، اللانىڭ الدىندا دا كىنالى بولامىز.

سۇحباتتى جۇرگىزگەن - قاجىمۇقان عابدوللا

Abai.kz