X عاسىرداعى اراب تاريحشىسى ءال ماسۋدي حازار قاعاناتى تۋرالى وتە قۇندى دەرەكتەر قالدىرعان. ماسەلەن، مىناۋ جولدارعا نازار اۋدارىپ كورسەك: «ستوليتسەي بىل ساماندار، گورود، لەجاششي نا راسستوياني ۆوسمي دنەي پۋتي وت ال-بابا. ون ي سەيچاس ناسەلەن نارودوم يز حازار; نو تاك كاك ۆ راننيە دني يسلاما ون بىل زاۆوەۆان سالمانوم ب. رابي'ا ال-باحيلي, تو ۋپراۆلەنيە بىلو پەرەنەسەنو وتتۋدا ۆ گورود امال نا راسستويانيە سەمي دنەي وت (ساماندار)».  

مۇندا حازار قاعاناتىنىڭ اۋەلگى استاناسى ساماندار مەن ءال باب قالالارىنىڭ اراسى 8 كۇندىك جول ەكەنى، ال ساماندار مەن كەيىنگى استاناسى امال قالاسى اراسى  7 كۇندىك جول ەكەنى جازىلعان. سوندا ءال باب قالاسى مەن امال قالاسى اراسى 15 كۇندىك جول بولعانى. ءال باب قالاسى كازىرگى يران-ازەربايجان شەكاراسى ماڭىندا بولعانىن الدىڭعى ماقالادا كورسەتتىك (استارا قالاسى ماڭى),  ال امال قالاسى كازىرگى كۋبان اۋماعىندا بولعان (كەلەسى ماقالا دەرەگىندە).  استارا مەن ارماۆير اراسى 1440 كم ەكەن، ول سالتاتتىعا شامامەن 15 كۇندىك جول. دەمەك، ساماندار قالاسى استارا مەن ارماۆير قالالارى ارالىعىندا بولعان دەۋ ورىندى (كازىرگى گرۋزيا ايماعى). حازار قاعاناتىنىڭ تۇڭعىش استاناسى – ساماندار انىعىندا تيفليس قالاسى دەگەن ءجون. ويتكەنى، حاليفاتتىڭ العاشقى داۋىرىندە سالمان ب. رابي'ا ال-باحيلي جاۋلاپ العان قالا تيفليس ەكەنىن يبن ءال اسير دەرەگى ايعاقتايدى. ءال باب قالاسى كىشى كاۆكاز تاۋى سىلەمىنىڭ كاسپي تەڭىزىنە تىرەلەر تۇسىندا بولعانىن الدىڭعى ماقالامىزدا كورسەتتىك. ول، شامامەن قازىرگى استارا قالاسىنا جاقىن ايماق، سول جەردەن تبيليسي ايماعىنا دەيىن 705 كم, ول سالت اتپەن سەگىز كۇندىك جەر ء(ال ماسۋدي كورسەتكەن قاشىقتىققا ءدال كەلەدى). ال، تبيليسي مەن ارماۆير (امال قالاسى بولعان ايماق) قالالارى اراسى 620 كم, ول سالتاتتىعا جەتى كۇندىك جەر (ولدا ءال ماسۋدي كورسەتكەن قاشىقتىققا ءدال كەلەدى). ءال ماسۋدي جازباسىن ورىسشالاعان اۋدارماشى تيفليس قالاسىن ساماندار دەپ بۇرمالاعان. ويتكەنى، VII-XIII عاسىرلار ارالىعىنداعى زاكاۆكازە تاريحىن تولىق باياندايتىن يبن ءال اسير جازباسىندا ساماندار دەگەن قالا اتىمەن جوق (قالا بولعان بولسا جانە ول جاي قالا ەمەس، مەملەكەت استاناسى بولسا، ءسوزسىز كورسەتىلەر ەدى). جوعارىداعى دەرەكتە ءال ماسۋدي مۇسىلمان حاليفاتىنىڭ العاشقى كەزەڭىندە سالمان ب. رابي'ا ال-باحيلي ساماندار قالاسىن جاۋلاپ العانىن، سول سەبەپتەن حازارلار استاناسى امال قالاسىنا كوشىرىلگەنىن ايتادى. ال تاريحشى يبن ءال اسير سالمان ب. رابي'ا ال-باحيلي مەن حابيب يبن-ماسلاما ەكەۋى حيجرانىڭ 26-27 جىلدارى (حاليفاتتىڭ العاشقى كەزەڭى) تيفليس قالاسىن جاۋلاپ العانىن باياندايدى.

يبن ءال اسير اتالعان وقيعانى بىلاي جەتكىزەدى: «25 گود [645گ-646گ]. گوۆوريات، چتو توت، كتو پوسلال سالمانا يبن-رابي'ي ال-باحيلي ۆ پوموشش حابيبۋ يبن-ماسلامى، بىل سا'يد يبن-ال'اسى، ي چتو پوۆودوم ك ەتومۋ بىلو تو، چتو (حاليف) 'وسمان پوسلال مو'اۆي پريكاز، چتوبى ون وتپراۆيل حابيبا يبن-ماسلامى ۆو گلاۆە سيريتسەۆ ۆ پوحود ۆ ارمينيۋ. ۋزناۆ پوتوم، چتو موريان، باتريك ارمەنياكوسا، ۆىستۋپيل پروتيۆ نەگو ۆو گلاۆە ۆوسميدەسياتي تىسياچ رۋموۆ. حابيب ناپيسال وب ەتوم مو’اۆي، ا توت سووبششيل ‘وسمانۋ، كوتورىي پريكازال سا'يدۋ يبن-ال-اسى پوسلات پودكرەپلەنيە حابيبۋ، ي ون پودكرەپيل ەگو سالمانوم ۆو گلاۆە شەستي تىسياچ... حابيب راسپولوجيلسيا ۆ حيلاتە، نو زاتەم ۆىستۋپيل يز نەگو. ەگو ۆسترەتيل ۆلادەتەل ماكسا، چتو ۆ بوسفوررادجانە، ي بىل وستاۆلەن يم پراۆيتەلەم ۆ ەگو سترانە نا يزۆەستنىح ۋسلوۆياح. پوسلە ەتوگو ون پريبىل ۆ سيسادجان، ناسەلەنيە كوتوروگو ۆستۋپيلو س نيم ۆ بوي، نو بىلو وبراششەنو يم ۆ بەگستۆو، ي ون زاحۆاتيل يح زامكي. دالەە ون دۆينۋلسيا ۆ دجۋرزان; ك نەمۋ ياۆيلسيا پوسلانەتس وت ەگو باتريكا س پروسبوي و ميرە، ي ون زاكليۋچيل س نيم مير. زاتەم ون ناپراۆيلسيا ك تيفليسۋ, چتو ۆ دجۋرزانە، ي جيتەلي ەگو زاكليۋچيلي س نيم مير. حابيب زانيال بەز بويا منوگو زامكوۆ ي گورودوۆ، بليزكيح ك نەمۋ. ي پوشەل سالمان يبن-رابي’ي ۆ ارران ي زاحۆاتيل بەز بويا بايلاكان، ششاديت يح كروۆ، يمۋششەستۆو ي ستەنى يح گورودا، نو س تەم، چتوبى وني پلاتيلي دجيزيۋ ي حارادج».

دەرەكتە سالمان ب. رابي'ا ال-باحيلي مەن حابيب يبن-ماسلاما ەكەۋىنىڭ جورىعى ارمەنيادان باستالعانى، سوسىن دجۋرزان (گرۋزين) ەلىن باعىندىرىپ، ودان كەيىن تبيليس اۋماعىن جاۋلاپ العانى باياندالعان. تبيليسي اۋماعىنان شىققان  سالمان ب. رابي'ا ال-باحيلي ءارى قاراي قازىرگى ازەربايجان جەرىنە جورىعىن جالعاستىرعان.

پروكوپي جازباسى تيفليس قالاسى VI عاسىردىڭ ورتاسىنا دەيىن يۆير (ساۆير) پاتشالىعىنىڭ استاناسى بولعانىن كورسەتەدى. ساۆير پاتشالىعى جويىلعان سوڭ زاكاۆكازەدەگى نەگىزگى كۇش حازارلاردا بولدى دا، VII عاسىردىڭ باسىندا حازار قاعاناتى پايدا بولدى. حازار قاعاناتىنىڭ تاريح ساحىناسىنا شىعۋى 626 جىلى تبيليسي قالاسىن باتىس تۇركى قاعاناتى اسكەرى (ازياتتار) جاۋلاپ الۋدان باستالاتىنى ءمالىم. ياعني، ساۆير پاتشالىعىنىڭ استاناسى بولعان تيفليس قالاسى VII عاسىردا حازار قاعاناتى استاناسىنا اينالعان. ءتبيليسيدىڭ ورنالاسقان جەرى ونىڭ بۇكىل زاكاۆكازەگە استانا بولۋعا بىردەن-ءبىر لايىق قالا ەكەنىن كورسەتەدى (ايماقتىڭ تۋرا ورتاسىندا، كۋرا وزەنى جاعاسىندا جانە بيىك جەردە ورنالاسقان). ءال ماسۋدي تبيليسي اۋماعىندا وتىرعان مۇسىلمان ەلىنە X عاسىردا كورشى جۋرزان (گرۋزين) كنيازدىگى مەن ابحاز كنيازدىگى باعىنعانىن جازعان. ءال ماسۋدي جوعارىداعى دەرەكتە ساماندار (تبيليسي) قالاسى تۇرعىندارى ءالى دە حازارلار ەكەنىن ايتقان (X عاسىردا). ازەربايجاندار قۇرامىنداعى قازىرگى قاراپاپاح ەلى سول تبيليسي قالاسىندا قالىپتاسقانىن، ورتا ازياداعى قاراقالپاق ۇلتى سول زاكاۆكازەدەن XII عاسىردا كەلگەن قاراپاپاحتار ەكەنىن (ايەلدەرىنىڭ ۇلتتىق كيىمدەرى بىردەي جانە ەكەۋىنىڭ دە اتاۋى قارا ءتۇستى پاپاحتارىمەن بايلانىستى), قاراقالپاق قۇرامىندا تۇركىمەندىك رۋلار دا بار ەكەنىن (ياعني، حازارلىق رۋلار) ايتقانبىز. ونىڭ ۇستىنە، قاراقالپاق تىلىندە تۇركىمەندىك بەلگىلەر باسىم ەكەنىن راستايتىن دەرەكتەر بار. حازار قازىر دە تۇركىمەندەردىڭ ۇلكەن تايپاسى ەكەنى ءمالىم. ال قاراپاپاحتار ازەربايجان حالقى قۇرامىندا وتىر جانە قۇمىق، ۆايناحتار ازەربايجانداردى كەيىنگە دەيىن «حاجاري» دەپ اتاپ كەلگەن. قاراپاپاحتاردىڭ ۇلكەن بولىگى الىدە تبيليتسي قالاسىندا جانە ونىڭ ماڭىندا وتىر. دەمەك، ءال ماسۋدي ايتىپ وتىرعان حازارلار سول قاراپاپاح-ازاربايجاندار دەۋ ورىندى.

وسى قۇجاتتار حازار قاعاناتىنىڭ اۋەلگى استاناسى تيفليس قالاسى بولعانىن، ورىس اۋدارماشىسى ونى جاسىرۋ ءۇشىن ساماندار دەپ بۇرمالاعانىن ايعاقتايدى. ونىڭ ساماندار دەۋ سەبەبى – داعىستان اۋماعىندا ساماندەر دەگەن كونە مەكەن بار. ياعني، ورىس يدەولوگتارى وسىلايشا، «حازار قاعاناتى داعىستان اۋماعىندا بولعان» دەگەن جالعان تۇجىرىمدارىنا ءال ماسۋدي دەرەگىن كۋا ەتكىسى كەلگەن. ارابشا جازىلۋى: ثمندر – ساماندەر، تفلس  –تيفليس.

تبيليسي قالاسى حازارلاردان بۇرىن ساۆير پاتشالىعىنىڭ استاناسى بولعان. ساۆير ەلى كەيىن ۆيزانتيالىق حريستياندىق ىقپالىمەن جۋرزان حالقى بولىپ قالىپتاسقانىن، ياعني گرۋزين ۇلتىنا اينالعانىن ايتتىق. جۋرزان-گرۋزين بيلەۋشىلەرى تبيليسي ءوز استاناسى بولعانىن ەشقاشان ۇمىتپاعان، كەيىن XII عاسىردا ونى قايتارىپ الىپ، قايتادان استانا قىلعان. يبن ءال اسير تبيليسي قالاسى جايلى مىناداي دەرەكتەر قالدىرعان: «گورود تيفليس – ودين يز سامىح سيلنىح ي نەدوستۋپنىح گورودوۆ، ون ناحوديتسيا نا وبويح بەرەگاح رەكي كۋر. كۋردجي زاحۆاتيلي تيفليس ەششە ۆ 515 گودۋ [1121گ-1122گ], كوگدا سۋلتانوم بىل ماحمۋد، سىن مۋحاممەدا، سىنا مەليكشاحا سەلدجۋكيدا، ودنوگو يز ۆەليچايشيح پو پولوجەنيۋ تسارەي. نەسموتريا نا ەتو، ون نە موگ پومەشات يم (گرۋزينام) زانيات ەگو. نيكتو دو دجەلالاددينا نە پوسمەل يتتي پروتيۆ نيح ي پوستۋپيت س نيمي تاك، كاك ون پوستۋپيل. دجەلالاددين پوشەل نا تيفليس ي راسپولوجيلسيا لاگەرەم نەدالەكو وت نەگو... بولشينستۆو يح بىلي ۋبيتى، وستالنىە بەجالي ك گورودۋ ي ۆستۋپيلي ۆ نەگو، پرەسلەدۋەمىە مۋسۋلمانامي، ي كاك تولكو پوسلەدنيە ۆستۋپيلي ۆ گورود، جيتەلي ەگو يز مۋسۋلمان كليكنۋلي مۋسۋلمانسكي كليچ ي يميا دجەلالاددينا, كۋردجي جە ۋپالي دۋحوم ي سداليس، تاك كاك يح ۆوينوۆ بىلي ۋبيتى ۆ پرەدىدۋششيح سراجەنياح، ۆسلەدستۆيە چەگو يح چيسلو ۋمەنشيلوس، ي يح سەردتسامي وۆلادەلي ستراح ي ۋجاس. مۋسۋلمانە وۆلادەلي گورودوم سيلوي ي بەز امانا; پوەتومۋ وني پەرەبيلي ۆسەح ناحوديۆشيحسيا ۆ گورودە كۋردجوۆ، نە پوششاديۆ ني ۆزروسلىح، ني دەتەي، كرومە تەح، كتو پرينيال يسلام ي پرويزنەس دۆا سلوۆا سۆيدەتەلستۆا: تە بىلي پوششاجەنى ي دجەلالاددين پريكازال وبرەزات يح ي نە تروگات».

جازبادا ايتىلعانداي، حورەزمشاحتىڭ ۇلى جالاليدين XIII عاسىردا تبيليسي قالاسىن گرۋزيندەردەن تارتىپ العان، ونىڭ مۇسىلمان تۇرعىندارى ءجالاليديندى تۋعانىنداي قارسى العان. حورەزمشاح ديناستياسى ورتا ازياعا بارعان قاراپاپاقتاردىڭ (قاراقالپاق) بيلەۋشى اۋلەتىنەن بولۋى ابدەن مۇمكىن ەكەنىن الدىڭعى ماقالالارىمىزدىڭ بىرىندە ناقتى دەرەكتەرمەن كورسەتكەنبىز. قاراپاپاق حالقى تبيليسيدە VI عاسىردان وتىرعان حازارلار مەن VII عاسىردا (626 جىلى) بارعان قازاقتاردىڭ ءوزارا سىڭىسۋىمەن قالىپتاسقانىن دا ايتىپ وتكەنبىز (قاراقالپاقتار ءتىلى جاعىنان قازاققا ەڭ جاقىن ۇلت ەكەنى راس). دەمەك، حورەزمشاحتىڭ ۇلى ءجالاليديننىڭ تبيليسي قالاسىن گرۋزيندەردەن تارتىپ الۋى ونىڭ قاراپاپاق-قاراقالپاق بولۋىنان، ياعني ول دا وتانىن ازات ەتكەن دەۋگە بولادى. كوپ ۇزاماي، تبيليسي قالاسى ءبىرجولا گرۋزيا استاناسىنا اينالعانى، سودان كەيىن ولاردىڭ ۋىسىنان شىقپاعانى ءمالىم. دەگەنمەن، قاراپاپاقتار ول ايماقتا ءالى دە از ەمەس جانە ولار قازىر وزدەرىن ازەربايجان حالقىنان دەپ تانيتىنى بەلگىلى.

سونىمەن، حازار قاعاناتى اۋەلدە زاكاۆكازەدە ورناعانىنا، مەملەكەتتىڭ ونداعى استاناسى تيفليس (تبيليسي) قالاسى بولعانىنا كوز جەتكىزدىك. ونى ساماندار ەتكەن، تۇركىلەر تاريحىن تۇبەگەيلى وزگەرتۋگە تىرىسقان رەسەي يمپەرياسىنىڭ زىميان ساياساتى ەكەنى تۇسىنىكتى.

بەكجان ادەنۇلى

(جالعاسى بار)

Abai.kz