جازعى دەمالىسىن ەلدە، ءوز اۋىلىندا وتكiزiپ جاتقان دەپۋتات ءۋاليحان قاليجان الماتى قالاسىنداعى بiر توپ ورالمان زيالىلارىمەن كەزدەسiپ، كوكەيدە جۇرگەن كوپ ساۋالدارى توڭiرەگiندە پiكiر الىستى. الداعى سەسسيادا پارلامەنتتە تالاي سالماعى زiل باتپان قۇجاتتار قابىلدانباق. سونىڭ بiرi - "حالىقتىڭ كوشi قونى تۋرالى" زاڭ. بۇل زاڭ ءۇش ءتۇرلi ماسەلەگە ەرەكشە نازار اۋداراتىن بولادى. ول - ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ وتانىنا ورالۋى، iشكi كوشi-قون جانە ەڭبەك ميگراتسياسىن رەتتەۋ. پارلامەنتتەگi كوشi-قون جونiندەگi كونسۋلتاتيۆتiك كەڭەستiڭ توراعاسى ءۋاليحان قاليجان مىرزا وسى جاڭا زاڭنىڭ مiندەتتەرi مەن كوتەرەر جۇگi تۋرالى ءوز ويىن ورتاعا سالدى.

قىتايدان كوش نەگە توقىراپ تۇر؟

جازعى دەمالىسىن ەلدە، ءوز اۋىلىندا وتكiزiپ جاتقان دەپۋتات ءۋاليحان قاليجان الماتى قالاسىنداعى بiر توپ ورالمان زيالىلارىمەن كەزدەسiپ، كوكەيدە جۇرگەن كوپ ساۋالدارى توڭiرەگiندە پiكiر الىستى. الداعى سەسسيادا پارلامەنتتە تالاي سالماعى زiل باتپان قۇجاتتار قابىلدانباق. سونىڭ بiرi - "حالىقتىڭ كوشi قونى تۋرالى" زاڭ. بۇل زاڭ ءۇش ءتۇرلi ماسەلەگە ەرەكشە نازار اۋداراتىن بولادى. ول - ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ وتانىنا ورالۋى، iشكi كوشi-قون جانە ەڭبەك ميگراتسياسىن رەتتەۋ. پارلامەنتتەگi كوشi-قون جونiندەگi كونسۋلتاتيۆتiك كەڭەستiڭ توراعاسى ءۋاليحان قاليجان مىرزا وسى جاڭا زاڭنىڭ مiندەتتەرi مەن كوتەرەر جۇگi تۋرالى ءوز ويىن ورتاعا سالدى.

قىتايدان كوش نەگە توقىراپ تۇر؟

دەپۋتات ەڭ اۋەلi بۇگiندە اسسيميلياتسياعا ۇشىراپ بارا جاتقان قىتاي مەن وزبەكستانداعى قازاقتار جاعدايىنا الاڭداۋشىلىعىن بiلدiردi. بۇل ەكi مەملەكەتتiڭ دە جۇرگiزiپ وتىرعان ۇلتتىق ساياساتىنىڭ استارى بiر. ەكەۋi دە مىسىقتابانداي وتىرىپ، قولاستىنداعى ۇساق ۇلتتاردى ءوز ۇلتىنا سiڭiرۋدi كوزدەيدi. سول سەبەپتi دە، وسى ەلدەردەگi قازاقتاردىڭ قازاقستانعا كەلۋiنە مۇددەلi بولعانىمىز ابزال دەگەن وي تاستادى ول:
- قىتاي مەن وزبەكستانداعى قازاقتاردىڭ جاعدايى بۇگiندە قاتتى الاڭداۋشىلىق تۋعىزىپ وتىر. ايتالىق، وزبەكستاندا 565-تەن استام قازاق مەكتەبiنiڭ 50-i عانا قالدى. جالعىز نيزامي اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتە قازاق تiلi فاكۋلتەتi قالدى. ياعني، ءۇنسiز مەملەكەتتi اپپارات اسسيميلياتسياعا ۇشىراتۋ iسiن جۇرگiزiپ كەلەدi. سوندىقتان دا بiز قالاي بولعاندا دا پسيحولوگيالىق جاعىنان دايىن وزبەكستانداعى قازاقتاردى كوشiرiپ الۋىمىز كەرەك.
قىتايداعى قازاقتاردىڭ جاعدايى بۇدان دا مۇشكiل. بiرiنشiدەن، iشكi تۇركiستاننىڭ ماسەلەسi ۋشىعىپ تۇر. ەكiنشiدەن، قازاقستان مەن قىتاي اراسىنداعى مەملەكەتتiك كوشi-قون كەلiسiمiنiڭ بولماۋى قيىندىق تۋدىرۋدا. سوندىقتان دا، ونداعى قازاقتاردى 3 جولمەن اكەلۋدi ۇسىنىپ وتىر. بۇل مەملەكەتتiك كۆوتا جانە تۋىستىق جولمەن شاقىرۋ جانە قوعامدىق ۇيىمداردىڭ ۇيىتقى بولۋى ارقىلى كوشiرiپ الۋ. بۇل ۇيىمدار قازاقتىڭ قازاقستانعا كەلۋiنە جۇمىس جاساۋى كەرەك. ولاردىڭ قازاقستانعا كەلگەننەن كەيiنگi بەيiمدەلۋiنە وتۋiنە قولۇشىن سوزۋى تيiس، - دەيدi.
كوشi-قون جايىنداعى ماسەلەلەردiڭ بارلىعى قۇزىرلى ورگاننىڭ وكiلەتتiگiنە دە بايلانىستى. بۇگiنگi مينيسترلiك قۇرامىنداعى كوشi-قون كوميتەتiنiڭ قۇزىرى دا تىم تار دەيدi دەپۋتات:
- كوشi-قون زاڭى بۇگiنگi كۇننiڭ زاماناۋي تالاپتارىنا جاۋاپ بەرە المايدى. وسىعان وراي، ەكi كونفەرەنتسيا وتكiزدiك. سونىڭ بiرi "شاڭىراق" قوعامدىق بiرلەستiگiمەن بiرگە وتكiزiلدi. ولار iشكi كوشi-قون ماسەلەسiنە قاتىستى ءوز ويلارىن ورتاعا سالدى. ءسويتiپ، ۇكiمەتكە 16 ءتۇرلi ۇسىنىس جاساپ ەنگiزدiك. قازiر كوشi-قون ماسەلەسiمەن 5 مينيسترلiك اينالىسادى. ولاردىڭ باسى بiرiكپەيدi. ارقايسىسى بiر-بiرiنە سiلتەپ وتىرا بەرەدi.
سوندىقتان، مينيسترلiكتiڭ قۇرامىنداعى كوشi-قون كوميتەتiنiڭ وكiلەتتiگiن ۇلعايتۋ كەرەك. ميگراتسيا جونiندەگi اگەنتتiك نەمەسە مينيسترلiك قۇرىپ، اتالعان 5 مەكەمەنiڭ باسىن بiرiكتiرەتiن iرi مەملەكەتتiك ۇيىم كەرەك. سوندا عانا بiز بولاشاقتا مەملەكەتتiك ساياسات دەڭگەيiندە كوشi-قون ساياساتىن جۇرگiزە الامىز، - دەگەن وعان جينالعاندار وزدەرiن تولعاندىرىپ جۇرگەن ماسەلەلەردi دە ءسوز ەتتi.

قىتايمەن اراداعى مەملەكەتتiك كوشi-قون كەلiسiمiنە قول جەتكiزۋ بىلاي تۇرسىن، بۇعان دەيiن ونداعى قانداستارىمىزدىڭ ورالۋىنا مۇرىندىق بولىپ جۇرگەن "كوشi-قون شاقىرتۋى دا" قازاقستان تاراپىنان توقتاپ تۇر ەكەن. دەپۋتاتتان زيالىلار وسى ماسەلەنiڭ انىق-قانىعىن بiلiپ بەرۋiن سۇرادى. ويتكەنi, بۇل ماسەلە ونداعى قازاقتاردىڭ كوشiپ كەلۋiنە قول بايلاۋ بولادى ەكەن. قازiر قىتايداعى قازاقتار ەكi ءتۇرلi شاقىرتۋمەن - "تۋىستىق" جانە "وقۋ" شاقىرتۋىمەن كەلiپ جاتىر. ونىڭ وزiندiك قيىندىقتارى بار ەكەن. ماسەلەن، كاسiپكەر تالعات مامىرۇلىنىڭ ايتۋى بويىنشا، تۋىستىق شاقىرتۋ ارقىلى ونداعى قازاقتار مەكتەپتەگi بالاسىن شەكارادان الىپ شىعا المايدى ەكەن. ياعني، ءوزi كەلسە دە، وتباسىن تولىق كوشiرiپ اكەلە المايدى. بۇل كوشتiڭ توقىراۋىنىڭ باستى سەبەبi بولىپ تۇرعانعا ۇقسايدى.
ءۋاليحان قاليجان مىرزا بۇل ماسەلەنi ەگجەي-تەگجەيدi جازىپ بەرۋلەرiن ءوتiندi. الداعى كۇزدە پارلامەنتتە ۇكiمەتكە دەپۋتاتتىق ساۋال رەتiندە جولداۋدى قۇپ كورiپ وتىر.

"ورالمان" اتاۋىن وزگەرتۋ كەرەك

قازiر قوعامدا "ورالمان" اتاۋىنىڭ دا قىزۋ تالقىلانىپ جاتقانى بەلگiلi. ءۋاليحان قاليجان مىرزا الداعى سەسسيادا قابىلدانار زاڭدا وسى اتاۋدى تۇبiرiمەن وزگەرتۋ كەرەك دەگەن پiكiردە:
- قازiر بۇل اتاۋدى قازاقستان قوعامى قابىلداي المايتىن دارەجەگە جەتتi. قوعامدا "ورالمان كەشە ەل باسىنا كۇن تۋعاندا قاشىپ كەتiپ، بۇگiن قايتا ورالىپ وتىر" دەگەن تۇسiنiك بەلەڭ الىپ بارادى. بۇنى قالىپتاستىرىپ وتىرعان دا باق. سىرتتا جۇرگەن قازاقتىڭ ءبارi قاشىپ كەتكەن قازاق پا؟ جوق يمپەريالاردىڭ بولشەكتەۋ ساياساتى كەزiندە وزگە ەلدەردiڭ قول استىندا قالىپ قويعان تەرريتورياداعى قازاقتىڭ ۇرپاعى ما؟ وسى جاعىن ءالi ەكشەي قويعان جوقپىز.
ۇمىتپاسام، 1860 جىلى شاۋەشەكتە، 1881 جىلى پەتەربوردا رەسەي مەن قىتاي شەكارا ءبولiسi
جايىندا كەلiسiمگە كەلەدi. وسى كەلiسiم بويىنشا، وزەننiڭ ارعى بەتi قىتاي يمپەرياسىنا، بەرگi بەتi رەسەي يمپەرياسىنا تيەسiلi بولعان. قازاقتىڭ ءبولiنۋ تاريحى وسىدان باستالادى. قىتايداعى قازاقتىڭ ءبارi رەپرەسسيا جىلدارىندا كەتiپ قالعان قازاق ەمەس، ولار ءوز اتا جۇرتىندا قالىپ قويعان قازاقتار. وزبەكستانداعى قازاقتار دا سولاي. تاشكەنتتiڭ ۇيسiندەردiڭ استاناسى بولعانى دا ءمالiم. تولە بيدiڭ بەيiتi سوندا جاتىر. ول كەزدە ارينە، رەسمي شەكارا بەكiتiلمەگەن، شەكارالار وسىنداي بەيiتتەرمەن ايقىندالاتىن. جاقىندا "ماڭعىستاۋ ماقامدارى" اتتى "ەگەمەن قازاقستان" گازەتiنە ماقالا بەردiم. سوندا پiر بەكەتتiڭ بەيiتiنiڭ تۇركiمەنستان مەن قازاقستان شەكاراسىن بەلگiلەيتiن نۇكتە بولعانىن ايتتىم. دەمەك، شەتتەگi قازاقتار تۋرالى تۇسنiكتi تۇبiرiمەن وزگەرتiپ، بار قازاقتىڭ - بiر قازاق ەكەندiگiن اشكەرەلەيتiن كەز تۋدى. ياعني، "ورالمان" اتاۋىن وزگەرتۋ كەرەك. ارينە، سوڭعى كەزدە بۇل اتاۋعا بايلانىستى كەيبiر پiكiرلەردi ءباسپاسوز بەتتەرiنەن وقىپ قالامىن. سوندا "ورالمان" بولا ما، باسقا بولا ما، ول اتاۋدى وزگەرتكەننەن نە ۇتامىز؟" دەگەن ويلار باسىم ايتىلادى. ارينە، بۇل ۇكiمەتتiڭ دە قولايىنا جاعادى. ويتكەنi, "ورالمان" اتاۋى 42 زاڭنامالىق ۇعىمعا ەنگەن. دەمەك، ول ءسوزدi وزگەرتەتiن بولساق، 42 زاڭنامالىق اكتiلەرگە وزگەرiس ەنگiزەتiن بولامىز. بiراق، بۇل بiزگە كەدەرگi بولماۋى كەرەك. الداعى پارلامەنتتiڭ جاڭا سەسسياسىندا "حالىقتىڭ كوشi-قونى تۋرالى" جاڭا زاڭ قابىلدانباق. وسى زاڭدا اۋەلi اتاۋدان باستاپ، بارلىق ماسەلەلەرگە كەشەندi تۇردە ءمان بەرەتiن بولامىز. بۇل اتاۋدى "ەتنيكالىق وتانداستار" دەگەن اتاۋمەن الماستىرۋ كەرەك. "ەتنيكا" دەگەن تەرميندi بۇكiل الەم مويىنداعان. بiراز ۋاقىتتان كەيiن "ەتنيكالىق" ءسوزi كومەسكiلەنiپ، "وتانداستار" اتاۋى قالادى. بۇل بiزدiڭ ارامىزعا سىنا قاقپايتىن، جاقىن ءسوز.

كاسIبي جۇمىسشى بولماي، قوعام دا العا جۇرمەيدI

قازاقستاننىڭ قارجىسى بۇگiندە باسقا ەلگە كەتiپ جاتىر. ەلدە كاسiبي جۇمىسشىلاردىڭ ازدىعى سالدارىنان شەتتەن كەلگەن زاڭسىز ميگرانتتاردىڭ ەڭبەك كۇشiنە جۇگiنۋگە تۋرا كەلۋدە. ولار زاڭسىز تاپقان اقشاسىن شەتەل اسىرىپ، ءوز مەملەكەتiنiڭ قارجىسىن مولايتىپ جاتىر. بۇعان دەيiن قازاقستاندا شامامەن 1 ميلليون زاڭسىز ميگرانت بولدى. قازiر ولاردىڭ 370 مىڭدايى 3 جىل ۋاقىتپەن زاڭداستىرىلدى. تاعى 500 مىڭدايى بار. دەپۋتات ەكi جىلدان كەيiن قازاقستاننىڭ شەكاراسى زاڭسىز ميگرانتتار ءۇشiن جابىلاتىندىعىن ايتادى. سوندا قازاقتىڭ قارا جۇمىسىن كiم iستەيدi?
- قازاقستاندا كاسiبي جۇمىسشىلار جوق. مۇناي-گاز سالاسىندا، قۇرىلىس سالاسىندا. ەگەر، شەكارا جابىلسا قازاقتىڭ قۇرىلىسىن كiم سالادى، ماقتانى كiم جينايدى، ەگiنiن كiم سالادى؟ دەمەك، ءوزiمiزدiڭ كاسiبي جۇمىسشىلارىمىزدى دا دايىنداۋىمىز كەرەك.
"كوشi-قون تۋرالى" زاڭعا شەتەلدiك iرi كومپانيالارعا بايلانىستى بiر ۇسىنىس ەنگiزدiم. ول قولداۋ تاپقان ەدi. وندا "قازاقستاندا جۇمىس iستەيتiن شەتەلدiك كومپانيالار جەرگiلiكتi ۇلتتاردىڭ نەگiزiندە جۇمىسشىلاردى دايىندايدى" دەلiنگەن. زاڭ كۇشi بار. الايدا، ونى قاداعالاۋ قولعا الىنباي وتىر. سونداي-اق، شەتتەن جۇمىس كۇشiنە بولiنەتiن كۆوتاعا سىرتتا جۇرگەن قانداستارىمىزدىڭ اراسىنداعى بiلiكتi مامانداردى تارتۋ ماسەلەسiن دە كەزiندە كوتەرگەن ەدiم. ونى ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتiك قورعاۋ مينيسترi بولىپ تۇرعانىندا بەردiبەك ساپارباەۆ قولداعان. قازiر ونىڭ دا جۇزەگە اسۋ-اسپاۋى ەكiتالاي بولايىن دەپ تۇر، - دەيدi ول.

كونفۋتسي: ەلدI جاۋلاپ الۋ ءۇشIن سوعىس اشۋدىڭ قاجەتI جوق، عاسىرىنا 1 مم العا جىلجىساڭ بولدى

- قازiر قازاقستاندا قىتايلانۋ ءۇردiسi بەلەڭ الىپ بارادى، - دەيدi ءۋاليحان مىرزا. - قازاقستاندا قازاق تiلiنiڭ پروبلەماسى شەشiلمەي تۇرعان كەزدە بiز قىتاي تiلiنiڭ پروبلەماسىن شەشۋمەن اينالىسىپ كەتتiك. شانحاي ۇيىمىنىڭ كەلiسiمiنە بايلانىستى، قىتايدا بiر قازاق ورتالىعى اشىلۋ كەرەك. قازاقستاندا بiر كونفۋتسي ورتالىعى اشىلۋ كەرەك بولعان. بiراق، قازiر قازاقستاننىڭ بارلىق جوعارى وقۋ ورىندارىندا كونفۋتسي ورتالىعى اشىلىپ جاتىر. بiزگە قىتاي تiلiنiڭ ماماندارى سونشا كوپ قاجەت پە؟
مەن وسىعان وراي دەپۋتاتتىق ساۋال جولدادىم. ۇكiمەتتەن كەلگەن جاۋاپتىڭ مازمۇنى "شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنىڭ كەلiسiمiنە وراي" دەلiنiپتi.
بەيجiڭدەگi ۋنيۆەرسيتەتتە قازاق تiلi مەن ادەبيەتi فاكۋلتەتi بار. بۇرىن ول كافەدرا ەدi. وندا قىتاي بالالارى بiلiم الۋدا. ولار ارينە، قازاقستاندى زەرتتەۋگە كiرiسiپ جاتىر. دەمەك، بiز قىتايدىڭ ساياساتىن جىلدامداتۋعا كومەكتەسiپ جاتىرمىز. ياعني، ايداھاردىڭ جەمساۋىنا كiرiپ كەتپەيمiز بە دەگەن الاڭداۋشىلىق مەندە باسىم. ويتكەنi, بۇل وقۋ ورىندارى تەحنيكالىق قاجەتتi كاسiپتiك مامانداردى دايارلايتىن وقۋ ورىندار بولسا بiر ءسارi. بۇندا كونفۋتسي iلiمi مەن قىتاي تiلi ۇيرەتiلەدi. بۇنىڭ سونشا كوبەيۋi كiم ءۇشiن كەرەك؟ تۇسiنبەدiم. بiز قىتاي تiلiنiڭ ماماندارى بiزگە قانشا كەرەك ەكەندiگiن ەسەپتەي وتىرىپ، جەكەمەنشiك ۋنيۆەرسيتەتتەردە قىتاي تiلiنiڭ ماماندارىن دايارلاۋعا جول بەرمەۋiمiز كەرەك. ال، مەملەكەتتiڭ ستراتەگيالىق ساياساتىنا قايشى كەلەتiن ماسەلەلەردi مەملەكەتتiڭ ءوزi ۇيلەستiرۋi كەرەك.

ەسەنگۇل كاپقىزى،

«تۇركىستان» گازەتى، 13.08.2009