قىرعىز حالقى – ەجەلگى دينلين حالقىنىڭ حەگۋ رۋىنان

قىرعىز حالقى نەگىزى «قىرعى» دەپ اتالعان تايپادان قالىپتاسقان، بۇل رۋ ەجەلگى ديليندىك تايپالار تىزىمىندە «حەگۋ» دەپ كورسەتىلگەنى ءمالىم. دينلين حالقى ءوز كەزەگىندە ەجەلگى جۋندي حالقىنىڭ حۋن ەلى ايماعىنا بارىپ ورنىققان بولىگى. سوندىقتان قىرعىز حالقى جايلى ايتپاس بۇرىن الدىمەن جۋندي حالقى مەن دينلين ەلى جايلى قىسقاشا ايتا كەتكەن ءجون.

قىتاي دەرەكتەرىنە سۇيەنسەك، ب.د.د. ءىىى مىڭجىلدىقتان باستاپ، ب.د.د. IV عاسىرعا دەيىن ورتالىق قىتايدىڭ سولتۇستىگى مەن باتىسىن الىپ جاتقان تاۋلى ايماقتى «جۋندي» حالقى مەكەندەگەن. «جۋنديلەردىڭ» سولتۇستىگىندەگى قۇرعاق دالادا «حۋن» (حوڭىر) حالقى، ال وڭتۇستىگى مەن شىعىسىنداعى تومەنگى القاپتاردا قىتايدىڭ ارعى بابالارى وتىردى. كۇن ساۋلەسى تۇسە بەرمەيتىن قالىڭ ورماندا، تۇماندى، تاۋلى ولكەدە مىڭداعان جىلدار بويى وتىرعاندىقتان جۋنديلەردىڭ ءتۇرى كوك كوزدى، قىزىل شاشتى بولىپ قالىپتاسقان. بارشا «تاۋ حالىقتارى» ءتارىزدى كەلبەتتەرى جۇندەس بولعان. وسى سەبەپتەن «حوڭىر» (حۋن) حالقى ولاردى «ءجۇندى» دەپ اتاعان. ياعني، تاۋ حالقى كۇن مەن دالا جەلى ءوڭىن قاقتاعان دالا حالقىن «حوڭىر» (حۋن) دەپ اتاسا، دالا حالقى جۇندەس ءوڭدى تاۋ حالقىن «ءجۇندى» دەگەن.

تاۋلىق جۇندىلەردىڭ تومەندەگى القاپتاردا وتىرعان قىتايلاردى ۇزاق عاسىرلار بيلەپ، توستەگەنى جايىندا ناقتى دەرەكتەر بار. قىتايدىڭ اتا-بابالارى ورتالىق قىتايعا العاش جەتكەندە ول جەر باتپاقتى قالىڭ نۋ ورماندى بولعانىن، وندا ءجۇندي حالقىنىڭ ءارتۇرلى تايپالارى مەكەندەگەنىن تاريحي جازبالار ايعاقتايتىن فرانسۋز تاريحشىسى مارسەل گرانە اتاپ وتەدى (قىتايدىڭ اتا-بابالارى وڭتۇستىكتەن بارعانى تۇسىنىكتى، ياعني قازىرگى ۆەتنام، لاوس ەلدەرى ايماعىنان). جۇندىلەر تاۋدىڭ الىپ قۇسىنا سىيىنعان، ونى قازاق «تازقارا» دەپ اتايدى (پارسى-تاجىكشە «سيمرۋگ»، گرەكشە «گريفون»). تاۋدىڭ بيىك شىڭدارىن مەكەندەيتىن وسى قۇستى جۇندىلەر «ءتانى ءىرى» (ماعىناسى ­– «الىپ دەنەلى») دەپ اتادى، ءجۇندى-يۋەچجيلەردىڭ سول قۇستى قۇداي تۇتقانىن گرەك دەرەكتەرى راستايدى. وسى «ءتانى ءىرى» قۇسقا تابىنۋ ءداستۇرى كەيىن «اسپان قۇدايى ءتاڭىرى» سەنىمىنە ۇلاسقان. جۇندىلەردىڭ اتا-مەكەنى بولعان تاۋدىڭ ءتاڭىر شىڭى دەپ اتالۋى سوزىمىزگە دالەل. ول تاۋدى تيان شيان ەتكەن «ر» دىبىسى جوق قىتاي، ونىڭ قىتايشا ماعىناسى دا ­– «اسپان قۇدايىنىڭ تاۋى».

قازاقتا اراپتىق «ءدىن» ءسوزى ماعىناسىنا جاقىن وزىندىك «ءدىل» دەگەن ءسوز بار. قىتايلارمەن جاقىن ارالاسقان جۇندىلەردىڭ كەي تايپالارى وزدەرىن «ءدىللى» دەپ تە اتاعان ءتارىزدى (ياعني، «ءبىز قىتايلارعا قاراعاندا قالىپتاسقان ءدىنى بار حالىقپىز» دەگەن ماعىنادا). وسى سەبەپتەن بولار، قىتاي جازبالارى كەي جۇندىلەردى «دي» دەپ كورسەتەدى. جۇندىلەر ىقپالىمەن قىتايلار دا «ءتانىرى» سەنىمىنە كوشكەنىن جانە «ءتانىرى» اتاۋى «اسپان قۇدايى» دەگەن ماعىناعا يە بولعانىن اڭعارامىز. قىتايلار «ر» دىبىسى جوقتىعىنان «ءتانىرى» اتاۋىن «تيان» دەپ وزگەرتىپ قابىلداعان.

كەيىن ب.زامانىمىزعا دەيىنگى 4-3 ع.ع. كوپتەگەن شاعىن كنيازدىكتەردەن تۇراتىن قىتاي بىرىگىپ يمپەرياعا اينالىپ، ولار مەن ەرجۇرەك ءجۇندى حالقى اراسىندا 500 جىلعا سوزىلعان سوعىس-تەكەتىرەستەر بولعانى، اقىرى جۇندىلەر جەڭىلىسكە ۇشىراپ جان-جاققا اۋىپ كوشىپ كەتكەنىن قىتاي دەرەكتەرى كورسەتەتىنى عالىمدارعا ءمالىم. جەڭىلگەن جۇندىلەردىڭ ۇلكەن توبى ب.د.د. ءىىى عاسىردا باتىسقا، ورتا ازياعا كەتسە (پارفيا پاتشالىعىن ورناتقاندار), ەكىنشى توبى سولتۇستىك شىعىستاعى «حۋ» تايپاسى ايماعىنا كەتكەن (جاپون، ماڭعول، كورەي ۇلتتارىنىڭ ارعى بابالارى), ءۇشىنشى توبى سولتۇستىكتەگى قوڭىر حالقى (حۋن) ايماعىنا بارعان. جۇندىلەردىڭ ءوز وتانىندا قالعانى ­– شىڭجانداعى يۋەچجي (وشاق) تايپاسى، تيبەتتە وتىرعان جۇندىلەر جانە قازىرگى ورتالىق قىتاي اۋماعىندا قالعان جۇندىلەر. شىڭجانداعى يۋەچجي (وشاق) ەلىندە ارتىنشا ۋيسۋن كنيازدىگى پايدا بولىپ، ول كەيىن ورتا ازيانى تولىق باعىندىرىپ، الىپ ءۇيسۇن يمپەرياسى ورنايدى (كۋشان پاتشالىعى). تيبەتتەگى جۇندىلەر كەيىن بۋدديزم ءدىنى ارقىلى تەگى قىتايلىق ەتنوستارعا ارالاسىپ، تيبەت ۇلتىن قالىپتاستىردى. قىتاي يمپەرياسى ايماعىندا قالعان جۇندىلەردە جەتى تايپادان قۇرالعان بايدى وداعى بارى كورسەتىلگەن. ولاردىڭ كوبى كەيىن قىتايلارعا ءسىڭىپ جويىلعانىمەن، ءبىر بولىگى ب.ز. I ع. ورتا ازياداعى ءۇيسۇن يمپەرياسىنا بارىپ قوسىلعان ءتارىزدى (وشاقتى تايپاسىنىڭ بايلى رۋى مەن كىشى جۇزدەگى بايلى تايپالار وداعى سولاردان دەۋ ورىندى).

ءبىز ءسوز ەتەيىن دەپ وتىرعان جۇندىلەر سولتۇستىكتەگى حۋن حالقى جەرىنە كەتكەندەر.  ولار – دەرەكتەردە «ديلين» نەمەسە «دينلين» دەپ كورسەتىلگەندەر (ولار قىتاي جازبالارىندا «دي» دەپ كەزدەسەتىنىن ايتتىق). ارتىنشا حۋن يمپەرياسى قۇرامىنا ەنگەن ديلين (دينلين) حالقى – سول دي-جۇندىلەر. قىتاي دەرەكتەرى دە ديليندەر ورتالىق قىتايداعى ادامدارشا تابىناتىنىن باياندايدى، ياعني ولار تيان ء(تانىرى) سەنىمىن ۇستاناتىن قىتايلار سياقتى ءمىناجات ەتكەن. وسى دەرەك ءبىزدىڭ تۇجىرىم دۇرىس ەكەنىن بايقاتادى. حۇڭ (حۋن) حالقىنا دا ءتانىرى سەنىمىن تاراتقان سول ديلين-جۇندىلەر ەكەنى تۇسىنىكتى. ديليندىك تايپالار تىزىمىندە «حەگۋ» دەپ كورسەتىلگەنىن عالىمدار «قىرعى» تايپاسى دەپ تانيدى. شاماسى قىردى (قىراتتى دالانى) مەكەندەگەندىكتەن بەرىلگەن اتاۋ. وسى قىرعى تايپاسى قىرعىز ۇلتىنىڭ تىكەلەي ارعى بابالارى بولىپ تابىلادى.

ديلليندەر V-ءVى عاسىرلارداعى دەرەكتەردە «دەلە» («تەلە») جانە «تەلەۋت» اتاۋلارىمەن كەزدەسەدى. ياعني، ءجۇندى حالقىنىڭ سولتۇستىك وڭىرگە كەتكەندەرى تاريحتا ديللين جانە تەلە-تەلەۋت دەپ كورسەتىلەدى. ولار ءسىبىر مەن التايداعى كەي تۇركىلىك ۇلتتاردى قالىپتاستىرعان.

       ۇيعىر قاعاناتىنىڭ نەگىزگى اسكەري كۇشى قىرعى تايپاسى:

مۇسىلمان حاليفاتى اسكەرىمەن 732 جىلدان باستالعان كوپتەگەن شايقاستار تۇركى اشينا ديناستياسى بيلەگەن تۇرگەش قاعاناتىن السىرەتكەنى راس. وسىنى ۇتىمدى پايدالانعان جۋجاندىق شيۆەي ء(شيبوراش) ديناستياسى مەملەكەتتىڭ شىعىس ايماعىنداعى بيلىكتى ءوز قولدارىنا الىپ، 745 جىلى ۇيقىر قاعاناتىن ورناتقان (قازىرگى ماڭعوليا ايماعىندا). ولاردىڭ باستى سەنىمدى كۇشى قىرعى تايپاسى بولدى (قىرعى – «قىر تايپاسى», «قىردى مەكەندەيتىن تايپا» دەگەن ماعىنادا). وسى سەبەپتەن مەملەكەت اتاۋى «ءۇي-قىر قاعاناتى» دەپ تاريحقا ەندى (ۇيقىر – «قىرعى ەلى» دەگەن ماعىنادا). ۇيقىر قاعاناتىن تان (قىتاي) مەملەكەتى مويىنداعانى ايتىلادى. ويتكەنى، تان مەملەكەتى (قىتاي) بۇل زامان ىشكى الاۋىزدىقتان قاتتى السىزدىككە ۇشىراعانى بەلگىلى.

قىتاي جازبالارىندا ۇيقىر ەلى اۋەلدە «حويحۋ, حەگۋ» دەپ كورسەتىلەدى، ول «قىرعى» اتاۋىنىڭ قىتايشا بۇرمالانۋى بولىپ تابىلادى. ال سۋي زامانىنداعى «ۋحۋ» اتاۋىن «ۇيقىر» دەپ بۇرمالاعان رەسەي تاريحشىلارى، الايدا ول زاماندا ۇيقىر قاعاناتى ءالى ومىرگە كەلمەگەن بولاتىن ء(Vى-ءVىى عاسىرلار). سۋي داۋىرىندەگى قىتاي دەرەكتەرىندە «ۋحۋ» دەپ كەزدەسەتىن رۋ قازاقتىڭ ۋاق تايپاسى دەگەنىمىز ورىندى. سەبەبى، «ۋحۋ» اتاۋىنىڭ ۇيقىر قاعاناتىنا دا، كەيىنگى ۇيعىر ۇلتىنا دا ەش قاتىسى جوق. ال قىرعىزدار ۇيقىر قاعاناتىنىڭ نەگىزگى كۇشى بولعان قىرعى تايپاسىنان قالىپتاسقان. ۇيقىر قاعاناتى رۋلارى قۇرامىنداعى سيۋەيانتو, دۋبو, تولانگە, پۋگۋ, باەگۋ, ادە, بايسي دەگەندەر قازىرگى قىرعىز قۇرامىنداعى سولتو, ءتوبوي, ءتوولوس, بۋگۋ, بارگى, اديگي, باسىز رۋلارى (سيۋەيانتو – سولتو، دۋبو – ءتوبوي، تولانگە – ءتوولوس، پۋگۋ – بۋگۋ، باەگۋ – بارگى، ادە – اديگي، بايسي – باسىز). ونداعى «يۋانحە» دەگەنى «وڭقىر»، ال  «ياولوگە» – «سولقىر» نەمەسە «ۇلىقىر» بولۋى مۇمكىن. قىرعىزداردىڭ ءالى دە «وڭقانات»، «سولقانات» دەپ بولىنەتىنى ءمالىم. ال «گۋليگان» دەگەنى كۋرىكان, بۇل رۋ تۋۆا ۇلتىندا ساقتالعان. «دۋبو» رۋى كەيىن تۋۆا ۇلتىن قالىپتاستىردى، ونىڭ از بولىگى عانا «ءتوبوي» اتاۋىمەن قىرعىز قۇرامىندا ساقتالىپتى. ال «تولانگە» دەگەن ەجەلگى دەلە-ديلين ەلى بولىپ تابىلادى، ولار كەيىن تولەنگي ۇلتى بولدى، ۇلكەن توبى «تولەگەتاي» اتاۋىمەن قازاقتىڭ نايمان تايپاسى قۇرامىنا ءسىڭدى جانە از توبى «ءتوولوس» اتاۋىمەن قىرعىزدار قۇرامىنا ساقتالعان.

قىتاي جازبالارىندا وسى رۋلاردان بولەك ۇيقىر ەلىنە وداقتاس بولعان «باسيلي» مەن «گەلولۋ» تايپالارىنىڭ اتاۋى كەزدەسەدى. «باسيلي» دۇرىسىندا قىرعىز قۇرامىنداعى «بازارى» رۋى، ول – قازاقتىڭ نايمان تايپاسىنداعى بازارحان رۋى. جوعارىدا كورسەتىلگەن «تولانگە» – قازىرگى نايمان قۇرامىنداعى «تولەگەتاي» دەگەن ۇلكەن رۋ. الدىڭعى ماقالامىزدا قىتايمەن شەكارالاس وتىرعان وڭتۇستىك حۇڭدارىن قىتايلار «ناي» («ءسۇت ەلى» ماعىناسىندا) دەپ اتاعانىن، سول «ناي» ەلىنىڭ ءVى عاسىردا باتىسقا كەتكەندەرى ونداعى تەلەنگي (ديلي) تايپاسىمەن وداقتاس بولعانىن، قازىرگى نايكا وزەنى سول ەلدىڭ اتاۋىنان ەكەنىن، ولاردىڭ ماڭعى رۋلارىمەن وداقتاسقان بولىگى «نايماڭ» (نايمان) تايپاسى بولىپ قالىپتاسقانىن، ال تاتار ەلىمەن وداقتاس بولعاندارى كەيىن نوعاي اتاۋلى ۇلتتى قالىپتاستىرعانىن جازعانبىز. قىرعىزداعى «نويگۋ» رۋى سول كەيىن نوعاي ۇلتىن قالىپتاستىرعان «ناي-نايكا» ەلىنىڭ توبى دەسەك، قاتەلەسپەيمىز. جوعارىدا كورسەتىلگەن باسيلي-بازارى مەن تولانگە-تولەگەتاي رۋلارى دا كەيىن ناي ەلىنە قوسىلىپ، نايمان تايپاسىن قالىپتاستىردى.

ۇيقىر قاعاناتىنىڭ ەكىنشى وداقتاسى «گەلولۋ» تايپاسى دۇرىسىندا كەرەيلەر, قازاقتىڭ كەرەي تايپاسى. ونى ۇيقىر قاعاناتىنىڭ ءبىر بيلەۋشىسىنىڭ لاقاپ اتى گەلەيكەحان دا اڭعارتادى (گەلەيكەحان – كەرەيكاعان, بيلىككە كەرەي تايپاسى قولداۋىمەن وتىرعاندىقتان سولاي اتالعان ءتارىزدى). رەسەيلىكتەر «گەلولۋ» دەگەندەردى «كارلۋك» دەپ تۇسىندىرەدى، وسىلايشا تاريحتا بولماعان كارلۋك دەگەندەردى «بولدى» دەپ دالەلدەۋگە تىرىسادى. شىنىندا «گەلولۋ» اتاۋى – «كەرەيلەر» دەگەن اتاۋدىڭ قىتايشا بۇرمالانۋى، سول گەلولۋ قۇرامىنداعى مولۋو, چيسى, تاشيلي دەگەن رۋلار – كەرەي تايپاسىنىڭ مولقى, شەرۋشى, تارىشى رۋلارى. دەمەك قازاقتىڭ نايمان مەن كەرەي تايپالارى ۇيقىر قاعاناتى زامانىندا قىرعى تايپاسىمەن وداقتاس بولعان. سول مەملەكەت ءومىر سۇرگەن قازىرگى ماڭعوليا ايماعىندا قازاقتىڭ نايمان مەن كەرەي تايپاسى ءالى دە وتىرعانى انىق دەرەك جانە ولاردىڭ قىرعىز ەمەس، قازاق ەكەنى قازاقتىڭ قىرعىزدان بۇرىن حالىق بولىپ قالىپتاسقانىن دالەلدەيدى.

ۇيقىر قاعاناتىن ورناتقان قاعان ەسىمى قىتاي جازباسىندا «گۋلي پەيلو» دەپ كورسەتىلگەن. ونىڭ دۇرىسى «ۇلى ءبورى» بولۋى مۇمكىن. سول قاعاننىڭ «گۋدۋلۋ-پيگ-اتسيۋە-كەحان» دەگەن لاۋازىمى دۇرىسىندا – «قۇتتىلى-بەك-ءاسۇيى-قاعان». ودان كەيىن بيلەۋشى بولعان مويانچۋر ەسىمى دۇرىسىندا «ءماڭجۇر» دەپ بىلەمىز. وسى دەرەكتەر ۇيقىر قاعاناتىن ورناتقان ءجۇرجان-جۋجاندىق اسىلۇيا ءشيبورى-اش ديناستياسى ەكەنىن كورسەتەدى. سونىمەن قاتار ۇيقىر قاعاناتى مەن تۇرگەش قاعاناتى اراسىنداعى جاۋلىقتا ەكى مەملەكەتتى بيلەگەندەر ءوزارا باقتالاس اشينا مەن ءشيبوراش ديناستيالارى ەكەنىن اڭعارتادى.

قىتاي جازبالارىنا سەنسەك، حاكاس ەلى ۇيقىر قاعاناتىنان دەربەس بولعان. وندا حاكاس ەلىن بيلەگەندەردى «اجو» دەپ كورسەتكەن، ونىڭ دۇرىسى – «اسى»، ياعني اسىلۇيا ديناستياسى. حاكاس ۇلتى قۇرامىندا «حااس» دەگەن توپ بار، جالپى «حاكاس» اتاۋى «كوك-اس» ديناستياسى اتاۋىنان تۋعان ءتارىزدى. ياعني، كوك تۇركى اشينا ديناستياسى اتاۋىمەن بايلانىستى دەگەن دۇرىس. سوندا ۇيقىر قاعاناتىن بيلەگەن – اسىلۇيالىق ءشيبوراش ديناستياسى، ال حاكاس ەلىن بيلەگەن – اسىلۇيالىق اشينا كوك تۇركى ديناستياسى (كوك تۇركى قاعاناتى جويىلعاندا حاكاس ايماعىندا بيلىگىن ساقتاپ قالعاندار). قىتايدىڭ تان ديناستياسىنىڭ يمپەراتورى حاكاس حانىنا جازعان حاتىندا ءوزى مەن حاننىڭ ارعى تەگى ءبىر رۋدان ەكەنىن ەسكەرتىپ وتەدى. ال تان ديناستياسى ودان بۇرىنعى توبا (تابگاچي) ديناستياسىنان تارايتىنى ءمالىم، وتكەن ماقالالاردا تابگاچي ەرتەدە ءۇيسۇن يمپەرياسىن بيلەگەن ديناستيا ەكەنىن جانە ارعى تەگىندە اسىلۇيا تايپاسىنان تارايتىنىن ايتتىق. وسى تان يمپەراتورىنىڭ حاتى اسىلۇيا ديناستياسىنىڭ بارشا ەۋرازيالىق تۇركىتىلدى حالىقتاردى عانا ەمەس، IV-ءىX عاسىرلار اراسىندا قىتاي يمپەرياسىن دا بيلەپ-توستەگەنىن پاش ەتەدى.

حاكاس ۇلتىندا قىرعىز دەگەن جوق، «قىرعىس» دەگەن توپ تۋۆا ۇلتىندا بار. حاكاستار وزدەرىن «تادار» دەپ تە اتايدى، ياعني ولار قىرعىزدان ەمەس، ارعى تەگىندە تاتار تايپاسىنان قالىپتاسقان. رەسەيلىك يەزۋيدتەر «ۇيقىر قاعاناتى – ۇيعىر ەلى، حاكاس ەلى – قىرعىز جۇرتى» دەپ بۇرمالاتتى. وسى سەبەپتەن ەش دالەلسىز «قىرعىزدار ءVىى عاسىردا حاكاس دەپ تە اتالعان. حاكاس ەلى – قىرعىزدار، ال ۇيقىر قاعاناتىنىڭ حالقى ۇيعىرلار بولعان» دەگىزدى. وسىلايشا «حاكاس ەلىنەن كەلگەن قىرعىزدار ءىح عاسىردا (840 جىلى) ۇيعىر قاعاناتىن جويىپ، ونىڭ ورنىنا قىرعىز قاعاناتىن ورناتتى. ال ح عاسىردا ونى قيداندار جويىپ، قىرعىزدار ورتا ازياعا كەتتى» دەگەن جالعان تۇجىرىمدار جاسادى.

رەسەي وقىمىستىلارى سەلەنگى وزەنى بويىنان تابىلعان تاستاعى جازبا ۇيقىر قاعاناتىن قىپشاق ەلى جاۋلاپ العانىن دالەلدەيتىنىن كوزگە ىلمەۋگە تىرىستى. ونى مويىنداسا، قىپشاق ەلىنىڭ ەرتەدە امۋر ايماعىن مەكەندەگەنى، ولاردىڭ ءىح عاسىردا عانا قازىرگى ماڭعولياعا كەلىپ ۇيقىر قاعاناتىنىڭ بيلىگىن يەلەنگەنى، ۇيقىر قاعاناتىندا باستى تايپا بولعان قىرعى تايپاسىنىڭ ۇلكەن توبى قازىرگى شىڭجانعا كەتىپ، ونداعى ۇزبەك ءتىلدى مۇسىلمان حالىقتى باسىپ العانى جانە جەرگىلىكتى حالىق سول كەلگەندەردى ۇيقىر قاعاناتى اتاۋىمەن «ۇيقىر» دەيتىندىكتەن وندا كەيىن «ۇيعىر» اتاۋىمەن ءبىرتۇتاس ۇلت قالىپتاسقانى كورىنىپ قالار ەدى. سونىمەن قاتار ح عاسىردان كەيىن قازىرگى قىرعىزستان ايماعىنا كەلىپ ورنىققان قىرعىزدار ەمەس، قىپشاقتار ەكەنى دە تۇسىنىكتى بولار ەدى. مۇنداي جاعدايدا بۇگىنگى كۋباندا ءى عاسىردا ءومىر سۇرگەن كۋمان تايپاسى مەن كازىرگى دوندا ح عاسىردا بولعان «پولوتسى» اتاۋلارىن «قىپشاق اتاۋىنىڭ بالامالارى» دەگەن تۇجىرىمدارى، ياعني «كۋمان مەن پولوۆتسى – قىپشاقتار» دەگەن تۇجىرىمدارى سەنىمسىز بولارىن رەسەيلىك يەزۋيدتەر جاقسى ءتۇسىندى. ولار قازاق حالقى ەرتەدەن بار ەكەنىن قالايدا جاسىرۋدى ماقسات ەتتى، ول ءۇشىن اراب-پارسى جازبالارىنداعى «قازاق» اتاۋىن وزگە ۇقساس اتاۋمەن «تۇسىندىرۋلەرى» قاجەت ەدى. ولاي ەتۋگە، ياعني «قازاق» اتاۋى ورنىنا قولدانۋعا تەك «قىپشاق» اتاۋى لايىق بولدى (ۇقساس). وسىنداي سەبەپتەرمەن بارشا تاريحىمىز وزگەرىپ بۇرمالاندى، ونىڭ ءبىرى وسى ۇيقىر قاعاناتى تاريحى.

سەلەنگى تاسىنداعى جازبا قىپشاق ەلى 11 تايپادان قۇرالاتىنىن، ياعني ول جاي تايپا ەمەس، تولىققاندى ەل، حالىق ەكەنىن دالەلدەيدى. سول جازبادا قىپشاق ەلىن بيلەگەن ديناستيا «ەل ءبورى» دەپ كورسەتىلگەن، ياعني ولاردى بيلەگەن – جۋجاندىق اسىلۇيا شيۆەي-ءشيبوراش ديناستياسى. ۇيقىر قاعاناتىن ولارعا دەيىن دە سول ديناستيا بيلەدى، دەمەك بيلەۋشى اۋلەت وزگەرگەنىمەن شيۆەيلىك (شيبوراشتىق) بيلىك ديناستياسى ساقتالعان. بيلىكتى ەل ءبورى رۋى يەلەنگەندىكتەن، مەملەكەتتەگى نەگىزگى اسكەري كۇش بولعان قىرعى تايپاسى ورنىن «قىپشاق ەلى» تايپالارى باسقان. قىرعى تايپاسىنىڭ ءبىر توبى شىڭجانعا كەتكەنىمەن، نەگىزگى توبى قالىپ قويعان. ولار بيلىكتەن شەتتەتىلگەندىكتەن مەملەكەتتىڭ سولتۇستىك شەكاراسىنا، ەنيسەيگە جاقىن ماڭعا ىعىسقان دەپ تۇجىرىم جاساعانىمىز ءجون. ولار مەملەكەتتە ساقتالعاندىقتان، 840 جىلدان كەيىن قىرعى قاعاناتى ءومىر سۇرگەندەي تۇسىنىك ورنىققان سياقتى. شىنىندا، ول زامانداعى مەملەكەتتى قىپشاق قاعاناتى دەۋگە بولادى.

سونىمەن ۇيقىر قاعاناتى بيلىگى قىپشاق ەلىنە ءوتتى. ۇيقىر قاعاناتى حالقىنىڭ ءبىر بولىگى شىڭجانعا اۋىپ كەتكەنىن عالىمدار مويىندايدى. شىڭجان ايماعىنىڭ وتىرىقشى ءۇيسۇن حالقى V-ءVى عاسىرلاردا ءۇز پاتشالىعى (ەفتاليد پاتشالىعى) قۇرامىندا بولدى. وتكەن ماقالالاردا ورتا ازياداعى ۇيسۇندەردىڭ وزدەرىن بيلەگەن «ءۇز» ادامدارىن «ءۇز-بەك» دەپ اتاعانىن، وسى اتاۋمەن كەيىن ولار ارالاسىپ-بىرىگىپ «ۇزبەك» ۇلتىن قالىپتاستىرعانىن ايتتىق. شىڭجان ايماعى سول ۇزبەك ءتىلدى حالىقتىڭ شىعىس بولىگى بولاتىن، ول جەردىڭ حالقى كورشى ۇيقىر قاعاناتى ەلىن مەملەكەت اتاۋىمەن «ۇيقىر» دەپ اتاعان. سوندىقتان ولار وزدەرىن جاۋلاپ العان قىرعى تايپاسىن دا «ۇيقىر» دەپ اتادى، كەيىن سولارمەن قوسىلىپ «ۇيعىر» اتاۋلى حالىققا اينالدى. ۇيعىر حالقىنىڭ ءتىلى مەن ءداستۇى ۇزبەك (وزبەك) حالقىمەن ۇقساس. الايدا ۇيعىرلاردا كەلبەتى قىرعىزدارعا جاقىن ادامدار كوپ كەزدەسەدى. قازىرگى قىرعىز تاريحشىسى ەسەنۋلى قىلىش «ەنيسەي قىرعىزدارى تاريحى» دەگەن ەڭبەگىندە ماناس ەپوسى ۇيعىر مەن قىرعىز ءبىر حالىقتان تارايتىنىن كورسەتەتىنىن جازادى.

ۇيقىر-قىپشاق قاعاناتى ح عاسىردا تولىق جويىلعاندا قىرعى تايپاسى ءسىبىر-ەنيسەي ايماعىنا بارىپ ورنىقتى. ولاردىڭ باتىس سىبىرگە بارعاندارى ونداعى قازاق رۋلارىمەن قوسىلىپ، ارتىنان مۇسىلمان بولىپ، «باش-قىر» دەگەن حالىقتى قالىپتاستىردى. وسىنى جاسىرۋ ءۇشىن رەسەيلىك عالىمدار «باشقىر» اتاۋى اۋەلدە باشقۇرت بولعان» دەپ بۇرمالادى. الايدا، ول حالىق «باشقىر» دەپ اتالادى جانە قۇرامىندا «قازاق» دەگەن توپتار ساقتالعان.

ءسىبىردى باعىندىرعان ورىستار «قىرعى» ەلىن كوپشە تۇردە «كيرگي-زى» دەپ اتاعاندىقتان، اتاۋ ءحVى عاسىردا «كيرگيز» (قىرعىز) بولىپ وزگەردى دەپ تۇسىنەمىن. قىرعىزدار بۋددا ءدىنىن ۇستانعانىن جانە ويرات تايپاسىمەن بىرگە دجوڭعار (چوڭ-قىر) پاتشالىعىن ورناتقانىن قازىرگى قىرعىز تاريحشىلارى مويىندايدى. رەسەي دەرەكتەرى دە قىرعىزداردىڭ دجوڭعار اسكەرى بولعانىن دالەلدەيدى. قىرعىزداردا ءالى دە بيىك تاۋداعى كەي رۋلار بۋددا ءدىنىن ۇستاناتىنى ايتىلادى. قىرعىزداردىڭ كەلبەتى ماڭعول، بۋريات، تۋۆالارعا جاقىن كەلەتىنى، ولارعا قاراعاندا قازاقتاردىڭ كەلبەتى ورتاازيالىق ەكەنى كورىنىپ تۇر. قىرعىزداردىڭ مۇسىلماندىعى دا وسى كەزگە دەيىن وتە تومەن دەڭگەيدە بولعان. قىرعىزداردىڭ كيگەن ۇلتتىق ايىر قالپاقتارىنىڭ ۇشى مۇسىلماندىق ساجدە جاساۋعا كەدەرگى بولار ەدى، ال قازاق سونداي قالپاقتى كولدەنەڭ كيەدى (ۇشتارى ساجدەگە كەدەرگى بولمايتىنداي ەتىپ). قىرعىز ايەلدەرى كيەتىن ورامال مويىندى جاپپايدى، ال قازاق ايەلدەرى كيەتىن كيمەشەك تولىق جابىق مۇسىلماندىق ورامال. كەڭەستەر زامانىندا جامبىل وبلىسىنىڭ وزگە ايماقتارىندا قورداي، مەركى، لۋگوۆوي اۋداندارىندا «ەركەكتەر تۇگىل ايەلدەرىنە دەيىن اراق ىشەدى» دەگەن ۇعىم بولدى. ونىڭ سەبەبى ول اۋدان تۇرعىندارى كورشىلەس جاتقان قىرعىز ەلىمەن قۇدا-جەكجات بولىپ كوپتەن ارالاسىپ قالعانىندا ەكەن، جامان ادەت تەز جۇعادى عوي ارقاشان. ارينە قازىر قىرعىزستاندا مۇسىلماندىق جوعارى دەڭگەيدە، ءتىپتى ەل باسشىلارىنىڭ وزدەرى مينيسترلەرىمەن بىرگە بەس مەزگىل نامازدارىن وتەيدى دەپ ەستيميز. ولاردا بىزدەگىدەي ورامال كيگەن قىزداردى مەكتەپكە كىرگىزبەۋ دەگەن جابايىلىق جوق.

عالىم الەكسەي لەۆشين «كيرگيز-كايساك ورداسى جايلى» دەگەن ەڭبەگىندە قىرعىزدار ءحVىى عاسىرعا دەيىن وڭتۇستىك ءسىبىردى مەكەندەگەنىن، ولار تەك ءحVىى عاسىردا عانا قازىرگى قىرعىزستان اۋماعىنا قونىس اۋدارعانىن جانە ولارعا دەيىن ول جەردى مەكەندەگەندەر قىتاي جازباسىندا «پولي» ء(بورى) دەپ كورسەتىلگەن حالىق ەكەنىن ناقتى دەرەكتەرمەن كورسەتەدى. قىرعىزدار «وڭ قانات»، «سول قانات» جانە «ىشكىلىك» بولىپ ۇشكە بولىنەدى. وسى جەردەگى الدىڭعى ەكەۋى ءحVىى عاسىردا كەلگەن قىرعىزداردىڭ ءوزى دەگەن ورىندى. ال «ىشكىلىك» توبى قىرعىزدارعا دەيىن سول جەردى مەكەندەگەن «ءبورى ەلى» تايپالارى (ولاردىڭ «ىشكىلىك» دەگەن اتاۋى دا سونى بايقاتادى). وسى «ىشكىلىك» توبىندا قىپشاق، نايمان، قاڭلى دەگەن قازاقى تايپالار بار. ونداعى حالىقتى بيلەگەن ەل ءبورى توبى بولعاندىقتان، ول ەلدى قىتاي دەرەكتەرى «پولي» دەپ كورسەتكەن. ا.لەۆشين جوڭعار بيلەۋشىسى قىرعىزداردى ءحVىىى عاسىردا ورتا ازياعا «جەر اۋدارعانىن» جەتكىزەدى، رەسەيدىڭ كەيبىر تاريحشىلارى دا جوڭعارلار اۋەلى قىرعىزستان اۋماعىن جاۋلاپ العانىن، سول جاقتان قازاق دالاسىن جاۋلاي باستاعانىن مويىنداپ ءجۇر. تاريحتا كەزدەسەتىن جوڭعار مەن قىرعىز قاقتىعىسى قىرعىزستان اۋماعىن ەرتەدەن مەكەندەگەن ءبورى (پولي) ەلى مەن ولاردى جاۋلاپ كەلگەن چوڭقىر-قىرعىزدار اراسىنداعى  سوعىستار ەكەنى تۇسىنىكتى. قازاق پەن جوڭعار سوعىستارى تاپ سول ءحVىى-ءحVىىى عاسىرلاردا ورىن العانى جانە جوڭعارلار جاۋلاپ العان جەرلەر قازاقستاننىڭ تەك وڭتۇستىك ايماعى ەكەنى بەلگىلى فاكتىلەر. وسى دەرەكتەردەن قازاقتى قان قاقساتقان جوڭعارلار قىرعىز ەلى ەكەنىن بايقاۋ قيىن ەمەس.

قازاق پەن جوڭعار ەشقانداي ءتىلماشسىز ءبىر-ءبىرىن تۇسىنگەن حالىقتار، ال ماڭعول مەن قالماق ءتىلىن ەش قازاق تۇسىنبەسى ايدان انىق. دەمەك، «دجوڭعار» اتاۋى دۇرىسىندا «چوڭقىر» بولعان. قازاقتان جەڭىلگەن سوڭ ولار قازاق حاندىعى قۇرامىندا قالدى. وزدەرىنە باعىنىشتى جەرگىلىكتى «ىشكىلىك» توبى تايپالارى سەبەبىمەن مۇسىلماندىق قابىلداپ، ءبىز بىلەتىن «مۇسىلمان قىرعىز» ۇلتى بولىپ قالىپتاستى. ولاردىڭ ەنيسەيدە قالعاندارى تۋۆا ۇلتى قۇرامىندا «قىرعىس» اتاۋىمەن ساقتالعان. قازاق اقىنى ءسۇيىنباي مەن قىرعىز اقىنى قاتاعان ەكەۋىنىڭ 19 عاسىرداعى اتاقتى ايتىسىندا ءسۇيىنبايدىڭ قىرعىزدارعا قاراي «قايتا كوشىپ كەتەرسىڭ» دەپ ايتقان تاريحي سوزدەرى قىرعىز ەلىنىڭ «سىرتتان كوشىپ كەلگەن حالىق» ەكەنى ول زامان ۇمىتىلا قويماعانىن كورسەتەدى.

قازىرگى قىرعىزستانداعى قىرعىزداردا حان دەگەن بولعان جوق، جەرگىلىكتى بيلەۋشى «داتقا» دەپ اتالدى، جالپىلاي باي-ماناپتار بيلەدى. وسى دەرەكتىڭ ءوزى قىرعىزدار قازاق حاندىعىنا باعىنىشتى بولعانىن، ولارعا حان سايلاۋعا رۇقسات ەتىلمەگەنىن كورسەتەدى. قازاق حاندىعى السىرەگەن زاماندا ولار بوستاندىق الۋعا ۇمتىلدى، كەنەسارى حاندى جەڭە الماعان رەسەي بيلىگىدە قىرعىزداردى وعان قارسى ايداپ سالىپ، تۋ سىرتىنان سوققى بەرگىزىپ السىرەتۋگە تىرىستى. كەنەسارى حان سول «قىرعىز سەپەراتيزمىن» تويتارۋ ءۇشىن جورىق جاساعانىن تۇسىنەتىن ۋاقىت بولدى. كەز كەلگەن پاتشا مەملەكەتتىڭ تۇتاستىعىن ساقتاپ، بۇلىكتى باسۋ ءۇشىن قان توگۋگە ءازىر، كەنەسارى حان دا قازاق حاندىعى تۇتاستىعىن ساقتاۋ ءۇشىن قىرعىز «سەپەراتيستەرىنە» سوققى بەرۋگە ءماجبۇر بولدى. قازىرگى قىرعىز ەلى بيلەۋشىلەرىدە دەربەس مەملەكەتى بولسادا قازاق ەلىنە سەسكەنە قارايتىنى، ولاردىڭ قازاققا قارسى «پروتيۆوۆەس» رەتىندە رەسەيگە ارقا سۇيەۋگە ۇمتىلاتىنى بايقالادى، ونىڭ سەبەبى حالىق جادىندا «كەشە عانا قازاق حاندىعى قۇرامىندا بولعاندارى» ەمىس-ەمىس بولسادا ساقتالعاندىعىنان بولار ءسىرا.

جالپى قىرعىز ۇلتىنىڭ قالىپتاسۋى ماناس قولباسشىمەن تىكەلەي بايلانىستى. جىردى مۇحيات وقىعان ادام ماناستىڭ ءحVىى عاسىردا ءومىر سۇرگەنىن بايقايدى. اعىلشىن تاريحشىسى ارتۋر توماس «ماناس ەپوسى ءحVىىى عاسىردا پايدا بولعان» دەگەن پىكىر ايتقان. ماناس ەسىمىندەگى «اس» اتاۋى ونىڭ «اس» ديناستياسى ادامى ەكەنىن بايقاتادى. قىرعىز عالىمدارى سوڭعى كەزدە دجوڭعار حونتايشىسى قىرعىز ەكەنىن دالەلدەپ ءجۇر. قالماق تاريحشىسى گەنادي اۆلياەۆ تا دجۋنگار پاتشالىعىن بيلەگەن «چوروس» توبى ەنيسەي قىرعىزدارىنىڭ رۋى ەكەنىن ايتادى. دجۋنگار پاتشالىعىن قازىرگى ماڭعوليادان ورتا ازياعا قۋىپ شىققان ءماڭجۇر-تسين پاتشالىعى، ال ءماڭجۇر-تسين پاتشالىعىن ورناتقان «جۇرجەن» توبى جۇرجەن-جۋجاندىق ءشيبوراش ديناستياسى ۇرپاقتارى ەكەنىن بۇرىنىراقتا جازعانبىز. ولاي بولسا دجوڭعار بيلىگى ولاردىڭ باقتالاستارى اسىلۇيالىق اشينا توبىندا بولعانى عوي. قىتايداعى قازاق تاريحشىلارى ءماڭجۇر-تسين اسكەرى قولباسشىسىنىڭ قازاق ەلىن شابۋىلداۋدان باس تارتقانىن جانە ونىسىن «قازاقپەن تۋىسپىز» دەپ تۇسىندىرگەنىن ايتىپ ءجۇر. شىنىندا، دجوڭعار ەلىن تاريح ساحناسىنان جوعالتقان مانجۋر-تسين يمپەرياسى قازاق حاندىعىنا جاۋلىق كورسەتكەن جوق. قازاق حاندىعىن بيلەگەن شىڭعىسحان ۇرپاقتارى، ياعني ولار ءمانجۇر-تسين يمپەرياسىن بيلەگەن شيۆەي-جۇرجەن ديناستيامەن تۋىس بولادى. وسى دەرەكتەردەن مەملەكەتتەر اراسىنداعى سوعىستار سول مەملەكەتتەردى بيلەگەن اسىلۇيالىق ەكى ديناستيا اراسىنداعى باقتالاستىق-جاۋلىقپەن بايلانىستى ەكەنىن كورەمىز.

بەكجان ادەنۇلى

Abai.kz