ماعجان رۋحىنا تاعزىم
قادىرلى وقىرماندار، وسى باسىلىمدا مەنىڭ «كۇندەلىك پاراقتارىنان» جاريالاعان ءبىراز كۇندەلىكتەرىم جونىندە وتە پايدالى وي-پىكىرلەرىڭىزدى ورتاعا سالىپ، قولداۋ كورسەتكەندەرىڭىزگە جانە سىني پىكىرلەر ايتىپ اقىل-كەڭەس بەرگەندەرىڭىزگە رپحمەت ايتقىم كەلدى.
ەستەرىڭىزدە بولسا مەن وسى «كۇندەلىكتەرىمنىڭ» 1969 جىلدان بەرى قارايعى ۋاقىت اعىسىمەن جازىلعان 52 داپتەردەن بۇگىنگى ساياسي، مادەني، رۋحاني ونەرىمىزدىڭ سۇرانىسىنا جاۋاپ بەرە الادى-اۋ دەگەندەرىن ىرىكتەپ جاريالاپ كەلدىم. وندا كۇندەلىكتىڭ اي، كۇنى، جىلى جانە مەكەن جايى انىق كورستىلگەن. سوعان ءمان بەرمەگەن كەيبىر وقىرماندار بۇدان 10 داعان جىلدار بۇرىن جازىلعان كۇندەلىكتى بۇگىنگى كۇنمەن شاتاستىرىپ مەنى كىنالايتىندار دا كەزدەسەدى ەكەن. ەسكە سالار ءبىر نارسە وتكەن ءومىر شىندىعى، تاجىريبە- ساباقتارى بۇگىنگى كۇننىڭ سۇرانىسىمەن ساباقتاسىپ جاتپاسا ونىڭ پالەندەي قادىر-قاسيەتى بولماس ەدى. سول ءۇشىن مەن وتكەندى ايتىپ وتىرىپ، بۇگىننىڭ تالاپتارى مەن جاۋاپ بەرگىم كەلىپ ەدى. ەگەر كۇندەلىكتە كورسەتىلگەن ۋاقىت نازاردان تىس قالسا وقىرمانعا ءمانسىز بولىپ كورىنۋى ابدەن مۇمكىن.
بۇل رەتتە ءبىزدىڭ الەۋمەتتىك وي-پىكىرلەرىمىزگە تىقپالانىپ كەلگەن كوپتەگەن ساياسي، رۋحاني تانىم، اسىرەسە شەتەلدىك تەرميندەردى ورىندى ورىنسىز كىرگىزىپ وزدەرىن ءبىلىمدى وقىمىستى ەتىپ كورسەتكىسى كەلەتىن شەتكە تابىنۋ كەسەلى دەندەپ بارادى، ءبىر كەزدە «نامات»، «تولەرانتتىق»، دەگەندەر اسپەتتەلىپ ناسيحاتتالسا، ەندى «جاھاندانۋ»، «بىرەگەيلىك» دەيتىن جاڭىلتپاش ويىندار ۇراندالا باستالدى.
ءبىر شىعىس ويشىلى ايتقان ەكەن:
- «اللا بۇيىرتىپ، ءبىر ازامات بۇكىل الەمنىڭ ۇنىنە، بۇكىل الەمنىڭ ازاماتىنا اينالسا، ول بۇل ابىروي- اتاققا اۋەلى ءوز ۇلتىنىڭ ءۇنى، ءوز ۇلتىنىڭ ءتىلى، ەڭ اۋەلى ءوز ۇلتىنىڭ ازاماتى بولۋ ارقىلى عانا جەتە الادى.»
- سافۋان شايمەردەنوۆتىڭ نازارباەۆقا «وتان وردەنىن» تاپسىرىپ جاتقاندا ايتقان ءسوزى ەكەن: «ءسىز ءاماندا تىنىشتىق دەپ جۇرەسىز. مەن مۇنداي قاسيەتتى ەل باسقارعان ادامنىڭ كەمەڭگەرلىگى دەپ بىلەمىن. بىراق، تىنىشتىق باردا تاۋەلسىزدىك بولەك، بۇل ەكى قۇبىلىستىڭ ءبىر-بىرىمەن قايشى كەلەتىن كەزدەرى كوپ. «تىنىشتىق، تىنىشتىق» دەپ ءجۇرىپ تاۋەلسىزدىگىمىزدەن ايرىلىپ قالساق، وندا كىم بولعانىمىز؟ مەنىڭ ۇعىمىمدا، جەمە-جەمگە كەلگەندە ازاتتىعىمىز ءۇشىن تىنىشتىعىمىزدى قۇربان ەتۋگە بولادى. دۇنيەلىك تاريحتىڭ پايىم-ۇلگىسى سولاي. ال، تىنىشتىعىمىزدىڭ قامى ءۇشىن تاۋەلسىزدىگىمىزدى قۇربان ەتۋگە استە بولمايدى.»
13.04.2012. «قازاق ادەبيەتى» سافەكەڭنىڭ جارى باعداتتىڭ ەستەلىگىنەن.
ال، حالەل دوسمۇحامەدۇلى:
ويانعان جۇرت قارقىندى كەلەدى، ەلەستەگەن مۇراتقا جەتۋ ءۇشىن كوبىنە الدى ارتىنا، جان-جاعىنا قاراماي ەكپىندەيدى. ادەت، زاڭ، ءتىل سەكىلدى وزىندە باردى كەمگە ساناپ، سولاردى جىلدامىراق وزگەرتۋگە سالىنادى. جايىمەن تەرگەپ، اقىرىنداپ تەكسەرۋگە تالپىنعان جۇرەك سابىر بەرمەيدى. قارقىندى جارىستا، ەكپىندى جۇمىستا ەلدىڭ ەلدىگىنە نەگىز بولىپ تۇرعان نارسەلەردىڭ دە ابايلاماستان وزگەرىپ كەتەتىنى بولادى... .
*****
قازاق قازاق بولعالى، ول وتارشىل ورىس يمپەرياسىنىڭ ۇر دا-جىق قارا كۇشىمەن بەتپە-بەت كەلىپ قارۋلى ايقاس قالام ايقاسىنا وزگەرگەن تۇسىنا، اسىرەسە، قىزىل يمپەريامەن جۇزبە-ءجۇز كەلىپ ەندى نە ىستەۋ كەرەك دەپ اڭتارلىعان شاقتا تەك ماعجان عانا، جالعىز ماعجان عانا قاسقايىپ قارسى تۇرعان ەكەن-اۋ دەگەن قورتىندىعا كەلدىم. ماعجاننىڭ قولىنا كىسەن قالاي ءتۇستى، كۇللى قازاق ونەرى قارا جامىلىپ، قۇلدىق قامىتىن كيىپ، قۇلدىعىن، سۇمدىعىن، پاقىرلىعىن، سورلىلىعىن الدە قايدا باقىتىم، بارىم، جەتكەن جەرىم دەپ مىڭگىرلەگەن، اڭىراعان، «كولحوزدى اۋىل جىرىنا»، «ۇلى ورىس حالقىنا العىسقا» اۋىسقانىن بايقايمىز. 60 جىلعا سوزىلعان زىمىستان جۇت سورلى قازاققا نە تاۋقىمەت اكەلمەدى.
وتارشىل ورىستىڭ ءوزى-وزىنە ۇقساماي كەتتى بۇل تۇنەكتە، قازاق قايدان قازاققا ۇقساسىن؟ «اراق ىشەدى ەكەن» دەگەنگە جانى تۇرشىگەتىن قازاق، ەندى «اراق ىشپەيدى ەكەن» دەگەنگە تاڭىرقاي، قۇبىجىق كورگەندەي تاڭىرقايتىن كۇيگە ءتۇسىپتى. «اشۋى جاۋعان قارداي، شوككەن نارداي» قايران قازاق قويدان قوڭىر، ەشكىدەن سەلتەك ءبىر توبىرعا اينالىپتى.
بۇگىنگە دەيىن دەموكراتياعا قولى جەتكەن باسقا حالىقتار ءوزىنىڭ شاڭباسقان ارحيۆتەرىن اقاتارىپ، قاماۋدا قالعان اسىلدارىن تاۋىپ جارىق دۇنيەگە شىعارىپ ۇلگىردى. شەتەلگە كەتكەن قانشاما دارىندارىن اسپەتتەپ ەلمەن تانىستىرىپ جاتىر. وتىزىنشى جىلداردىڭ قىرعىنىنان كەيىن تۇتاس جارتى عاسىرلىق ۋاقىتتا تۇتاس ءبىر حالىقتىڭ ومىرىندە «ازيادان» باسقا (ونىڭ دا زاتىنان ساياسيلىعى شامالى عوي) قاماۋدان شىعارار بىردە-ءبىر كلاسسيكالىق شىعارمامىزدىڭ بولماعانى قانداي وكىنىشتى. ەميگراتسيالىق ادەبيەت تۋرالى اۋىز اشۋدىڭ ءوزى ۇيات. ول تۇگىلى قالتاي سياقتى قارىمدى قالامگەرلەرىمىز ساياساتتىڭ اۋەنىنە بيلەپ شەتەلگە جان ساۋعالاپ كەتكەن بىرەن-ساران قازاق وقىعاندارى ءتىرى جۇرگەنى ءۇشىن تابالاعانداي دراممالىق شىعارما جازىپ اعاش اتقا مىنگىزگەن جوق پا؟ تىم قۇرىسا «جانپيدا» سياقتى ءبىر استارلى دۇنيە جازىلماپتى-اۋ. ونىڭ ەسەسىنە قايداعى «قارامارجان»، «اقمارجان»، «اق التىن»، «قارا التىن»، «اق دالا»، «كوك دالالار» قاپتاپ قازاق اسپانىن ولىاراداعى «ۇركەر» مەن «الاساپىراندار » باسىپ كەتكەن جوق پا؟ ونى ايتاسىز-اۋ ءوز ۇلتىنىڭ، ءوز مەملەكەتىنىڭ تۋى جىعىلىپ، شاڭىراعى ورتاسىنا تۇسكەنىنە قايعىرىپ قان جىلاماق تۇگىلى سول جىعىلعان تۋدى كوتەرۋگە تالپىنعان ارداگەرلەرىمىزدى دۇشپاننان بەتەر عايباتتاپ، ورىس كۇيرەتكەن وردامىزدىڭ شاڭىراعىن تەۋىپ «ۇلكەن تۇركىستاننىڭ كۇيرەۋىن» الاقايلاپ، جالايىرعا جار سالعان جەتەسىز دە ءبىزدىڭ قازاقتان شىققانى سۇيەككە تاڭبا، بەتكە شىركەۋ ەكەن. جاڭىلمايتىن جاق، سۇرىنبەيتىن تۇياق جوق ەكەنىن دە، ادام ۋاقىتتىڭ قۇلى ەكەنىن دە ۇعامىز. ادىلەتتىڭ سوڭعى ءسوزىن ايتۋشى كوكتەن تۇسكەن كورىپكەل بولىپ كورىنەيىك دەپ وتىرعانىمىز جوق. كوپكە توپىراق شاشۋدان دا اۋلاقپىز. دەگەنمەن، ەتپەن سۇيەكتەن جارالعان سانالى جان يەسى جۇرەگىنىڭ تۇبىنە تەرەڭ بويلاپ كورسە عوي. تىم قۇرىسا ارۋاقتار الدىندا، كەشە كوز كورگەن ءتىرى كۋالەر الدىندا، بولاشاقتىڭ يەسى، بۇگىنگى جاس ۇرپاق، پاك ۇرپاق الدىندا ءبىر اۋىز وكىنىش، تاۋبا، كەشىرىم ءسوزىن ايتىپ اقتالسا، سول كۇناھار اتالاردىڭ نەسى كەتەر ەدى؟ كەشىرىمشىل حالقىمىز «الدا بايقۇس-اي، ەندى قايتسىن، ۋاقىت سولاي بولىپ ەدى عوي، كەشتە بولسا تاۋباعا كەلىپ، يمانىن ۇيىرگەن دە ەرلىك، كورەگەندىك بولدى-اۋ» دەر ەدى.
ەي، جۇرەگى مىڭ پارشا، مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن جانكەشتى قازاعىم. ەڭبەگى ەش، تۇزى سور بەيباق حالقىم. بىلمەس دوستان، بىلگىر جاۋىن ارتىق باعالايتىن كەمەڭگەر حالقىم. ءبىزدىڭ سورىمىزعا قاراي ونداي ءمارت، ونداي دانىشپان قالماعان سياقتى. ءبىزدى 300 جىلداي قان قاقساتقان ورىس وتارشىلدارىنىڭ ءولى، ءتىرى ناق مۇراگەرلەرى ونداي ادامگەرشىلىك ءسوزىن ايتۋعا ءالى جاراعان جوق. بالتا سابىنان وزبايدى دەگەندەي، نادان ۇستازدىڭ نادان شاكىرتتەرىنەن دە ونداي بىلىمدىلىك كۇتۋ – اسا اڭعالدىق بولار-اۋ.
كۇنى كەشەگە دەيىن (وزدەرى قايتا قۇرۋدىڭ تاڭى اتىپ، كۇنى شىقتى دەگەن 1989 جىلعا دەيىن شىققان كىتاپتارىندا) ماعجانعا جارتى عاسىر قوسقان قاباعان يتتەرىن ارسىلداتىپ يتاقتاعان ءابدىلدا سياقتى شولاق بەلسەندىلەر، «ۆينتوۆكام قايدا، ۆينتوۆاكام» دەپ ولەڭ جازىپ تەلەديداردان وزەۋرەپ، ەرەۋىل قوزعالىسىنا كەكتەنىپ كەلەدى. سوۆەتتتىك سوزگە قالامى استە مۇقالىپ كورمەگەن، اتى شۋلى مۇقانوۆ ولە-ولگەنشە ماعجاندى قۇبىجىقتاي كورسەتىپ جاپپاعان جالاسى جوق ول كەتتى.
«قازاق سوۆەت ادەبيەتى» جونىندە قالام تارتىپ ماقالا جازعان، كانديداتتىق، دوكتورلىق قورعاپ مەلدەكتەگەن عالىم سىماقتاردىڭ ءبىرازى ءالى كۇنگە جۇمعان اۋزىن اشپاي «بادىراڭ كوز، سەن تيمەسەڭ، مەن تيمە» دەپ ساڭىلاۋدان سىعالاۋدا.
ال، الگىبىر نايىنساپ، ۇر دا جىق، بەت تەرىسى قالىڭدارى تۇك بىلمەگەنسىپ، «قايتا قۇرۋدىڭ» ەندى كەلىپ تاۋەلسىزدىكتىڭ جارشىلارى بولىپ كورىنگىسى كەلىپ وزەۋرەيدى.
كەشەگى كوممۋنيستىك پارتيانىڭ ءار دارەجەلى كوسەمدەرى مەن شەشەندەرى، نەشە دارەجەلى دەرپەنت-سەرپەنتتەرى بەتتەرى شىلپ ەتپەي كەۋدەسىن كەرە الشاڭدايدى. توم-توم كىتاپ جازىپ، ونىسىن ماقتاپ-ماراپاتتاۋعا بارىن سالادى. ءجۇز ۇلتتىڭ لاباراتورياسىن قۇرىسقانىن ماقتان كورۋدەن ءالى ۇيالمايدى.
بۇل نەنى كورسەتەدى؟ بۇل قازاقستاندا شىن مانىندە دەموكراتيالى قوعام قۇرىلماعانىن، دەموكراتيا ءالى دە سول ديكتاتورلاردىڭ قولىنداعى سيقىرلى تاياق قىزمەتىن اتقارىپ كەلە جاتقانىن، اق تەرىنى كوك تەرى ەتىپ ساۋدالاپ جۇرگەنىن، ار-ۇجدان الدىندا ەشكىمنىڭ دە ەسەپ بەرىپ، ەسەپ الىپ كورمەگەنىنىڭ ناتيجەسى. بەۋ، كۇناھار پەندەلەر، بەتپاق اتقامىنەرلەر، جالعان عالىمدار «كەشىر حالقىم، كەشىر ناحاق جازانىڭ قۇرباندارى، كەشىر اللا-تاعالا نادان قۇلىڭنىڭ بىلمەستىگىن، ەندى تازارىپ، ارىلىپ ادال قىزمەت ەتۋگە مۇرسات بەر» دەگەن سياقتى ءبىر اۋىز اق6 ءادىل ءسوز ايتۋعا ءالى بارمادىڭدار-اۋ! پىشاق تيمەي ارام ولسەڭ دە، ەڭ ارام ءولىم سول بولار.
مەن كەيدە قازاق قالامگەرلەرىن، ونىڭ ىشىندە بۇگىنگى كۇندى كورە الماي، ىس ءتيىپ ولگەندەي ەشنارسە سەزبەي كەتكەن مارقۇمداردى ايايمىن. ارينە، ولاردىڭ ىشىندەگى اسا تالانتتى بولىپ تۋىلعان، بىراق قاجىر-قايراتىن، اقىل-پاراساتىن ونبەس ىسكە جۇمساپ، ونبەس داۋ داۋلاپ كەتكەندەرگە جانىم اشيدى. شىندىق ءارى اشتى، ءارى دورەكىلەۋ بولىپ كورىنەدى. جاڭا XXI عاسىردا 70 جىلدىق سوۆەت ادەبيەتىنەن كىمدەر ساناتقا قوسىلادى دەپ ويلاپ كوردىڭىزدەر مە؟ ول مەنى ءار كۇنى مازالايدى. ونداي كەزدە، اسىرەسە، عابيدەن مۇستافين سياقتى ەڭبەكقور، ادال تالانتتار كوز الدىمنان كەتپەيدى. ۋاقىت قاتال ءامىرشى، ول ەشكىمنىڭ اياۋشىلىعى مەن كوڭىلدەستىگىن، زامانداستىعى مەن ساپارلاستىعىنا قارامايدى. ونەر ادامىنىڭ تاعدىر تالەيى، ياعني باقىتى مەن سورى، كەيدە ونىڭ شىن مانىندەگى كورەگەندىگى مەن قايسار دا، باتىلدىعىنا، ءتىپتى قاپىسىز ايلا-امالىنا تىكەلەي بايلانىستى كورىنەدى ماعان. 30 جىلدار قۇرباندارىن بىلاي قويعاندا ادەبيەتىمىزدىڭ ۇلى تۇلعالارى مۇحتار اۋەزوۆ، عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ شىعارماشىلىق تاعدىرىنا وي توقتاتىپ كورىڭىزشى؟ ولار نە ءۇشىن بار كۇش-قايراتىن، بار ۋاقىتىن تاريحي تاقىرىپتارعا ارنادى؟ بىلايعى سىرت كوز ءۇشىن بىرەن-ساران كىتاپ شىعارعانى بولماسا، مۇحتار ءتىپتى سوۆەتتىك تىكەنەك سىمنىڭ شەكارسىنا اتتاپ باسپاي قويدى عوي. ال ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىنداعى «وسكەن وركەننىڭ» وركەنى جايماي قالعانىنا مەن ءتىپتى قۋانامىن دا. ادال ۇلعا ادال اق ءولىم بۇيىرعانى، پايعامبار جاسىنان اسپاي كەتكەنى دە ءبىر مارتەبە سياقتى.
ەگەر قازاق دەگەن حالىق، ۇلت مىڭ جىل ءومىر سۇرسە مۇحتار اۋەزوۆ تە سونشا جىل، ءتىپتى ودان ارى عۇمىرىن جالعاستىرا بەرەرى ءارى «وسكەن وركەننەن» باسقا دۇنيەسىنىڭ بارلىعى دەرلىك جەتەرى داۋسىز. ال كىتاپ شىعارۋ سانى جونىنەن قاسيەتتى بالزاكپەن جارىسقىسى كەلگەن باتىراق، ءدويدالا مۇقانوۆ XXI عاسىردىڭ شاڭىنا ىلەسىپ قانشاعا بارار ەكەن؟ ءاي قايدام؟! XXI عاسىر ەسىكتى جاۋىپ الادى ما دەپ تە قورقامىن. كوممۋنيستىك پارتيا ءوزى ولگەنىمەن ءزىلى، تەگەۋرىنى ءالى تالاي سۋ جۇرەكتى سۋىلداتىپ كەلە جاتقانى بەلگىلى. ولگەن بۋرانىڭ باسى ءتىرى اتاندى قورقىتاتىننىڭ كەرى داعى. ال ەندى ون-جيىرما جىلدان كەيىن ەل تىزگىنىن قولعا الار بۇگىنگى بوز بالالار مەن جەتكىنشەكتەر كوممۋنيستىك باتىراقتىق بوپساڭا پىسقىرىپ تا قارامايتىنىنا كامىل سەنەمىن. ال سوندا ءبارىمىز شىن سىيلايتىن، شىن سۇيەتىن قوس عابەڭدى قايتەمىز؟ مۇسىرەپوۆ ءوزىنىڭ العاشقى «ويانعان ولكەسىنەن» بەتكە ۇستار «ۇلپانىن» ايالاپ، ەركە بۇلانىن ەركەلەتىپ، اقانسەرىسىمەن مۇڭداسىپ-اق سىر بەرمەي كەتە الار. مۇستافين اقساقالعا نە ايتسام ەكەن؟ ەڭبەگى ەش، تۇزى سور تالاي ءسىرى تابان، جاۋىر ارقالارعا قوسا سالۋعا دا بولار ەدى. وبال عوي، بارىنەن دە جانى تازا، اڭعال، سەنگىش قازاقتىڭ قاسيەتىنە وبال بولار. ال ول كىسىنىڭ جازعان شىعارمالارى ءبىر كەزدە تاريحتىڭ 70 جىلدىق قارا بەتىن پاراقتاپ اقتارعاندا اياۋشىلىق، مۇسىركەۋشىلىك كوڭىلمەن ەسكە الۋدان ارى اسا الماسپىز. ءبىر ۇلتتى قاناۋشى-قانالۋشى، باي-كەدەي دەپ ەكىگە ءبولىپ اكەنى-بالاعا قارسى قويعان تاپتىق قوعام جىرشىلارىن ناعىز ساياسات پەن زۇلىمدىقىتىڭ جارشىلارىن ءدال وزدەرى ۇستانعان اياۋسىز، بىتپەس جاۋلىق تۇرعىدان اۋلاققا سەرپىپ تاستايمىز. بۇل تۇرعىدان 70 جىل بويىندا تايراڭداعان قۇلاق كەستى قۇلدار مەن قارا تابان مۇجىقتاردىڭ ەش قايسىسىنا اياۋشىلىق، كەلىسىمپازدىق، جالپاقشەشەيلىك جاسالماۋى كەرەك دەپ قارايمىز. ءباسپاسوز بەن ۇكىمەت بيلىگىنىڭ ءار دارەجەلى تۇتقاسىن ۇستاپ وتىرعان باتىراقتار مەن بولشەۆيكتەردىڭ يتارشىلارى تاقتان تايعان كۇنىن كۇتىپ وتىرماي-اق، وسى باستان اق، ءادىل ءسوزىمىزدى اشىق ايتىپ ادەبيەت پەن ونەر ورداسىن بىلىقتىرعان، اۋاسىن بۇزىپ وتىرعان كوڭ-قوقىستى اۋلاققا سىرعىتا بەرگەن ءجون بولار.
مەنىڭ بۇل ايتقاندارىم، جانايقايىم، جۇرەك ءسوزىم. ونى كەكشىلدىك، ۇساقشىلدىق نەمەسە اسىرە بەلسەندى ۇر دا جىق دەپ وزدەرىڭىزدى اسپەتتەمەي-اق قويىڭىزدار!
- كەكشىلدىك – بۇل قۇلدىققا كىرەر قاقپانىڭ قاتال كۇزەتشىسى!
- ۇساقشىلدىق –اتاي كورمەڭدەر، ۇلت پەن مەملەكەتتىك مۇددە دە ۇساق –تۇيەك پەن بولەك-سالاق دەگەن استە بولمايدى.
- اسىرەسە بەلسەندىلىكتىڭ ەكىنشى اتى ۇر دا جىق. ال ونىڭ ۇنامدى اتاۋى تاباندىلىق ءارى باتىرلىق! سوندىقتان بۇگىنگى الماعايىپ وتپەلى كەزەڭدە ەشنارسە دە ەلەۋسىز بولا المايدى. نايقالۋعا، شايقالۋعا ۋاقىت جوق. كوڭىلشەكتىك سول باياعى كوتى اشىقتىق. ال اشىق-شاشىققا كىم، نە ءۇيىر بولماسىن؟!
ماعجان اكەمىزدىڭ اسىل مۇراسىن قولعا الىپ، تەرەڭ بويلاعان سايىن مەنى سونداي مازاسىز ويلار، قاتىگەز وكىمدەر باۋراپ الاتىن بولىپ ءجۇر. ءبىزدىڭ نە ول ەمەس نە بۇل ەمەس ماڭگۇرت ۇرپاعىمىزدىڭ تەك ماعجان وتانشىلدىعىمەن، ماعىجان تۇرانشىلدىعىمەن، ماعجان رۋحىمەن تەربەتە الساق قانا قازاقى، ەركىن، تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ قوجايىنى ەتىپ قالىپتاسىرا الامىز.
ماعجان سياقتى ادىلەتسىزدىكتىڭ قۇرباندارى ەسكە الىپ، ونىڭ شىعارماسىن تالداپ تاراتقاندا، وقۋلىققا ەنگىزىپ وقىتقاندا ولاردىڭ قارا قول، قاندى قول جەندەتتەرىن قاتار اتاپ سالستىرۋ تۇرعىسىنان تاعىلمدىق تاربيە بەرۋدى ۇمىتپاۋىمىز كەرەك.
*****
مەن الدىمەن ەكى نارسەگە تاۋەكەل جاساپ كورەيىنشى دەپ وتىرمىن. العاشقى ماعجان جۇماباەۆ پەن جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتاردىڭ ارۋاعىن قوزعاۋ. ماقاڭ جونىندە ەڭ العاشقى جانتەبىرەنتەرلىك ءسوزدى ايتقان جۇسىپبەكتىڭ ۇلىلىعىنا جۇرتتىڭ نازارىن اۋدارۋ. ماعجاننىڭ اقان سەرى تۋرالى زەرتتەۋلەرىنە دە سوعا كەتۋ. سوتسياليستىك رەاليزم، پارتيالىق، تاپتىق ادەبيەتتىڭ (سوۆەت ادەبيەت دەگەن قۇبىجىقتىڭ) قازاققا كەلتىرگەن سۇمدىقتارىن باسقا ۇرىپ اتاۋ، شولاق بەلسەندىلەر مەن ۇلت ساتقىندارىن تاڭبالاۋ، تاۋەلسىز قازاق ەلىنىڭ ەركىن ادەبيەتى قانداي بولۋ كەرەك؟ ازات ەلدىڭ ازات ويلى، وتانشىل ازاماتتارىن قايتسەك قالىپتاستىرا الامىز دەگەن ورتاق ويعا ۇلەس قوسۋ – باستى مىندەت. ويعا كەلگەندى بىلايشا تىزە جۇرمەكپىن:
- ماعجاندارسىز قازاق ادەبيەتىنەن نە وقىعانبىز؟ ولارسىز قازاق ادەبيەتى دەگەن ادەبيەت ءپانى بولۋى مۇمكىن بە ەدى؟ جوق.
- پارتيا كوسەم «ۇلى ورىس حالقى»، سوتسياليزم تۋرالى قازاق قالامگەرلەرىنەن كوپ جازعان باسقا ءبىر ۇلت وكىلدەرىن كورگەن جان بار ما؟ ءبىز نەگە سونشا قوشامەتشىل، جاندايشاپ، قۇل بولىپ كەتتىك؟ ءالى كۇنگە دەيىن سول قۇلدىقتان ارىلا الماي كەلەمىز. مىسالدار كەلتىرەمىز.
- ابايعا، ابايدىڭ ولەڭ، قارا سوزدەرىنە جۇگىنىپ وتىرۋىمىز كەرەك.
- ۇلتشىلىدىق، تۇرىكشىلدىك دەگەندەرگە سيپاتتاما، باعا بەرۋ كەرەك. ءابدىلدا سياقتىلاردىڭ (5 بەت العىسوزدەگى) جاڭساق، زالالدى پىكىرلەرىنە ءبىر جولا تويتارىس بەرگەن لازىم.
- ماعجان جيناعىنا 50 جىل بويى ونىڭ سوڭىنا تۇسكەن ءابدىلدا سياقتىلار ەمەس جۇسىپبەك سياقتى شىن جاناشىر، شىن عالىم، شىن ادەبيەتشىنىڭ ءسوزىن بەرۋ كەرەك ەدى. يمان، ار الدىندا سوندا ءسال دە بولسا تازارار ەدىك-اۋ. ماعجاندى باعالاۋدا سولاقاي، تاپشىل، پارتياشىل سىننىڭ زاردابى انىق ءبىلىنىپ تۇر. «تۇركىستان»، «مەنى دە ءولىم اديلە»، «ءجاميلا» قاتارلى ولەڭدەرگە ءابدىلدا قالاي، جۇسىپبەك قالاي باعا بەرەدى؟ جەر مەن كوكتەي.
- جالپى اقىننىڭ سىنشىل، اشكەرلەۋشى جانە ۇمىتسىزدىك، تورىعۋ سارىنىنداعى ولەڭدەردى تالداعاندا جاندايشاپتارشا ەمەس كورگەنىن كورىپ وتىرعان جانە كورەشەك زۇلماتتاردى انىق تاڭبالاپ، انىق باسىپ تاني ءبىلۋدىڭ ارقاسىندا قان جىلاپ وتىرىپ جۇرەكتەن جازىلعان دۇنيەلەر ەكەنىن اشۋ، شىندىقتى شىندىقپەن جاۋاپ بەرۋ كەرەك ەكەنىن دالەلدەۋ كەرەك.
- ابىلاي سياقتى ارىستارعا كوزقاراستاعى الشاقتىق ايتىلۋى كەرەك. جۇسىپبەك، ماعجان، ءابدىلدالار، ارينە، بولەك جاندار، بىراق ەكى ءتۇرلى يدەيانىڭ ادامدارى، ماعجان ابىلايدى سوعىسقا كىرگىزۋدە اسكەري باسشىنىڭ تاكتيكالىق، كورەگەندىك قاسيەتىن اشقىسى كەلگەن ءارى نەگىزى اۆتورلىق ماقسات، نىسانىنا – باياندى سوعىسقا كىرگىزۋ، ونى ءوزىنىڭ ارى، نامىسى، كىناسى الدىندا قانمەن جۋىلاتىن تاۋەكەلگە كىرگىزۋ ارقىلى ەرلىك ءولىم سىيلاۋ الاڭىنا اسىققاندىعىنان ەدى. جۇسىپبەك تە ونى سولاي دالەلدەپ، سولاي تالدايدى. ال، ءابدىلدا قالاي دا ابىلايدىڭ ساقالىنا ءبىر جارماسىپ قالعىسى كەلەدى. قاھارلى حاندى جاۋدان قورقىپ قاشقان قويانجۇرەك ەتىپ كورسەتكىسى كەلەدى. ءارى ابىلايحاننىڭ دا تۇرعىسى سولاي ەدى دەپ وقىرماندى شاتاستىرادى. بۇل سول سياقتى سولاقاي پىكىر تاجىباەۆتا باستان اياق جۇيەگە اينالعان.
ماعجاندى ءبىز نەگە تەك جۇسىپبەك نەمەسە مۇحتار سياقتىلار جازۋى كەرەك دەيمىز. اقىن مەن جان جۇرەك جاقىندىعى، تاعدىرلاستىعى، تۋىستىعى، بولمايىنشا ايتەۋىر جازۋ ءۇشىن جازۋ، كوزگە ءتۇسىپ قالۋ ءۇشىن جازۋ قيانات. 400-بەتتە جۇسىپبەك ماعجاننىڭ جازعاندارىن سىناۋدىڭ قيىندىعىنا توقتالا كەلىپ: الدىمەن «ءبىلىمىمىز، كۇشىمىز كامىل جەتەدى دەپ ايتا المايمىز. تولىق سىناۋ ءۇشىن ونىڭ الدى ارتىن وراپ، ءورىسىن ارىلتىپ شىعارلىق سەگىز قىرلى، نەگىزدى ءبىلىم كەرەك».
قانداي ونەرپازى، اقىندى، دانىشپاندى بولسىن، ءوز زامانىنىڭ سىنشىلدارى ءادىل كوزبەن قاراپ، باعا بەرۋ شەتىن نارسە. زامان سىنشىلارىنىڭ بۇيرەگى نە بۇلاي، نە الاي بۇرىپ كەتپەي تۇرمايدى. تالاي تالانتتاردىڭ، تالاي جاقسىلاردىڭ قادىرىن جۇرت ولگەن سوڭ بىلەدى. «التىننىڭ قولدا باردا قادىرى جوق» دەگەندەي.
زامانداستار، تۇستاستار ءادىل بولۋى قيىن. نە زاماننان قايمىعادى، اقىندى زامان ولشەمىمەن ولشەيدى. سىنشىلاردىڭ كوبى نە اقىندى جاقتاۋشىلار نە جامانداۋشىلار، نە بىقسىعان كۇنشىلدەر، نە سول اقىندى ات قىلىپ ءمىنىپ الىپ، ابىروي-اتاق ىزدەپ، كوزگە تۇسەم دەۋشىلەر بولۋى مۇمكىن، ءبىز دە سول كوپتىڭ ءبىرىمىز. نە زامانعا كۇيلەپ، نە باسقا ءبىر ماقساتپەن ءبىر جاعىنان اعىپ ءوتىپ جۇرسەك، عاجاپ ەمەس.
«مادەنيەتتى جۇرتتار جازۋشىلاردىڭ، اقىندارىڭ قاي جولمەن تەكسەرىپ، سىناسا، ءبىز دە سول جولدى قولدانۋىمىز كەرەك».
مىنەكي ماعجاندى وسىلاي، سونداي تازا قول، تازا جۇرەكپەن جاقىنداۋ كەرەك. ولشەم دە، پرينتسيپ تە وسى بولۋ كەرەك.
ءبىزدىڭ بۇگىنگى ادەبيەتىمىزدىڭ نەگىزگى باعىتى، ۇستانار جولى، كوركەمدىك تاسىلدەرى قانداي بولۋ كەرەك؟ وكتيابر توڭكەرىسىنەن كەيىن باعىت-باعدارىنان ايىرىلعان قازاق قالامگەرلەرىنىڭ تالانتتى وكىلدەرى ءبىر مەزگىل ءۇنسىز قالدى، نە جازۋعا تاۋەكەل ەتە المادى. ەسكىشە جازۋعا نە قاجەتتىلىك تە، مۇمكىندىك تە قالمادى. ال، ازامات سوعىسىنىڭ ىلاي تاسقىنى سارقىلىپ، ەل ءومىرى بەيبىت ارناعا تۇسكەن تۇستا ساربازدارىمىز قايتا ساپقا تۇرىپ ۇلگىردى. ماعجان قاتارلى ۇلى دارىنداردىڭ بايشەشەك عۇمىرىڭ ءوزى-اق مول-مول مۇرا قالدىرۋعا جەتتى. ءارى وتكەن مەن بۇگىننىڭ ورتاسىنا التىن كوپىر (السىزدە بولسا) سالىپ ۇلگىردى. قازاق ادەبيەتى شولاق ۇردا-جىق پرولوتارياتشىلار، بادىراقتار شىرعالاڭىنان امان ساقتاپ قالدى. امال قانشا، ول ءومىر ۇزاققا سوزىلمادى. جەتپىس جىلدىق سوۆەت ادەبيەتىن ەندى باعامداپ، قايتا ساراپقا سالاتىن بولساڭىز قىسقا عانا نەپ زامانىندا تىندىرعان دۇنيەلەردەن ارتىق پالەندەي تابىسقا جەتە الماعانىمىزعا ىشىڭ اشيدى.
ەندىگى مىندەت بۇگىنگى ءارى-ءسارى قازاق ادەبيەتىن شولۋ، وكتيابر دۇربەلەڭىنىڭ الدىنداعى جانە 30 جىلعا دەيىنگى قازاقى مىنەز، سالت-ءداستۇر، ەلدىك رۋحتا جازىلعان ۇلتتىق ادەبيەتىمىز ارناسىنا قايتا سالۋ. ۇلتتىق قاسيەت، ۇلتتىق مازمۇىن ايشىعىن تابۋ، سول ارقىلى ءبىر تۇتاس قازاق ادەبيەتى تاريحىن جاساۋ. التىنعا، دانگە ارالاسقان سوۆەتتىك قوقىستاردىڭ بارلىعىن دەرلىك ەشبىر كەلىسىمپازدىق، جالپاق شەشەيلىككە سالىنباي اۋلاققا لاقتىرۋ، ناعىز قازاقى حالىقتىق رۋحىنىڭ سالتاناتىنا جول اشۋ دەپ بىلەمىز.
بۇگىنگە دەيىن ماعجان سياقتى قيانات كورگەن الىپتارىمىزدىڭ مۇراسى جونىندە ءسوز بولعاندا جالپى بەتتىك ءۇستىرت شولۋ سولاي بولىپ ەدى، سولاي بولماپ ەدى سياقتى وكىنىش سارىننان ارى اسپايدى. بىزگە كەرەگى تاريحي تاعىلىمداردى، اششى ساباقتاردى ايتۋ ارقىلى ەندىگى جەردە نە ىستەۋىمىز كەرەك دەگەنگە جاۋاپ ىزدەۋ تۇرعىسىنان بولسا دەيمىز.
قازاق ادەبيەتىندەگى مىرقىمباي وبرازى ءبىزدىڭ ازعان، ۇساقتاعان حالىقتىق، ۇلتتىق قاسيەتتەرىمىزدىڭ تيپتىك وكىلى. اتى زاتىنا ساي بەيشارا بەينە، بىراق ىشىنە جەل تولتىرىپ ۇلكەيتىلگەن، اسپەتتەلگەن، الپەشتەلگەن سايقىمازاق بەينە، ال سول سورلىنى ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىزدىڭ وزىق ۇلگىلەرى جانە جاڭاشىل وبرازدارى سيپاتىندا داريتىپ دارىپتەپ كەلگەنىمىز قاي جەتىسكەندىگىمىزدىڭ، قاي بولىپ-تولعاندىعىمىزدىڭ دەڭگەيى ەدى؟ مىرقىمباي، مىرقىمباي دا كادىمگى.
«ورتالىق» وسى ءبىر قاراپايىم، تابيعي اتاۋ ءبىزدىڭ باسىلىمدارىمىز بەن ساياسي لەكسيكونىمىزعا ەنگەندە كۇشەيىپ، زورايىپ، يمپەريا، موسكۆا دەگەننىڭ بالاماسىنا اينالىپ شىعا كەلەدى. ونىڭ ارعى جاعىندا اتى شۋلى وتارلىق سوۆەتتەر وداعىنىڭ قۇبىجىق سۇلباسى بولىپ كورسەتەدى ارلەنىپ. سونى بىلە، كورە تۇرا ءبىزدىڭ دۋالى اۋىز رۋ باسشىلارىمىز ساياسي سوقىرلىققا باسىپ، وڭدى-سولدى «ورتالىق» ءسوزىن قولدانۋ ارقىلى ارەڭ جەتكەن تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ ءالسىز ەلەسىن دە قالدىرماي توناپ بەرەتىنىمىزگە ءمان بەرمەيمىز بە، الدە سوعان سۇيىنە، ريزالىقپەن قولدانامىز با؟ قايسىسى بولسا دا ناعىز قۇلاق كەستى قۇلدىقتىڭ قارعىس قامىتىن تاستاماعانىمىزدىڭ ايقىن دالەلى.
الىمعازى داۋلەتحان
Abai.kz
