جانات احمادي. دۇربەلەڭ (جالعاسى)
7
كەرىمبەك كۇرەدەن وسى ۋاقىتقا دەيىن ورالماپ ەدى. ەكى جاقتىڭ ارىزىن شولكەمدەپ ما شيانگون ويازدىڭ ءوزى كەرىمبەكتەن:
- دۇڭگەن قىزى ءۇشىن نەگە قول جياسىڭ؟! - دەگەندى قاتتى كارلەنىپ سۇراعان.
- مەن بىرىنشىدەن ول ءۇشىن قول جيعانىم جوق، - دەپ كەرىمبەك ءمان-ءجايدى ۇعىندىردى. - ال بولار ءىس بولىپ قالعان سوڭ، ىشىمىزدە وتىرعان ءاليدى ءبولىپ تاستاي المادىم. ويتكەنى ماموزى ارەكەتىنىڭ باسىنان دۇرىس بولماعانىنا رۋلى ەل بولىپ كوزىمىز جەتەدى. - كەرىمبەك ءوزىنىڭ جاۋابىن وسىلاي باستاپ، قاپىسىز سويلەپ شىققان. ەلدى العا تارتىپ سويلەگەندە، ما شيانگون ماسەلەگە بايىپتاپ قارادى. سول ەلدىڭ كەرىمبەك ءسوزىن راستاپ، قۋاتتامايتىنى، قاعازعا قول باسپايتىنى جوقتاي. عاجابى قاي-قاشان رۋلى ەل ءبىر اۋىزدان جۇمۋلى شىعادى... ما شيانگون اسىرەسە سوندىقتان ماموزى كەگىن ءوز ىشىنەن ءدال وسى كۇرەدەگى ءوزى ۇستاپ وتىرعان ۇيەزدىك ۇكىمەتتىڭ كەگىندەي كورگەن. باستان-اياق سونى قوسا ويلاپ وتىرۋدان بۇل جولى دا جاڭىلماعان-دى. ماموزىنىڭ بيگە شىعارماق تاسىن ءوز قولىمەن جەڭ ىشىنە جاسىرىپ، بۇل ۇستاپ وتىر. ەرتەگىدەگى قولىن جەڭىنىڭ ىشىنە تىعىپ، تىرناعىن جاسىرىپ وتىرعان «جەز تىرناقتاي» جاتتىعى بىلىنەتىن. راس، ارىزدىڭ ۇيەزدىك ۇكىمەتتى بيلەگەن بۇنىڭ وزىنەن اسىپ، جوعارعى ورىنعا كەتپەۋ جاعىن ما شيانگون ساق كوزدەپ، قازاق ارىزىنا كوڭىل بولگەن بولدى. ءاليدى دە «بەيىلدى» قاباقپەن تىڭدادى. تۇتاس قازاق بولىپ سويلەپ وتىرعان، ارتى سوقتالى، اڭدىسقان اۋجايعا زەر سالىپ، ورىندى تىڭداپ، ساناسقان بوپ، زىميان پىشىنمەن وتكىزبەك...
7
كەرىمبەك كۇرەدەن وسى ۋاقىتقا دەيىن ورالماپ ەدى. ەكى جاقتىڭ ارىزىن شولكەمدەپ ما شيانگون ويازدىڭ ءوزى كەرىمبەكتەن:
- دۇڭگەن قىزى ءۇشىن نەگە قول جياسىڭ؟! - دەگەندى قاتتى كارلەنىپ سۇراعان.
- مەن بىرىنشىدەن ول ءۇشىن قول جيعانىم جوق، - دەپ كەرىمبەك ءمان-ءجايدى ۇعىندىردى. - ال بولار ءىس بولىپ قالعان سوڭ، ىشىمىزدە وتىرعان ءاليدى ءبولىپ تاستاي المادىم. ويتكەنى ماموزى ارەكەتىنىڭ باسىنان دۇرىس بولماعانىنا رۋلى ەل بولىپ كوزىمىز جەتەدى. - كەرىمبەك ءوزىنىڭ جاۋابىن وسىلاي باستاپ، قاپىسىز سويلەپ شىققان. ەلدى العا تارتىپ سويلەگەندە، ما شيانگون ماسەلەگە بايىپتاپ قارادى. سول ەلدىڭ كەرىمبەك ءسوزىن راستاپ، قۋاتتامايتىنى، قاعازعا قول باسپايتىنى جوقتاي. عاجابى قاي-قاشان رۋلى ەل ءبىر اۋىزدان جۇمۋلى شىعادى... ما شيانگون اسىرەسە سوندىقتان ماموزى كەگىن ءوز ىشىنەن ءدال وسى كۇرەدەگى ءوزى ۇستاپ وتىرعان ۇيەزدىك ۇكىمەتتىڭ كەگىندەي كورگەن. باستان-اياق سونى قوسا ويلاپ وتىرۋدان بۇل جولى دا جاڭىلماعان-دى. ماموزىنىڭ بيگە شىعارماق تاسىن ءوز قولىمەن جەڭ ىشىنە جاسىرىپ، بۇل ۇستاپ وتىر. ەرتەگىدەگى قولىن جەڭىنىڭ ىشىنە تىعىپ، تىرناعىن جاسىرىپ وتىرعان «جەز تىرناقتاي» جاتتىعى بىلىنەتىن. راس، ارىزدىڭ ۇيەزدىك ۇكىمەتتى بيلەگەن بۇنىڭ وزىنەن اسىپ، جوعارعى ورىنعا كەتپەۋ جاعىن ما شيانگون ساق كوزدەپ، قازاق ارىزىنا كوڭىل بولگەن بولدى. ءاليدى دە «بەيىلدى» قاباقپەن تىڭدادى. تۇتاس قازاق بولىپ سويلەپ وتىرعان، ارتى سوقتالى، اڭدىسقان اۋجايعا زەر سالىپ، ورىندى تىڭداپ، ساناسقان بوپ، زىميان پىشىنمەن وتكىزبەك...
ءيا، بىراق ەندى بۇ جولى شەرۋدەن ەشكىمدى شەكەگە شەرتىپ «سەن جامانسىڭ» دەمەگەن بولسا، ءسويتىپ وتىرىن ونى ماڭدايىنان سيپاماعانى دا سوڭىنان ءبىلىندى. ما شيانگون الدىمەن قازىرگى وزەكتى ءىس بولعان ماموزى جۇمىسىن تەكسەرىپ، قىز جونىندە ماسەلەنى شەشۋدەن بۇرىن وزدەرى ەرتە كۇننەن ەسكە الىپ، جۇرەك باسىنا زاپىرانداي جيناپ وتىرعان ەڭ باستى ءتۇيىن «شەرۋ رۋىن تارقاتۋ» دەگەن ءتۇپ ەسەپكە تاعى ورالىپ سوققان. ما شيانگوننىڭ ءوز جەكە ىزعارلى شەشىمى جەر بەتىندە «شەرۋ» دەگەن تۇتاس رۋدى ەندى قايتىپ بولدىرماۋ. ءبىر تايپى ەلدى تابىمەن ءتۇپ تامىرىمەن الاستاۋ ماقسات. سوندا نە، بۇل ەلدى ىلە ايماعى بولعان جەردەگى وزگە قازاقتىڭ ىشىنە تاقيادا تامتىعىن قويماي، ءبىر ءۇي، ەكى ۇيدەن ۇلەس قىپ بەرۋ. ياكي بولماسا، اناۋ: التاي، شاۋەشەك سياقتى ات جەتپەس الىستاعى قازاقتارعا قاراي كوتەرە ايداپ كوشىرۋ! وسى جولى ما شيانگون سوعان شىنداپ بەل بايلاپ ءوزىنىڭ ماسليحاتشى، نۇسقاۋشى، كەڭەسشىلەرىمەن پاتشالىق قۇپيا، بۇلجىماس كەڭەس قۇرىپ سويلەسكەندە ۇيەزدىك ۇكىمەتتىڭ ما شيانگوننان كەيىنگى شونجارى، وسى اسكەري مەكەمەنىڭ سوعىس قارۋ-جاراعىن تىكەلەي باسقاراتىن باس ورىنباسار، ايلاشىلدىقپەن اتى شىققان - جاڭ تۇڭ ءوز تاسىلگويلىگىن بۇل تۇستا دا كورسەتتى. ونىڭ نۇسقاۋىنشا: التاي، شاۋەشەك دەگەن قازاقتىڭ ءوز ايماقتارى. ەگەر ءسوز شەرۋدى ىدىراتۋ ءجايلى قوزعالاتىنى راس بولسا، وندا تاۋ ايماقتارىنا جاتاتىن: ىلە، التاي، شاۋەشەك (تارباعاتاي) سياقتى قازاق وكرۋگتەرى اۋىزعا دا الىنباسىن! التاي دەگەن ونسىز دا قازاق ىشىندەگى بالەنىڭ باسى بوپ، «ۇلى گومينداڭ ۇكىمەتىنە» كوز الارتۋمەن، كەرەك دەسە ءبىر رۋلى شاقاباي كەرەي كۇنى بۇگىن باعىنباي، تاۋ جايلاپ سوعىسۋمەن كەلە جاتقان ەل.
ال شەرۋدى، ءيا وڭتۇستىك شىڭجاڭداعى قاشقار، جاركەند ءتارىزدى ۇيعىر ءۋالاياتىنا وتكىزىپ بەرۋ، نەمەسە زاڭ بۇلاردى تەك ءوز قازاعىنا قوسۋدى تىلەيتىن بولسا، وندا ءتۇۋ سوناۋ موينى قاشىق قياندا جاتقان باركول، موريدىڭ كەرەيلەرىنە قاراي ايداۋ... باركول بولسا ارعى جاعىندا جاڭ قاي شي باسقارعان «ۇلى گومينداڭ ۇكىمەتى»، بەرگى جاعى شىڭجاڭ. قاي جاعىنان السا دا گەوگرافياسى ۇلى قىتايعا ەتەك استى، قوساقباستى جەر. جاڭ-تۇڭنىڭ بۇل ايتقانىنا ما شيانگوننىڭ ءوزى دە ءلام دەي الماي قالعان. سونىمەن ۇيەزدىك ۇيىم شەرۋ تۋراسىندا بۇرىندى-سوڭدى وتكەن «قىلمىستىڭ» ءبارىن جىپكە ءتىزىپ، كۇرە ۇكىمەتى اتىنان وتە ماڭىزدى قاتىناس جاساپ، سول توقتام قاعازدى قۇلجاعا، گۋبەرنەلىك شتابقا جولداۋ ءۇشىن دايىنداپ قول قويىپ، بەكىتىپ تە العان. شەرۋ رۋىنا قاتەرلى كەز ەندى تۋعان-دى. باياعى «اقتابان-شۇبىرىندى» كەزىندەي ەلدەن-ەل شۋلاپ، اجىراساتىن كۇن كەلە جاتقانداي. شىڭجاڭ تاريحىن، اسىرەسە ونىڭ سوڭعى ەكى ءجۇز جىلدان بەرى قارايعى وتارلىق، جاڭا، دانا تاريحىن بەس ساۋساعىنداي بىلەتىن جاڭ-تۇڭ سول تاريحتى بەينە ءوز قولىمەن جاساعانداي-اق، جولدان، وكپە تۇستان ەتەنە باۋراپ يەلەنىپ، بۇل ولكەنىڭ كارتاسىن ايقىش-ۇيقىش باعىتتارمەن وسقىلاي سىزىپ كورسەتۋشىنىڭ ءبىرى. 1757-جىلى مانجۋريا يمپەرياسىنىڭ گەنەرالى زو-زىڭ-تاڭ 90 مىڭ اسكەرىمەن كەلىپ، ەجەلگى «جەتى شاھار» اتانعان ۇيعىرلار مەملەكەتىنە العاش رەت اۋىز سالىپ ەدى. سوندا جوڭعار قالماقتارى بايىرعى «ىزدەنگەن» جاۋاپكەرشىلىكتەرىن كورسەتىپ، وڭايلىقپەن بەرىسپەگەن. مانجۋريانىڭ قارا-قيقىم اسكەرىمەن كەسكىلەسىپ باققان. جاڭ-تۇڭنىڭ ەسكە ءبىر مىقتاپ ساقتاعانى، سول قيان-كەسكى سوعىس تىلەگىنە وراي مانجۋر يمپەرياسى امالسىز شارا قاراستىرۋعا تاپ بولىپ، ار جاعىنان قازاقتاردى، ال بەرگى جاقتان ۇيعىرلاردى تورعاۋىتقا قارسى سوعىسقا ناسيحاتتاعانى.
باسىنان-اق ويلاپ كەلگەندەرى، وزدەرىنىڭ شىڭجاڭدا تىنىش ءومىر سۇرە الاتىن، مىعىم وتار يەلەنۋى ءۇشىن، سول جوڭعار قالماعىن تۇقىمىمەن جويماي بولمايتىندىعى ەدى. قازاقتىڭ باعى زاماننان قالماق جۇرتىمەن جاۋلاسۋدا كەلە جاتقان ەل ەكەنىن مۇندا قادام باسپاي تۇرىپ، الدىن الا ءبىلىپ، قۇلاق ءتۇرىپ كەلگەن ساۋىسقانداي ساق مانجۋريالىقتار قازاقتارعا «تورعاۋىتتى جويۋعا كۇش سالساڭ، سەنىمەن مۇددەلەس بولامىن» - دەپ باياعى الااياق ساياساتقا وندا دا ءبىر سيىنعان. سۇعىن قاداپ، الارىپ قاراپ «وتىنگەن». سول ساپار وبا اۋرۋى ارالاپ وتكەندەي، جوڭعار قالماعىن تىگەرگە تۇياق قالدىرماي قىرماق بولعانى قانداي انىق بولسا، شىعىس تۇركىستان مەملەكەتىن مەكەندەگەن ۇيعىر مەن بىلايعى قازاق، قىرعىزدى دا سول تورعاۋىتتارعا قارسى پايدالانعانى سونداي ماعلۇم. جانە سويتە تۇرىپ تاۋ حالىقتارىنان ۇركۋدى استە ۇمىتپايتىن سول تاعىلىققا باسىپ، تورعاۋىت قىرىلىپ بولعان سوڭ، ەندى ەسكە قازاق، قىرعىزدى ۇستاعان. سەبەبى جوڭعار قالماقتارىنىڭ مەكەنىنە ەندى قازاق، قىرعىز كەلىپ ورنىققان. ەسەپكە الدىمەن شىڭجاڭ جەرىندە قوينى-قونشى قازاققا تولى «تاۋ-تاستى» العانداي بولعان. سونان تارتىپ شىڭجاڭ كارتاسىنىڭ ۇستىنەن قىمقيعاشش ۇشقان جەبەدەي، باعىت سىزىقتارى تۇسكەن. ارادا ەكى ءجۇز جىل ءوتىپ، بۇگىنگى كۇنگە جەتكەندە وسى جەبە باس باعىت كورسەتكىش ءبۇيىنىڭ شىتىرمان تورمەن ايقىشتاعان ۇياسىنداي ساۋ جەر قويماي ءوز تورابىن كەزدىرگەن. جانە سول توردان كوبەلەك ىزدەپ ەرسىلى-قايشىلى جۇگىرگەن جوتاسى تۇكتى بۇيىدەي جاڭ-تۇڭ سياقتى اسكەري ادامنىڭ سۋماقاي قولى قىدىرىستاپ تىنبايتىن.
سونداي بارلاۋ ۇستىندە كوزدەرىنە تىكەنەك بوپ قادالعان شەرۋ رۋى جايلى كۇرە ۇيەزى گۋبەرنەلىك ۇكىمەتكە بۇرىن دا ەسكەرتىپ كەلگەن. ال گۇبەرنە شتابى بولسا، ءار ءبىر ۇيەزدىك ۇكىمەت ءوز قاراماعىنداعى حالىق ىشىندە نەندەي «اڭگىمە» بولسىن قالت وتكىزبەي الدىن الىپ حابارلاپ وتىرۋدى بۇيىرادى. ءوز باسقارعان جەرىنەن ەرتەڭ بىرنەڭە شىقسا، سول گۋبەرناتور الدىندا باسىمەن جاۋاپ بەرەتىن ما شيانگون مەن مىنا جاڭ-تۇڭ سياقتى بىرەگەي، ىرىكتى قولباسىلار ەندى شەرۋدىڭ مىنا قۇبىلىسىن كورگەندە، ىشكەن استارىن جەرگە قويدى. باعاناعى بايلانىس قاعازدى نەشە جەردەن ءمور، تاڭبا باسىپ قۇلجاعا جولداپ تا جىبەردى. جانە ءبىر تىڭ، استىرتىن سىر بويىنشا، تايلاقباي مەن كەرىمبەكتەن باستاپ شەرۋدەن ءبىر توپ كىسىنى قاماۋعا الۋدى ۇيعاردى. گۋبەرناتوردان سول دا سۇرالدى. ماموزىنىڭ كورسەتۋىمەن كەرىمبەككە دەم بەرۋشىنىڭ ءوزى، تۇپتەپ كەلسە، تايلاقباي دەگەن.
بىراق ءالى دە سول تايلاقباي باس بولىپ كەلگەن شەرۋ كىسىلەرىنە قاتتى ءسوز ايتىسپاي، تەك ۇكىم شىعارىپ: «قىز ماموزىنىڭ ءوز قولىنا قايتارىلادى، جىگىت ءبىزدىڭ قاراماعىمىزعا تاپسىرىلادى» دەپ ساراڭ ءسوزى بار كەلتە بۇيرىق جاريالادى. «سونىمەن بىتىسىڭدەر» دەگەن موپ-موماقان، شولاق بۇيرىق. قىزدى قۇرالدى كۇشپەن الاتىن بولىپ، ءجۇز شاقتى ارىزشى شەرۋدىڭ ىشىنە اۆتوماتپەن ون بەس اسكەر قوسىپ بەردى. بويلارىنا «بەس قارۋىن» اسىنعان، ءتۇسى جات شەرىكتەر. بۇرىنعىدان وزگەشە بەلدەرىنە قورامساق-قورامساق وق بايلاعان اسكەردىڭ الدىنا تۇسكەن ءتىلماش بار.
سونىمەن جيىرما كۇننىڭ شاماسىندا شەرۋدىڭ جاۋاپكەرلەرى قايتىپ ەلگە جەتتى. جوڭعاردىڭ اسپانمەن استاسقان بيىك جوتالارىنان كۇن اسىپ، ساي-سالا قويناۋىنا كولەڭكە ىلىنە باستاعان شاقتا، مايدا-قوڭىر كەشتىڭ جىم-جىرت قۇشاعىنا ارىپ-اشقان اتتىلار كەپ كىرە بەردى. كەڭ تىنىستى جاز كەشى شالدىققان جۇرگىنشىلەرگە وزگەشە ىستىق كورىندى.
8
بيىل تەك ءامينانىڭ ەرەكشە قايرات كۇشى بولماسا، ءالي ەگىنى ايدالماي قالعانداي ەدى. وسمان بولسا ول دا ءبىر كۇن بارىپ قول ۇشىن بەرە الماي، اڭدۋشىنىڭ كوزىنە ءتۇسىپ قالماۋ ساقتىعىمەن قازاق اۋىلىندا تىعىلىپ جاتتى. بۇلاردىڭ ىسىنە تەك قارىمساق كوپ سەبىن تيگىزدى. جانە بۇل ەگىنشىلەر تەگىندە ءوزدى-ءوز جۇمىسىن جەكە كۇيتتەمەي بارلىعى ەكى-ءۇش توپقا عانا ءبولىنىپ، اۋەلى بىرەۋىنىڭ جەرىنەن باستاپ، سونان سوڭ تاعى بىرىنە ءوتىپ، بىرلەسىپ جۇمىلۋشى ەدى. ءارى باس-باسىنا كەتۋگە كۇش-كولىك سوقا-قوستارى دا تاپشى.
كەرىمبەك اۋىلىنا كەشتەتە جەتكەن ون بەس شەرىك مۇندا بوگەلىپ، اس-سۋ دا ىشپەستەن، قاستارىنا جيىرما شاقتى كىسى الىپ، تۇندەلەتىپ ءاليدىڭ ۇيىنە جەتتى. بىراق قىز بەن جىگىت ەندى شىنىمەن جوق بولىپ شىعىپ ەدى. شەرىكتەردىڭ بۇل جولعى تۇسىنەن سەسكەنىپ، قازاقتار شىنداپ ساسا باستادى.
وسىدان ءدال ءۇش كۇن بۇرىن ەگىنشى دۇڭگەن اۋىلىندا كۇتپەگەن تاعى ءبىر زور جانجال بولعان. انادا ماموزىنىڭ قالدىرىپ كەتكەن تىڭشى، تورۋىلشىلارى قىزدىڭ قايدا ەكەنىن سەندەر بىلەسىڭدەر»، - دەپ قىستاپ ون شاقتى اتتى بىردەن تيىسە كەلگەن. اتتارىن ومىراۋلاتىپ، بايدىڭ جاس مىرزالارى بۇنداعىلاردى ءبىر شەتىنەن شىقپىرتىپ ساباماقشى پيعىلمەن ۇرىنعان. جوتاداعى مەينام بيداي باسىنا كەشكى مەزگىلدە ۇرىنىپ جەتكەن توپ اتتى كوبىنەسە ەدىرەڭ قاققان جاس مىرزالار بولاتىن. توپ باسى جىگىت جانى كەيىپ سويلەگەن ءبىر كەدەيدى ات-سوقانى اينالدىرا قۋالاپ ساباي باستاعان.
جانجال باستاۋشىنىڭ باسشىسى كوكالا اتقا مىنگەن، بەت-ءجۇزى سۇرلانعان، ماموزىنىڭ نەمەرە ءىنىسى - راحيم. قىزدىڭ تۋعان اعاسى. ول ءوزىنىڭ الدىنا سالىپ العان ورتا جاستاعى قاتپا بەت، سەلدىر ساقالدى تاۋتيگەن ديقاندى ايايتىن ءتۇرى جوق. باسىنا داڭعاراداي شي قالپاق كيگەن، ارىق قارا ەگىنشى ات تەگەۋىرىنىنەن قۇتىلا الماي، قامشى تيگەن سايىن باسى-كوزىن قوس قولىمەن قورعانىپ ەڭكەيە بۇعىپ، اركىمگە ءبىر جالتاقتاي قاراپ، پانا تاپپاي قاشۋدا. باۋىن تاماعىنان وتكىزىپ العان ەتەكتى جەڭىل قالپاعى جايقاڭداپ ىننەن ىنگە تىعىلعانداي قاشىپ ءجۇر. بۇل ادام دۇڭگەن ەمەس، قىتاي كەدەيى - ءلان بياۋ وسى بولاتىن. وسىدان ون جىل بۇرىن، 1934 جىلى قىتايدىڭ حالىق ازاتتىق ارمياسى وڭتۇستىكتەن سولتۇستىك باتىسقا قاراي جاياۋ 25 مىڭ لي (قاشىقتىق ولشەمى) جول ءجۇرىپ شەنسي-گانسۋ پروۆينتسياسىنا جورىق جاساعاندا، ءلان بياۋ گومينداڭ قولىنا تۇسكەن اسكەر ەدى. كوممۋنيستەر پارتياسى قاتارىنا سول اسكەر ساپىندا وتەدى. سودان ءبىر دۇڭگەن اسكەرىنىڭ كومەگىمەن قاشىپ ءتىرى قۇتىلىپ، بەرى شىڭجاڭعا ءوتىپ كەتەدى. سوڭىنا تۇسكەن ىزدەۋدەن تاسا بولۋ ءۇشىن، ەڭ ءبىر شەتتەگى دۇڭگەن قىستاعى مۇشتايزىنى مەكەندەپ ءجۇرىپ اليمەن دوستاسقان. بىراق ماموزىعا جاقپاي، مىنە بۇل ۋاقىتتا كەدەي ەگىنشى دۇڭگەندەرمەن بىرگە كەرىمبەك ارقىلى وسىندا كەلىپ تياناقتاعان جەرى ەدى. بىراق ونىڭ جاسىرىن كوممۋنيست ەكەنىن وسى ۋاقىتقا شەيىن اليدەن باسقا جان بالاسى بىلمەي كەلگەن. راحيمنىڭ كەلگەن بويدا تاپ سونى ۇرۋى تەگىن ەمەس-ءتى.
ەگىنشىلەر وسىنىڭ الدىندا عانا ءسال تىنىعىپ، ءبىر جەرگە جينالا وتىرىپ سۋسىنداپ بولىپ، جان-جاققا ەندى تاراسا باستاعان. قۇتىرىق توپ سونداي ساتتە جەتكەن-ءدى. ءلان بياۋ تارتقان جازانى سوناداي جاقتان كوزى شالعان قارىمساق ءسات ۇستىندە قارا بۋرىل اتتى دەرەۋ سوقادان شىعارىپ، قاسىنداعىلارعا دا «ۇمتىل» دەپ بۇيىرىپ، ءوزى جايداق اتپەن قولىنا ءبىر سويىلدى ۇستاي شاپقان. ول ءوزىنىڭ سوڭىنان كىسى ەرگەن-ەرمەگەنىنە دە قاراماستان توتەلەپ كوكالا اتتىعا قاراي شۇقشيىپ جەتە بەردى. بۇل ۋاقىتتا راحيم جاڭاعى ادامدى دىڭكەسىن كۇرتا بولدىرتىپ، ات ومىراۋىمەن قاقتىرا جىعىپ، ەندى تاعى بىرەۋىنە ۇمتىلعان. تومىرىق جان دۇلەي اشۋعا ءمىنىپ، ءوزىنىڭ بۇرىننان كەكتى ادامدارىنا بۇگىنگى مىناۋ جەلەۋمەن قىرعيداي تيگەن. قارىمساق بۋرىلدى قوس وكپەدەن تەبىنىپ، راحيمنىڭ الدىن توسا، سويىلىن پامدەپ ۇستاي بەردى. اناۋ ەندى ولگەن شىعارمىن دەپ ويلاعان. بىراق قارىمساق جەتكەن بەتتە وڭتايلاپ العان سويىلىمەن كوكالا اتتى شەكەدەن سوعىپ جىبەردى. ات اينالا بەرىپ، الدىمەن قوس دىزەسى بۇگىلىپ كەتىپ، سول ءسات ارت جاعىنان دا شومەيە، بۇراڭ ەتىپ جىعىلعاندا، ءوزىمدى ۇرا ما دەپ قاتتى جاسقانعان راحيم دا اتپەن بىرگە ۇشىپ كەتكەن. جانجال باستاعان جالعىز راحيم عانا بولماي، ونىڭ تاعى ءبىر جاقتاسى باسقا ءبىر ەگىنشىگە قامشى سىلتەگەن. قارىمساق راحيمدى تاستاپ ەندى وسىعان بەتتەدى. العاشقى ادىسپەن شاعىر تور اتتى اياپ، انانىڭ ءوزىن جون ارقادان ۇرىپ ءوتتى. وسى كەزدە ەكىنشى جاقتا دا ايقىش-ۇيقىش توبەلەس باستالىپ قالعان.
قارۋ سايلاماي، تەك قامشىلارىنا سەنىپ كەلگەن توپقا جاياۋ-جالپىلى قاپتاعان ەگىنشى قاۋىم ات ايداعان ۇزىن، سولقىلداق كوك تالدارى مەن ۇلكەن بيشىكتەرىن قوس بۇكتەپ ايقاسىپ، جاياۋ توبەلەس باستاعان.
ءبىر-ەكەۋى جاياۋ قالعان راحيمدى ورتاعا الىپ قالىپتى. شەت جاقتا ۇركەردەي ءيىرىلىپ، قاتىن، قىز بەزەكتەپ، شۋلاپ تۇر. جايداق اتقا ءمىنۋشى قارىمساقتان وزگە ءبىر دۇڭگەن، ەكى قازاق قانا ەدى. جاۋلار توبى دۇڭگەننىڭ كوكپارشى جورتۋىلشى ساي جىگىتتەرى بولاتىن. بىراق ولار ۇلكەن سويىلى بار قارىمساقتان كوبىرەك تايقىپ، ول تۇس كەلسە شەتتەپ، قاشقالاقتاپ ءجۇر. بۇلاردىڭ ەكى ادامىن جايداق اتتان انالار دا ءتۇسىردى. سونى كورگەن قارىمساق ءبىر دۇڭگەن ايەلدىڭ قولىنا تۇسكەن ىقشامداۋ تال تاياقتى كوزى شالا بەرە:
- اپكە بەرى! - دەپ تۇسىنان اعىپ ءوتىپ بارا جاتىپ ءوز سويىلىن ىرشىتىپ تاستاپ سونى ءىلىپ الا كەتتى. بۇرىنعى سويىلىمەن بىرەۋدى مەرت ەتىپ الام با دەپ ۇرا الماي جۇرگەن. ول ادىراڭداپ جۇرگەن ءبىر كوك اتتى مالتەكباس دۇڭگەننىڭ سوڭىنان قادالىپ ءتۇستى. اناۋ توپتى اينالىپ قاشسا دا، قارىمساق قۇتقارماستان باستىرمالاتا قۋىپ ءدال جاۋىرىننان قيعاشتاتا سوعىپ ەدى. تاقىمىنداعى ات سىتىلىپ شىعا بەردى دە، ءوزى باۋىرداي تىلىنگەن قارا قىرتىس ايداۋعا شانشىلا قۇلادى. ەندىگىلەر قارىمساقتان اشىق تايسالا باستاپ، ءوزدى-وزىمەن «ە» دەسكەندەي، ءبىر ساتتە-اق بار توبىمەن جالت ەتىپ شەتتەي جونەلدى.
راحيمدى بىرەۋى جاناي ءوتىپ بارا جاتىپ، ساپ ەتكىزىپ مىڭگەستىرىپ اكەتتى. باعاناعى شاعىر اتتى دا قىم-قيعاش قاربالاستىڭ ىشىندە جولداستارىنا مىڭگەسىپ ۇلگەرگەن ەكەن. تەك ەڭ سوڭعى جىعىلعان كىسىسىنە ولار قاراي الماپ ەدى. كوك ات يەسىن قالدىرعان بەتتە قۇيرىعىن شانشىپ، شىعانداپ ءبىر دالاعا جالعىز كەتكەن. بىراق ەڭ قيىنى انالار ءبىر تۇيدەك اراداي بوپ ۇيلىعىسقان توبىمەنەن جونەلە بەرە بىرەۋى ۇزەڭگىسىن سۋىرىپ الىپ، ءبىر ەگىنشىنى سەرمەي ۇرىپ مۇرنىن بۇزىپ كەتتى! كەيىن باي دۇڭگەندەر «ايسا-پۇشىق» اتاندىرعان سورلى ديقان كەڭسىرىك تۇسىنان مۇرنى ەكىگە ءبولىنىپ، قان قۇشىپ قالدى! راحيمدەر ادام جيىپ اكەپ، ەندى بۇكىل ەگىنشى اۋىلدى ويرانداۋ قاۋپى بار. سوندىقتان ديقاندار سوقا-قوستى ەرتە دوعارىسىپ، توبىن جازباي تەزدەتىپ اۋىلعا قايتتى. قارىمساق الگى جىعىلعان كوك اتتىنىڭ جايىن اڭداپ ەدى. ول ورنىنان ءالى تۇرماي جاتسا دا ەسىن جيىپ قالعان ەكەن. قاسىنا كەپ كوزىن قيالاي تاستاپ تۇردى دا: - جات، جايراپ! - دەپ ءجۇرىپ كەتتى. قازاق اۋىلدارىنا قارىمساق كىسى شاپتىردى. بۇل كۇنى ءوز قاسىنا ءتۇن بويى قىرىق-وتىز جىگىت جيناپ وتىردى. كۇندىز راحيم توبى ەگىن باسىنا بىردەن بارماپتى. اۋەلى قىستاۋعا كەلىپ، ۇيدەگى بىرەن-ساران كەمپىر-شالدى اۋرەلەپ، قىزدىڭ قايدا ەكەنىن وسىلارعا ايتقىزباق بولعان. ولمەلى شال وماردى ساقالىنان ۇستاپ قيناپتى. مىنە، ارىزشى-جاۋاپشىلار قايتا اينالىپ كەلگەنشە، ارادا وسى ءىس وتكەن. سونىمەن ءدال كەشەگى كەشتە بۇل اۋىلعا كۇرەدەگى اليدەن ءبىر جاسىرىن، سۋىت حابار جەتكەن. قارىمساققا ەكى اۋىز سالەم جولداپ:
«قىز قايتارىلىپ، جىگىت ۇستالىپ بەرىلەتىن بولدى... وسماننىڭ كوزىن قۇرتاتىن تۇرلەرى بار. ەكەۋىن ءبىر جاققا جونەلت» - دەگەن.
مۇنىڭ ءوزى راحيمدار سالعان بۇلىككە انىق ءبىر وڭتاي كەلگەن ارەكەت ەدى. قارىمساق ءاليدىڭ كەرىمبەكپەن ويلاسقان، ويلاسپاعانىن بىلمەسە دە، ءىس ارتىنا بەلدى ءبىر-اق بۋعان. وسمان مەن پاتيمانى الىپ بەلگىسىز ءبىر جاققا سۋسىپ جوعالعان بولاتىن.
بۇگىن ماقسۇتتار سول حاباردى ەرتەرەك كەرىمبەكتىڭ الدىنان شىعارعان-دى. قانداي اقىل ويلاستىرادى، قۇلاعدار بولسىن دەگەن. مىنە، سونداي حاباردىڭ سوڭىنان قاسىنا جيىرما شاقتى كىسىسىمەن ون بەس شەرىكتى ەرتكەن كەرىمبەك ءالي اۋىلىنا تۇندەلەتىپ كەلدى. ءالي دە وسى كەلگەن كىسىلەردىڭ اراسىندا. سونىمەن ءالي ءوز اۋىلىنا جەتكەن بويدا اتتان تۇسپەي، كوپ ەگىنشى ىشىنەن ايەلىنە دۇڭگەنشەلەپ:
- وسمان مەن پاتيمانى الىپ شىعىڭدار، تەز شىعىڭدار! - دەپ بۇيىرا سويلەدى. سول ساتتە اۋىنداعى سىرتقا شىققان بارلىق ەركەكتەر جامىراسا شۋلاسىپ قويا بەردى.
- وسمان مەن پاتيمانى ماموزى ادامدارى ولتىرەمىز دەپ ىزدەپ كەلىپ، سودان قورقىپ قاشىپ كەتتى.
- ماموزى ءىنىسى راحيم توبىمەن كەلىپ، ەگىن باسىندا بارلىعىمىزدى قيراتىپ ۇرىپ، سوققىعا ۇشىراتىپ كەتتى!
- ءبىر كىسىمىزدى ءمايىپ ەتىپ، مۇرنىن بۇزىپ كەتتى!
- ۇيدەگى-تۇزدەگىمىزدى تۇگەل ويران ەتتى.
- سونى بىلگەن قىز بەن جىگىت وزىمىزگە دە ايتپاي قاشىپتى! - دەسىپ تۇس-تۇستان زار قاقتى.
شەرىكتەر اۋەلدە ناعىلاردى بىلمەگەندەي ءسال داعدارىسىپ قالدى. ارتىنان ەس جيعانداي، ەنتەلەگەن اشۋلى نۇسقالارىمەن بىدىراڭ-بىدىراڭ ەتە سۇراۋ سالىپ:
- قاشان؟! قاشان كەتتى؟!
- ولارعا ات بەرگەن كىم؟
- قاي جاققا كەتتى؟ نەگە يە بولمايسىڭدار!؟ - دەسىپ، سونى بىلسە، ءدال قازىر تاباندا ءۇيتىپ جىبەرەردەي بولدى. شەدىرەڭ قاقتى.
...اقىرىندا ونىڭ ءجونىن «بىلەتىن» ەشكىم بولعان جوق. مىنگەن ات قازاق اۋىلدىڭ ەكى اتى دەلىندى. ارقانداۋلى جەرىنەن تۇندە ۇرلاپ ءمىنىپ قاشتى دەگەن ءتۇيىندى جاۋاپ ەستىلدى. سونىمەن بۇل ءتۇنى شەرىكتەر كەرىمبەك اۋلىنا بارىپ قوندى. ءوزدى-وزىنە كەزەكپەن كۇزەت قويىپ، كۇبىرلەسكەن بويلارىمەن تۇنەپ شىقتى. تاڭ اتا قاستارىنا قازاقتان ەلۋ شاقتى كىسى الىپ وسى ماڭايداعى تاۋ-تاستىڭ قوينى-قونشىن تەگىس اقتارعانداي قاراتا باستادى. كۇن بويى ءبىر-بىرىنەن جۇپ جازباي مىلتىقتى يىقتارىنا وڭتايلاپ الىپ وزدەرى شەتتەپ ءجۇرىپ وتىردى.
ولار سول كۇنى كەشكە جاقىن قوناعا اسىن جەسىپ الىپ، وسى جەردەن ات لاۋلاپ ءمىندى دە، شارشاپ، تالىققاندارىنا دا قاراماستان كۇرەگە تۇندەلەتىپ اتتاندى. وسمان مەن قىزدىڭ تابىلماعانى ءۇشىن سونىڭ بوداۋىنا ءاليدى تاعى ۇستاپ ايداپ اكەتتى. ونى قولعا ءتۇسىرۋدىڭ ەڭ وڭاي سىلتاۋى تابىلعان.
ءلان بياۋدى دا جولداسى اليمەن بىرگە تۇتقىنداپ كەتتى. ءوزى ءومىر بويى ۇيلەنە الماعان، قىستا تۋعان كۇشىكتەي، قىڭسىلاعان تاعدىرى بار جازعاندى الدا نە كۇتىپ تۇرعانى بەلگىسىز ەدى.
(جالعاسى بار)
Abai.kz
