ءبىرتالاي ەكونوميستتەر چيلي مەن قازاقستان ەكونوميكاسىن ءجيى ۇقساستىرىپ جاتادى. ەڭ باستى ۇقساستىعىمىز: ەكونوميكالارىمىزدىڭ نەگىزگى تابىسى شيكىزات ەكسپورتىنا تاۋەلدى بولعاندىعىندا. بىزدىكى – مۇناي، چيليدىكى – مىس، مەتالدار.

چيلي 1973-ءشى جىلداردىڭ باسىندا ءىرى ەكونوميكالىق داعدارىستى باسىنان كەشىردى. شاماسى 15-20 جىلدان كەيىن عانا اياققا نىق تۇردى. ال تاريحتا «چيلي عاجايىبى» دەگەن اتپەن وسى ەكونوميكالىق ءوسۋدى سيپاتتايتىن، جاقتايتىن، داتتايتىن ءبىراز ەڭبەكتەر جازىلدى.

1973 ج. اتىشۋلى گەنەرال پينوچەت ا. اسكەري توڭكەرىس جاساپ، چيلي بيلىگىن ءوز قولىنا الادى. سەبەبى 70-ءشى جىلداردىڭ باسىنان باستاپ ەلدىڭ جاعدايى ءماز بولمادى، ازىق-تۇلىك تەك كارتوچكامەن عانا ساتىلدى. 1971 ج. چيلي بيۋدجەتىنىڭ شامامەن 70%-ىن قامتاماسىز ەتكەن مىستىڭ الەمدىك باعاسى 2 ەسە ارزانداپ، بيۋدجەت تاپشىلىعى ارتتى. مەملەكەت قاراماعىنا وتكەن مىس ءوندىرۋشى كاسىپورىن جۇمىسشىلارى مەن جۇك كولىگى جۇرگىزۋشىلەرى جەر-جەردەن ەرەۋىلگە شىعادى. ينفلياتسيا ايىنا 25%-عا ءوسىپ وتىردى!

1973 جىلى قىركۇيەكتە پينوچەت بيلىككە كەلگەننەن كەيىن ول ەكونوميكانى ليبەرالداندىرۋعا كوشتى. بىراق پينوچەتتىڭ ءوزىنىڭ جوسپارى بولماعاندىقتان، بۇل جاۋاپكەرشىلىكتى ءبىر توپ ەكونوميستتەرگە جۇكتەگەن ەكەن. ەلدە جەكە مەنشىك ينستيتۋتى قالىپتاسىپ، شەتەلدىك ينۆەستورلارعا جول اشىلادى. نارىقتىق ەكونوميكاعا كوشۋىن قولداعان اقش پەن پاريج كلۋبى ءچيليدىڭ ميللياردتاعان قارىزىن كەشىرەدى، ال دۇنيەجۇزىلىك بانك نەسيە بەرەدى.

العاشىندا ەكونوميكادا ازداعان وزگەرىستەر بولعانىمەن، 1973 ج. جىلدىق ينفلياتسيا - 500%، ال 1974 ج. - 370% بولدى. 1975 جىلى بىرنەشە دەۆالۆاتسيا ورىن العاننان سوڭ، جەرگىلىكتى ۆاليۋتا ەسكۋدودان - پەسوعا اۋىستىرىلدى.

1978 ج. مىستىڭ الەمدىك باعاسى كوتەرىلەدى، بۇل چيلي بيۋدجەتىنىڭ كىرىسىن ارتتىرادى. ينفلياتسيا تومەندەپ، ال جالپى ىشكى ءونىم ارتىپ جاتىر. ۆاليۋتالىق تۇسىمدەرى مولايا باستاعان سوڭ، داعدارىستان ابدەن تيتىقتاعان ەل ەكونوميكاسى ەسىن جيا باستايدى. ەندى مىس ەكسپورتتىق كىرىستىڭ 70%-ىن ەمەس، تەك 50%-ىن عانا قۇرادى، ال چيلي ەكسپورتقا جەمىس-جيدەك پەن شاراپ شىعارا باستادى. 1978 ج. جىلدىق ينفلياتسيا 25%-عا دەيىن تومەندەدى! (1973 ج – 500%، ال 1978 ج. – 25%، شىنىندا عاجايىپ سەكىلدى).

1973-75 جج. ەكونوميكالىق رەفورمالار شىنىندا ەكونوميكانىڭ قارقىندى وسۋىنە العىشارت جاسادى. الايدا 1982 ج. سىرتقى قارىز داعدارىسى سالدارىنان ەكونوميكا تاعى ءبىر سوققىعا ۇشىرادى. جاڭا رەفورمالار تولقىنى باستالدى.  1990 ج. قاراي قايتادان ەكونوميكاسى قارقىندى تۇردە وسە باستادى.

كورىپ وتىرعاندارىڭىزداي، چيلي ينفلياتسياسىن تومەندەتۋ ءۇشىن 20 جىلداي ۋاقىت ىشىندە كەم دەگەندە 3 رەت رەفورما جاسادى. ءاربىر رەفورما اۋىر ءوتتى، الدىمەن جۇمىسسىزدىق ارتىپ، جالپى ىشكى ءونىم كورسەتكىشتەرى ءتۇسىپ بارىپ ينفلياتسيا تومەندەدى. ينفلياتسيا اۋىزدىقتالعاننان سوڭ بارىپ ەكونوميكاسى قارقىندى دامي باستادى.

جاقىندا، ەكونوميست قۋات اكيجانوۆتىڭ «يمپەرياليزمنىڭ جالعاسىنا اينالعان - نەوليبەراليزم» اتتى لەكتسياسىندا بولدىم. سوندا ول كىسى وسى چيلي عاجايىبىن نەوليبەراليزمنىڭ اشىق مىسالى رەتىندە كەلتىردى. سەبەبى، پينوچەت ءوزى اسكەري-اۆتوريتارلىق رەجيم قۇرعانىمەن، ەكونوميكاسىنىڭ تىزگىنىن «چيكاگولىق جىگىتتەرگە» بەرگەن ەدى. ال ولار ءبىز بىلەتىن كلاسسيكالىق ليبەراليزمگە ەمەس، نەوليبەراليزمگە بەت بۇردى.

«چيكاگولىق جىگىتتەر» - 30 شاقتى جاس ەكونوميستتەر (اراسىندا ايەل دە بولدى نەگىزى). ولار ايگىلى ميلتون فريدمان ءىزباسارلارى ەدى جانە ەركىن نارىق تەورياسىن قۇرۋعا تىرىستى. رەفورمانىڭ نەگىزى «شوك تەراپياسى» دەپ اتالاتىن تۇجىرىم بولدى. اتى قورقىنىشتى رەفورمانىڭ، زاتى دا قورقىنىشتى بولدى. ونىڭ نەگىزگى قاعيدالارى بويىنشا مەملەكەتتىك شىعىستاردى قىسقارتۋ ارقىلى «ەكونوميكانى قالپىنا كەلتىرۋ» باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىرىپ، ينفلياتسيانى تومەندەتۋ ەدى. ول ماقساتتارىنا جەتتى.

بۇل شارالار جۇمىسسىزدىقتىڭ 1 جىل ىشىندە 9,1%-دان 18,7%-عا دەيىن وسۋىنە اكەلدى، ال ءوندىرىس 12,9 %-عا تومەندەدى. چيلي حالقى ءۇشىن ەڭ اۋىر داعدارىستىڭ ءبىرى بولدى. (فيلليپس قيسىعىنا ساي قىسقا مەرزىم ىشىندە ينفلياتسيا تومەندەۋى ءۇشىن جۇمىسسىزدىق ارتۋى كەرەك، ياعني تەوريا ورىندالدى دەسەك بولادى)

الايدا چيلي الەمدىك نارىققا ينتەگراتسيالانعان سوڭ، ونىڭ ەكونوميكاسى الەمدىك نارىقتىڭ باعىت-باعدارىنا تاۋەلدى بولدى. 1982 ج. باستالعان الەمدىك داعدارىس ءچيليدى دە شارپىدى. ونەركاسىپ سالاسى مەن قارجى سالاسى تولىعىمەن كۇيرەدى، وسى ۋاقىتتا مەملەكەت تاراپىنان كومەك كورسەتىلىپ، حالىقارالىق ۇيىمداردان قارىز الىندى، ءسويتىپ ەكونومكاسى 1983 ج. قايتا ءتىرىلدى.

سونىمەن، 2020 جىلداردىڭ باسىنا قاراي چيلي لاتىن امەريكاسىنداعى ءجىو كورسەتكىشى بويىنشا كوش باستاعان، ينفلياتسياسى تومەن ەل بولدى. الايدا، ساراپشىلاردىڭ ايتۋىنشا ەل كورسەتكىشى وسكەنىمەن، حالقىنىڭ باسىم بولىگى ءالى دە قيىن جاعدايدا ءومىر سۇرۋدە جانە رەفورمالاردىڭ بارلىعى تۇپتەپ كەلگەندە وليگوپوليالار مەن جۇمىسشى حالىق اراسىنداعى تەڭسىزدىكتى ارتتىردى دەگەن تۇجىرىم بار.

مەنىڭ قورىتىپ ايتايىن دەگەنىم، كەز كەلگەن جوعارى ينفلياتسيانى تومەندەتۋ «اۋىر» بولادى. كەز كەلگەن تۇبەگەيلى رەفورمانى جاساۋعا ۇزاق ۋاقىت كەتەدى جانە قوعامنىڭ بۇكىل ينستيتۋتتارى بىرگە جۇمىلا ارەكەت ەتىپ، ادىلدىك پەن تيىمدىلىگىن قامتاماسىز ەتكەندە عانا وڭ ناتيجە كورە الامىز. ارينە ول دا جاعىمدى پروتسەسس ەمەس. الايدا قوعام بولىپ رەفورما تالاپ ەتسەك، ونىڭ اۋىر زارداپتارىن دا قابىلداۋعا دايىن بولۋىمىز كەرەك. ونىڭ باسقا وڭاي جولى جوق.

اياكوز قانەتوۆا

Abai.kz