«يمپەري پوگيبايۋت ۆ كروۆي».

ياكۋبوۆسكي ا. يۋ، اكادەميك، يستوريك – ۆوستوكوۆەد.

ءوز ۋاقىتىندا التىن وردا يمپەرياسىنىڭ اۋماعى، كارى قۇرلىقتىڭ (ەۋروپا) شىعىس بولىگى جانە ازيانىڭ ءبىراز جارتىسى، ياعني، قارا تەڭىزدەن باستاپ ەجەلدەن سۋى مول جانە جالپاق وزەن ەرتىستىڭ شالعىندى القابتارىنا دەيىن سوزىلدى.

ورتا ازيالىق ءامىر تەمىر جەتەكشىلىك ەتكەن يمپەريا، كىشى ازياداعى، كەزىندە دەشتى قىپشاق دالاسىنان بارعان شىڭعىس حاننىڭ نەمەرەسى قۇباعۇل قۇرعان يمپەريانى ءوزىنىڭ قاراماعىنا العان سوڭ، ەۋرازيا كەڭىستىگىندەگى الپاۋىت التىن وردا قاعاناتىمەن كۇشى تەپە-تەڭ بولعان ەدى.

«كو ۆرەمەني پراۆلەنيا توحتامىشا وتنوسيتسيا ۆوزروجدەنيە زولوتووردىنسكيح گورودوۆ ۆ نيجنەم پوۆولجە»، - ا.ۆ.پاچكالوۆ «زولوتووردىنسكيە گورودا نيجنەگو پوۆولجيا ۆ كونتسە XIV ۆ».

تاعى ءبىر ايتارىمىز، 1385 جىلى توقتامىس حان كاسپي تەڭىزىنىڭ وڭتۇستىك بولىگىنە جورىق جاساپ، سول كەزدە گۇلدەنگەن تابريز اۋماعىن تالقانداپ، احمەت جالايىر سۇلتاننىڭ بيلىگىندەگى ۇلىسقا كىرەتىن ءازىربايجان جەرىن ءوزىنىڭ قۇرامىنا قوسىپ الدى.

ءسويتىپ، التىن وردا قاعاناتى كۇشەيگەن ۇستىنە كۇشەيىپ، الىنبايتىن قامالعا اينالعانداي بولدى. توقتامىستىڭ تۇسىنداعى التىن وردانىڭ ايتارلىقتاي جان-جاقتى كۇشەيۋى، ءامىر تەمىر ءۇشىن قاۋىپتى ەدى. دامىعان كوپتەگەن قالالىق ورتالىقتاردى جانە ديقاندار ماڭداي تەرىن توگىپ ەڭبەك ەتكەن جازيرالى ەگىس القابتارىن، سونداي-اق، ۇلان-بايتاق دالاداعى مال باققان كوشپەلى تايپالاردى بىرىكتىرىپ، ۋىسىندا ۇستاعان التىن وردا يمپەرياسى، ازيانىڭ بارلىق مۇسىلمان ەلدەرىن وزىنە قاراتقان، ءتۇپ قازىعى ماۆەرانناحر اتىرابىنا ورنالاسقان  ءامىر تەمىر مەملەكەتىنە، ونىڭ الداعى شارىقتاپ دامۋىنا جانە كوركەيۋىنە شىنىمەندە قاۋىپ توندىرگەن ەدى. ەكى يمپەريانىڭ اراسىنداعى العاشقى قاقتىعىس 1387 جىلدىڭ كوكتەمىندە كاۆكازداعى دەربەنت وتكەلىنىڭ ماڭايىندا ورىن الدى.  تەمىرلاننىڭ كەلىسىمگە جىبەرگەن كىشىگىرىم وتريادىنا التىن وردا تارابىنان كۇتپەگەن جەردەن شابۋىل جاسالىپ، تالقاندالا جازدادى. ەگەر، ءامىر ارمياسى قولباسشىلارىنىڭ ءبىرى ميرانشاح ۇلكەن اسكەرمەن جەدەل كەلمەگەندە، قىرعىن تابارى انىق ەدى. دەگەنمەن، كىشىگىرىم بۇل قاقتىعىس،  ەكى ۇلى يمپەريانىڭ اراسىندا ارازدىق تۋعىزىپ، سوعىس ءورتىن تۇتاتاتىنداي جاعدايعا اكەلمەدى. ءسويتىپ، اراعا ءبىراز جىلدارعا سوزىلعان تىنىشتىق ورنادى. كەزىندە اق وردانىڭ حانى ورىستىڭ  جازاسىنان قاشىپ كەلىپ، تەمىرلاندى پانالاعان توقتامىس، كەيىننەن ونىڭ جاردەمىمەن اق وردانىڭ تاعىنا وتىرادى. ءسويتىپ، التىن وردانىڭ سول تۇستاعى يەسى اتانعان جانە وسى ۇلى قاعاناتتىڭ اسكەر قولباسشىسى مامايمەن قاتارىنان بىرنەشە جىل سوعىسادى. بىراق، ۇلكەن ناتيجەگە جەتە المادى. قالاي دەگەنمەن دە، تاعدىر توقتامىسقا جول اشقانداي بولدى. 1380 جىلى التىن وردانىڭ كۇلىك القابىنداعى (كۋليكوۆو پولە) جەڭىلىسىن پايدالانىپ، ۋاقىت وتكىزبەي توقتامىس حان مامايعا وڭتۇستىكتەن ۇرىس اشىپ، ونىڭ ارمياسىن تۇبەگەيلى تالقاندايدى. وسىلايشا، ەۋرازيالىق يمپەريا التىن وردانىڭ تاعىنا اۋپىرىمدەپ قول جەتكىزەدى.

ءوز ۋاقىتىندا كومەگىن بەرىپ جانە ءبىراز جىلدار قاسىنا ەرتىپ ءجۇرىپ، قاراماعىنا اسكەر ءبولىپ، ماۆەرانناحر مەن اق وردانىڭ شەكارالىق ايماعىنداعى وتىرار مەن سىعاناق قالاسىن، سونداي-اق، ونىڭ ماڭايىن يەلىگىنە ۇسىنىپ، اسىراپ-ساقتاعان ءامىر تەمىرگە جانە ونىڭ قۇرعان مەملەكەتىنە ۋاقىت وتە كەلە جاۋلىقپەن قاراي باستادى. اراداعى وسى ءبىراز جىلعى تىنىشتىقتى، العاشقى بولىپ توقتامىس حاننىڭ ءوزى ىسىرىپ تاستادى. ونىڭ اۋىق-اۋىق  جىبەرگەن وتريادتارىنىڭ ءامىر تەمىر مەملەكەتىنىڭ شەكاراسىنا ىشكەرلەي ەنىپ، شەتكى قالالارى مەن ەلدىمەكەندەرىن توناپ، ادامدارىن قۇلدىققا ايداپ كەتىپ وتىردى.

بۇعان شىداماعان ءامىر تەمىر، 1391 جىلدىڭ (قوي جىلى) قاڭتار ايىنىڭ اياعىنا تامان، ەكى ءجۇز مىڭدىق قالىڭ اسكەرىمەن التىن وردا ۇلىسىنا قاراي باعىت الدى.

ەندى، سول عالىمداردىڭ ءبىرىنىڭ جازعان ورتا ازيالىق بارىس تۋرالى مالىمەتىن كەلتىرەيىك.

«تيمۋر روديلسيا 9 اپرەليا 1336 گ.  بليز شاحريسيابزا. ون بىل سىنوم تاراگايا  يز پلەمەني نايمانوۆ،  رودا بارلاسوۆ. كوچەۆنيكي كوتورىە پريشلي ۆ ماۆەرانناحر س چاگاتايامي.

س يۋنوشەسكيح لەت تيمۋر پوكازال سەبيا پريۆەرجەننىم ك تراديتسيام ستەپنىح كاچەۆنيكوۆ: «زناتنىە ليۋدي پودوبنوگو سورتا ۆسەگدا پرەدپوچيتالي ستەپي گورودۋ». ون بىل ودنيم يز تەح، كتو زنال دو تونكوستەي لوشاد ي موگ ودنيم ۆزگليادوم وتليچيت پو ۆنەشنيم وچەرتانيام حوروشۋيۋ پورودۋ وت پلوحوي. ون بىل حوروشيم ناەزدنيكوم ي پرەۆوسحودنىم سترەلكوم يز لۋكا.»، - دەپ جازادى ءوزىنىڭ عىلىمي  ەڭبەكتەرىندە  حيلدا حۋكحەم.

جولدا بەتپاق دالانى جانە سارى سۋ اتىرابىن باسىپ ءوتىپ، سارىارقا دالاسىمەن توقتاماي ءجۇرىپ وتىرىپ، قار مەن جاڭبىرعا قاراماي، ءۇش اي دەگەندە ەرتىسكە قۇياتىن توبىل وزەنىنىڭ جاعاسىنا جەتتى. وسى ارادا، ءبىراز كۇنگە اسكەرىنە دامىل بەرىپ، دەمالۋىنا رۇقسات ەتتى. قالاي دەسەكتە، الىس ساپارعا شىققان ولار، اۋا-رايىنىڭ وزگەرە باستاعانىن سەزىنگەن ەدى. اراب ساياحاتشىسى يبن باتتۋتانىڭ سوزىمەن ايتقاندا: «... وني پريبليجاليس ك «سترانە مراكا» (سيبير)».

بۇكىل جورىق جولىندا ەشكىمدى كەزدەستىرمەگەن ءامىر تەمىر ارمياسى، ۇنەمى الدارىندا جۇرەتىن بارلاۋشىلارىنىڭ ۇستاپ اكەلگەن تۇتقىندارىنىڭ ايتۋى بويىنشا، توقتامىس اسكەرىنىڭ وزدەرىنەن الىس ەمەس ەكەندىگىن  ۇعادى.

«وني شلي ەششە ودنۋ نەدەليۋ ي دوستيگلي رەكي سامارى. زاتەم پريشلي رازۆەدچيكي ۋتۆەرجدايا، چتو سلىشالي كريكي ۆراجەسكيح ۆويسك. ۆسكورە پوسلە ەتوگو مۋحامماد – سۋلتان دوستاۆيل پلەننيكا، ودنوگو يز كيپچاكسكيح ۆوينوۆ توكتامىسا. ون راسسكازال، چتو ۆ ەتوم رايونە ناحوديتسيا ۆەليكوە منوجەستۆو ورد، نو وني بروسيلي لاگەر ي وتستۋپيلي، ۋسلىشاۆ سووبششەنيا و پريبليجەني تيمۋرا. تيمۋر پريكازال پوسترويت ۆويسكا ۆ بوەۆوي پوريادوك، زاپرەتيۆ كومۋ – ليبو وتلۋچاتسيا وت سۆويح وتريادوۆ ي زاجيگات نوچيۋ وگون. ۆەس دەن ون ناستۋپال نا زۆۋك بارابانوۆ ي تسيمبال ۆراگوۆ».

ۇزاماي ەكى يمپەريانىڭ قالىڭ ساربازدارى قاراما-قارسى كەلدى.

ۆەليكي تۋرانەتس حان توحتامىش – تيمۋر بىل نا ۆولوسكە وت سمەرتي, نو پوبەديل.

«ۆراگ (توقتامىس اسكەرى) بىل تاكجە ۆ وبىچنوم بوەۆوم پوريادكە يز ترەح چاستەي س تسەنترامي ي دۆۋميا فلانگامي. ەگو سولداتى بىلي تاكجە ۆەليكولەپنو ۆوورۋجەنى ي ۆوزگلاۆلياليس پرينتسامي حانسكوي كروۆي رودا دجۋچي ي ەميرامي ساموگو ۆىسشەگو رانگا. ناكونەتس، دۆە ارمي سوشليس نا راسستوياني، كوگدا موگلي رازگليادەت درۋگ درۋگا. پودنياۆ زنامەنا ي شتاندارتى، دۆە وگرومنىە كيپچاكسكيە ارمي زابيلي ۆ بارابانى، زاكريچالي «ۋر - راح» (ارۋاق) ي ناچالي سراجەنيە پود زۆۋكي وگرومنىح ۆوەننىح دۋحوۆنىح ترۋب».

بۇل عالامات مايداندى اراب ساياحاتشىسى يبن باتتۋتا ءوزىنىڭ جازبالارىندا بىلاي سيپاتتايدى: «...ارمي بروسيليس درۋگ نا درۋگا ي شكۋرا ليۋدەي وششەتينيلاس، پوكرىتايا وپەرەنيەم سترەل ي بروۆي ۆوجدەي ي گولوۆى ۆوەناچالنيكوۆ سوگنۋليس ۆ ۋۆلەچەني ۆوينوي ي كينۋليس ۆپەرەد ي پىل بىلا گۋستوي ي ستالا چەرنوي، ي ۆوجدي ي پروستىە سولداتى وديناكوۆو پوگرۋزيليس ۆ مورە كروۆي...».

كەزىندە شىڭعىس حان ارمياسى مۇحيتتاي كەرىلگەن قىتايدى باعىندىرعاندا، نەمەسە التىن وردا قاعاناتى پوۆولجەلىك بۋلگار مەن كاۆكازدى، رۋس پەن شىعىس ەۋروپانى جاۋلاعاندا، ءداپ وسىنداي ات ۇستىندەگى قالىڭ اسكەر قاتىسقان، كەسكىلەسكەن قان-قاساپ سوعىس بولا قويماعان شىعار. قوس يمپەريانىڭ بيلىككە تايتالاسقان جانە ەكى جاقتىڭ وراسان زور كۇشپەن قاقتىعىسىن، سول زاماننىڭ جىلناماشىلارى، ساياحاتشىلارى، سونىمەن قاتار، وسى تاقىرىپتا قالام تارتقان الەم عالىمدارى مەن جازۋشىلارى كەرەمەتتەي قىلىپ سۋرەتتەيدى. («رۋس ي وردا» ميحايل كاراتەەۆ، «برەميا ۆلاستي» دميتري بالاشوۆ)  بولىپ وتكەن سوعىس ەدىل وزەنىنىڭ شىعىس جاعىنداعى قۇندۇز ايماعىندا (مەجدۋ ساماروي ي چيستوپولەم) ورىن الدى. ءامىر تەمىر بۇل سوعىستا اسكەرىنىڭ كوپشىلىگىن جوعالتقانىمەن، جورىق جولدارىندا جيناعان تاجىريبەسى مەن شەبەرلىگىنىڭ ارقاسىندا اۋپىرىمدەپ ارەڭ جەڭىسكە جەتتى. توقتامىس حان التىن وردا اسكەرىنىڭ امان قالعاندارىن جەدەلدەتە جيناپ، كەرى شەگىنىپ كەتتى. ورتا ازيالىق بارىستىڭ قاراماعىنا قارسى جاقتىڭ سانسىز تۇتقىندارى مەن ولاردىڭ ايەل، بالالارى ءوتىپ جانە ماۆەرانناحر بيلەۋشىسى ۇلكەن اسكەري  ولجاعا يە بولدى.

«پو – ۆيديمومۋ تيمۋر سكورەە سترەميلسيا رازرۋشيت موشش زولوتوي وردى، چەم ورگانيزوۆات سۆوي ۆلادەنيا يز ەتوگو گوسۋدارستۆا. ون وتدال تەرريتوريۋ كيپچاكوۆ ۆ لەننوە ۆلادەنيە پرينتسەۆ چينگيزسكوگو رودا، كوتورىە، بۋدۋچي ۆراگامي توكتامىسا، ۆەلي پوستوياننۋيۋ بوربۋ س نيم: يدەگە (ەدىگە), كۋتلۋك – وگلانۋ (ۆنۋك ۋرۋسحانا يز بەلوي وردى) ي كۋنچە – وگلانۋ. ەتيح پرينتسەۆ وتپراۆيلي س يارلىكامي، داروۆاۆشيمي يم وگرومنىە پريۆيلەگي ۆ وتۆەت نا يح پوكورنوست، س پريكازامي سوبرات يح پودداننىح ي پريۆەستي وبراتنو ك تيمۋرۋ»، - دەيدى حيلدا حۋكحەم ءوزىنىڭ عىلىمي ەڭبەگىندە.

دەگەنمەن، التىن وردا يمپەرياسى بۇل جەڭىلىسىنە قاراماي، الىدە ءبىراز جىلدار رۋس پەن كارى قۇرلىقتىڭ شىعىس بولىگىن ۋاقىتشا بولسا دا  ۇستاپ تۇردى.

التىن وردامەن اراداعى بولعان سوعىستاعى ءىرى جەڭىس، ءامىر تەمىردىڭ  جيىرما جىلدىق جورىعىنداعى ەڭ ماڭىزدى جانە تۇبەگەيلى جەڭىستەرىنىڭ ءبىرى دەۋگە بولادى.

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:

پاچكالوۆ ا. ۆ. زولوتووردىنسكيە گورودا نيجنەگو پوۆولجيا ۆ كونتسە XIV ۆ.

گريگورەۆ ا. پ. زولوتووردىنسكيە حانى 60—70-ح گودوۆ XIV ۆ.: حرونولوگيا پراۆلەني.

پوچەكاەۆ ر. يۋ. وچەرك دەسياتىي. توكتامىش، يلي «نوۆىي چينگيس-حان». .

ياكۋبوۆسكي ا. يۋ. چ. 3. پادەنيە زولوتوي وردى.

بەيسەنعازى ۇلىقبەك

قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz