قادىرلى Abai.kz وقىرماندارى، نازارلارىڭىزعا ۇسىنعالى وتىرعان ماعجان اقىن تۋرالى بۇدان 30 جىل بۇرىن قاعازعا ءتۇسىپ 1994 جىلعى «جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ 5-6 سانىندا جاريالانعان كولەمدى زەرتتەۋ ماقالامنان الىنعان ۇزىندىلەر ەكەنىن  ەستەرىڭىزگە ساقتاڭىزدار. ارينە، بۇدان  30 جىل بۇرىنعى  جازعاندارىمنىڭ ءدال بۇگىنگى تالاپتارعا ساي كەلمەيتىن تۇستارى دا بولۋى مۇمكىن، سونى عانا سىرتتاي شولا قاراپ مەنى  «قازاق سوۆەت ادەبيەتىن»  جاساسقان اتى بەلگىلى، اتاعى دارداي  كەيبىر اقىندار تۋرالى  مەنىڭ ايتقان پىكىرلەرىمدى جوققا شىعارۋ ءۇشىن تەرىس پايدالاناتىنداردى دا كەزدەستىرەمىز، اسىرەسە، ماعجان تۋرالى  70 جىل بويى «لاعنەت» جاۋدىرىپ كەلگەن ءابدىلدا تاجىباەۆ سياقتى  جالاقورلاردى ايىپتاۋىمنىڭ نەگىزگى سەبەپتەرىن سولاردىڭ ءوز جازعاندارىنان بىرقانشا مىسال كەلتىرىپ وقىرمانداردى حاباردار ەتكىم كەلدى. ول ءۇشىن ارينە، الدىمەن ءسوزدى  «ماعجان ءجايلى بىرەر ءسوز» اتتى جازبامنان باستاۋ كەرەك دەپ ۇيعاردىم.    

*****

وسىدان تۇپ-تۋرا جەتپىس جىل بۇرىن كەمەڭگەر ويشىلدارىمىزدىڭ ءبىرى -  جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ «باسقا جۇرت ءوز ونەرپازدارىمەن ماقتانسا، قازاق ادەبيەتى دە ءبىر كەزدە سۋرەتشىلىك جونىنەن ماعجانمەن ماقتانۋىندا ءسوز جوق» دەپ باتىل بايلام ءسوزىن ايتىپ ەدى.

ءبىر ءسۇيىنىشتىسى – ماعجان سۋرەتشىلىگىمەن تەك قازاق حالقى عانا ەمەس، ءوزى ءومىر بويى اسقاقتاتا جىرلاپ وتكەن تۇران دالاسى – تۇركى حالىقتارى ماقتان تۇتىپ، ونىڭ ءجۇز جىلدىق مەرەي تويىن دۇرىلدەتىپ وتكىزگەنىنە الەم كۋا بولىپ وتىر. ءبىز، ماعجان ۇلىلىعىنا باس يۋ ارقىلى، ۇلى اقىنىمىزدى قايتا تانىپ باعالاۋ، تۇتاس قازاق ادەبيەتى، ونىڭ ىشىندە پوەزيا الەمىنە قايتا، جاڭاشا، ماعجانشا قاراپ، باعالاۋ مۇمكىندىگىنە يە بولدىق. ەڭ نەگىزگىسى – ماعجانتانۋ عىلىمىنىڭ ەرتەدەن قالانسا دا زورلىقپەن توقتاپ قالعان بەرىك ىرگە تاسى نەگىزىندە جاڭا بايسالدى ءورىسىن اشىپ الدىق.

ۇلى ماعجان تانۋدا بۇگىنگە دەيىن قالىپتاسقان تۇرلىشە باعالار مەن تۇجىرىمدارعا، ادەبي قۇبىلىستار مەن جەكە تۇلعالارعا سىن تۇرعىسىنان وي جۇگىرتە وتىرىپ، ماعجان پوەزياسىنىڭ تۇپكى وزەكتى ەرەكشەلىكتەرىن تاپ قازىرگى تاۋەلسىز تانىم تۇرعىسىنان سويلەتۋگە تالپىندىق. ەگەر ماعجاندى تانۋىمىز بەن باعالاۋىمىز ءادىل، تۋرا عىلىمي ءارى ۇلتتىق سيپاتتا بولسىن دەسەك ماعجان پوەزياسىنىڭ قازاق پوەزياسىنا ەتكەن جانە بۇدان كەيىنگى جەردەگى عالامات اسەر-ىقپالىن ءدال باسىپ كورە بىلەيىك دەسەك، اۋليە تۇلعاعا پەرىشتە كوڭىلمەن نازار سالۋىمىز، باتىل دا اشىق بولۋىمىز قاجەت دەپ تاپتىق. بۇعان دەيىنگى جەتپىس جىلدىق «سوۆەتتىك ادەبيەتتى» قيامەتتىڭ قىل كوپىرىنە ساناپ وتكىزبەسەك تە، ادىلەتتىڭ اق تارازىسى قۇرىلىپ، ار ءسوزى ايتىلۋى كەرەك دەگەن پىكىردى باسشىلىققا الدىق.

زەردەلەي ويلاساق، ماعجانتانۋ دەگەنىمىز، قازاقتانۋ  ۇلتتى - ءوزىمىزدى تانىپ ءبىلۋ دەگەن سوزبەن پارا-پار ەكەن. ال، عىلىم رەتىندە دارالاپ ءسوز ەتەر بولساق، ماعجانتانۋدىڭ ۇزاق تا تار جول، تايعاق كەشۋلى تاريحى  بار بولار.

بۇگىنگە دەيىنگى ماعجان پوەزياسىن زەرتتەۋشىلەردىڭ جازعاندارىنا نازار سالساق، ونىڭ ەكى دارالىق سيپاتىن اشۋعا تالپىنىسىن بايقايمىز.

ءبىرىنشىسى، تەك ماعجانعا ءتان اسقاق، كۇرەسكەرلىك رۋح –الاشتىق، تۇرانشىلدىق رۋح. بۇل تۇرعىدىن ءوز زامانداستارى دا، ودان كەيىنگى مىقتىمىن دەپ كەۋدە سوققان قايسى اقىنىڭ  دا ونىڭ شەنىنە جۋي الماسى ادامعا دا اللاعا دا ايان

ەكىنشىسى، قول جەتپەستەي اقىندىق تالانتى  تۋدىرعان تابيعاتتىڭ وزىندەي تىلسىم دا اسەم، ادام جانىنداي تەرەڭ دە، سان قىرلى قۇبىلمالى، جايناقى، سىرشىل پوەزياسى ەدى. اقىننىڭ سوڭىنا شىراق الىپ ءتۇسىپ، يت قوسىپ قۋالاعان ونىڭ جاۋلارى دا ءدال سول ەكى ەرەكشەلىگىنە، ەكى التىن تۇتقاسىنا مىقتاپ جارماسقانىن كورەمىز. ولاي بولسا بۇگىنگى ماعجانتانۋشى، ماعجانسۇيگىشتەر دە وسى ەكى تۇتقادان ايرىلماي، جاس تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ وتانشىل، تۇرىكشىل – الاششىل جاڭا ۇرپاعىن تاربيەلەپ، وسىرۋدە  جاۋىنگەر قۇرال ەتۋى كەرەك-اق.

قادىرلى قاۋىم، ءبىز ماعجانتانۋدىڭ ءتورت ءتۇرلى كەزەڭىن اتاعاندا نە ءۇشىن ونىڭ تەك 1961 جىلدان بەرى عانا سارا باعىت، داڭعىل جولعا تۇسكەنىن اتاپ ايتتىق؟ وعان دەيىن ساكەن باستاعان ادەبي توپ ساياسي ايىپتان ازات بولعان، سول قاتاردا  ماعجان دا اقتالۋ كەرەك ەدى عوي؟.. ال، ماعجان پوەزياسى تاعى قالايشا وتىز جىلدان اسا قاپاسقا قامالدى؟   كىم قامادى؟

اراشاعا  ءتۇسىپ، اردىڭ ءسوزىن ايتار ءبىر ادام قازاقتان تابىلمادى ما؟ نەگە تابىلماسىن. باتىراق بولشەۆيكتەر  قاھارىنا ءمىنىپ، قازاق ادەبيەتىنىڭ  ەكى تىزگىن، ءبىر شىلبىرىن قولدارىندا ۇستاپ تۇرعان 1960 جىلدىڭ وزىندە ارداگەر ازامات، كورنەكتى ادەبيەتشى ءىلياس وماروۆ بىلاي دەپ جازىپ ەدى: «ماعجان قازاق پوەزياسىنىڭ  جارىق كۇنى. كۇن نۇر شاشسا كەيبىر «ادەبيەتتىڭ جۇلدىزى بولامىز» دەپ جۇرگەندەر ءسونىپ قالادى. وسى ءبىر كەرى تارتپالاردىڭ قىرسىعىنان كۇنىمىز ءالى كۇنگە دەيىن نۇرىن شاشا الماي كەلەدى»... بۇدان ارتىق نە ايتسىن-اۋ ەندى؟

قازان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، ۇلتى تاتار، ءتىلشى عالىم حايروللا ماحمۇدوۆتىڭ   ماعجاندى  جارىققا شىعارۋ جولىندا  ەتكەن ەڭبەگى ايرىقشا.

ال، باشقۇرتتىڭ ۇلى پەرزەنتى، ماعجاننىڭ – سوندىقتان قازاقتىڭ دا ۇلكەن دوسى ءسايفي قۇداش 1969 جىلى قازاقستان جازۋشىلار وداعىنا جازعان ۇزاق حاتىندا: «ادام رەتىندە، اقىن رەتىندە ماعجان قانداي بولعان؟ ول ەشكىمگە ۇقسامايتىن وزگەشە، اسا تالانتتى ءبىرتۋما اقىن، ونىڭ وزىنە عانا ءتان ءۇنى، تاڭعاجايىپ اۋەندى جىرى بار. بۇنىڭ قاينار كوزى حالىق پوەزياسىنىڭ تۇڭعيىق تەرەڭىندە»،- دەپ باعالادى. ول جانە «قازاق حالقىنىڭ    وسىناۋ تالانتتى اقىنىنىڭ تۆورچەستۆوسى قازاق ادەبيەتىنەن تىس قالعانى دۇرىس پا؟» - دەپ توتە دە ناق سۇراق قويادى.

ال، ونداي سۇراقتارعا كوممۋنيست «قايراتكەر»، باتىراق اقىندارى ەشبىر ويلانىپ، تولعانىپ اۋرە  بولماي-اق بىلاي دەپ جاۋاپ بەرىپ جاتتى: «بۋرجۋازياشىل ۇلتشىل جازۋشىلاردىڭ ىشىندە ەرەكشە كوزگە كورىنگەنى، اقىندىق تالانتى مەن ونەرىن تۇگەل بايشىلدىققا جۇمساعان ماعجان جۇماباەۆ». بۇل از دەسەڭىز، ۇلكەن اعالارىمىزدىڭ ءبىرى ءا.تاجىباەۆ: «ماعجان دەگەن تاماشا ليريك بولىپتى عوي، ماحابباتتى، تابيعاتتى ۇشقىر جىرلاپتى عوي» دەپ جاڭا جازا باستاعان جاس اقىنداردىڭ وزىمىزدەن تالاي سۇراعانىن بىلەمىز. دەمەك، الدەقاشان كۇل-تالقان بولعان بۋرجۋازيانىڭ شاڭى اسپانعا ۇشسا دا، ونىڭ جىرشىلارىنىڭ كومەيىنە قۇم قۇيىلسا دا، ماعجان ءالى كۇنگە دەيىن ءار تۇستا بوي كورسەتىپ قالىپ، پىسپەگەن باس، ورنىقپاعان جۇرەكتەرگە زيان تيگىزىپ جۇرگەن كورىنەدى...»- دەپ قامقورسيدى اعامىز. سوندىقتان ءولى ارۋاقپەن بىتىسپەس كۇرەس دابىلىن قاعادى: «بىزدىڭشە ماعجان ليريكاسىنىڭ بارلىق مەرەزىن پىشاقتاپ وتىرىپ كورسەتۋ كەرەك تە، ونىڭ جۇقپالى، زياندى «كۇشتەرىن» اشكەرەلەۋ كەرەك. بۇل ادەبيەتىمىزدىڭ تاريحى ءۇشىن دە، بولاشاق ءۇشىن دە قاجەت».

ال، مۇنداي بولشەۆيكتەر قازاق ادەبيەتىندە – قازاقستاندا ونداپ، جۇزدەپ ءورىپ جۇرمەپ پە ەدى، ءجاي جۇرگەن جوق، تاباقتاي مورلەرىن وڭدى-سولدى باسىپ جارلىقتار جاريالاپ، كۇندىز-ءتۇنى جاۋ ىزدەپ، توم-توم كىتاپ شىعارىپ جۇرگەن ءبىر سۇرەكەيلى زامان ەدى.

وي، زامان-اي كەرى كەتكەن،

مەندەي ەردى ەڭىرەتكەن،- دەپ  اقىن جاركەن  جىرلاعانداي بۇل سايقال زامانعا، بۇل قاتىگەز ساياساتقا نە ايتارسىڭ؟ بيىكتى الاسارتىپ، پەرىشتەنى سايتانعا اينالدىرعىسى، قۇبىجىقتان قۇداي جاساعىسى  كەلەتىن بۇل وسپادارلارعا نە داۋا؟

جامان قاتىن ءبىر كەلگەن قوناعىن كەتپەستەي كورەدى،

جامان ادام ءبىر كۇنىن وتپەستەي كورەدى، - دەمەي مە ونەگەشىل قازاق. قانشا قارعاپ-سىلەپ لاعىنەت ايتقانمەن جويقىن ۋاقىت داۋىلى ماعجانداي جارىق كۇنىمىزدىڭ بەتىن جاۋىپ، نۇرىن توسقىسى كەلگەن قارا بۇلتتى تۇرە قۋىپ تاستادى. مىنەكي، كوگىمىزدە كوك تۋ، ونىڭ  زەڭگىرىندە ماعجان باستاعان اي-كۇنىمىز، سان جۇلدىزدارىمىز سامالاداي جايناپ شىعا كەلدى. ءبارى دە ءوتتى، كەتتى!.. «كۇركىرەپ كۇندەي ءوتتى عوي سوعىس، قايدا ەكەن، قايدا، داريعا سول قىز؟» - دەپ اھ ۇرعان قاسىم اقىنشا جوعالتقاندارىمىزدى تۇگەندەپ، جان-جاققا كوز سالۋدامىز.

سونداي ءبىر نازالى، قاپالى بارماق شاينار تۇستا كەشىرىمشىل، كەڭپەيىل بولىپ كورىنگىسى كەلەتىن قازاقى ۇمىتشاقتىققا زىعىردانىڭ قاينايدى. ءيتىڭ جامان دەسە نامىستانعىش، اققان جالعىز كوزگە ەردىڭ قۇنىن داۋلايتىن، جانىم-ارىمنىڭ  ساداعاسى دەپ كەكتەسەتىن قايران ەر قازاعىم، سەن نەدەن سونشا ەز، ىنجىق، سۇيەكسىز بولىپ قالدىڭ ەكەنسىڭ؟

ول «نە دەگەنگە»  – ولجاس سۇلەيمەنوۆ: «ءبىز عالىمدارىمىزدى سوققىلاعانىمىز، ەلىمىزدىڭ ميىن شايقاپ ەسەڭگىرەتكەنىمىز سونشالىق، حالىق قۇنارلى قىرتىسىنان ايرىلىپ قالدى»، - دەپ جاۋاپ بەرگەن ەدى. گەنەتيكالىق جۇتتىڭ ەڭ باستى ايىپكەرى – كوممۋنيستىك پارتيا ەدى. ماعجاندى كورگە تىعۋمەن شەكتەلمەي، الپىس جىل بويى اقىن داۋسىن تۇنشىقتىرىپ تۇمشالاعان دا سول.

*****

ۇلتتىق اقىن قاشان دا ۇلت يگىلىگى، ۇلت ماقتانىشى، سول  قاتاردا ناعىز ۇلتتىق اقىن بولا العان ول ادامزاتتىڭ دا، الەمنىڭ دە  ۇلى پەرزەنتى بولا الادى.

ۇلتسىز «ينتەرناتسيونال»-مارگينالدار جونىندە ءسوز شىعىنداۋدىڭ قاجەتى بار ما؟

ولاي بولسا، قازاقتا ۇلتتىق اقىن قانشا، كوپ پە، از با؟ ءبىزدىڭ مىندەتىمىز ول سۇراققا ساۋساق ساناپ جاۋاپ بەرۋ ەمەس. شىنتۋايتقا كەلگەندە، ول ون ساۋساقتى قايتا-قايتا ساناتىپ شاتاستىراتىنداي سونشا كوپ تە ەمەس ەكەنىن اشىپ ايتۋعا بولادى.

وسى ارادا تىلدىك قورىمىزعا تالايدان ەنىپ، ورنىققان «الىپتار توبى»دەگەن ءسوز تىركەسىنە ءوز ويىمىزدى بىلدىرە كەتسەك دەيمىز.

ءبىزدىڭ باسقا دا استىن-ءۇستىن بولىپ، شات-شالەكەي شىققان ۇلتتىق ۇعىم-تۇسىنىكتەرىمىز بەن ويلاۋ جۇيەمىز، سانامىز سياقتى ادەبيەت تاريحىندا جەكە تۇلعالارعا بايلانىستى باعا-پايىمدارىمىزدى دا، سول قاتاردا  «الىپتار توبى» جايلى باعامىزدا دا ۇشقارىلىق كوپ سياقتى. «الىپتار توبى» - تاريحتى، تىرشىلىكتى تەك وزىنەن عانا  باستاپ، ءوزىن-ءوزى اسپەتتەپ، قولدان كوسەم، كلاسسيك جاساۋعا شەبەر بولشەۆيكتىك پيعىل مەن قازاقى جالپاق شەشەيلىك تۋدىرعان كوپ جاساندىلىقتىڭ ءبىرى دەپ اتاپ ايتۋ قاجەت.

ولاي بولماسا، قازاق ادەبيەتىندەگى «الىپتار توبىنا» كىمدەر جاتاتىنىن، سول اتاۋدى اۋزىنان تۇسىرمەيتىن اعالارىمىز بىلمەۋشى مە ەدى؟ «بي جوقتا قۇل جۇرەدى جوراعا» سياقتى ءبىر اششى شاراسىز شىندىق شىرىلداي ءۇن قاتادى ۋاقىت دەگەن قالىڭ تۇمان اراسىنان.

ەندەشە بۇگىنگى مىناۋ اشىق-جارقىن سويلەي الاتىن ۇرەي-ۇركىنسىز ازات زاماندا سول ادىلەت ۇنىنە نەگە قۇلاق تۇرمەسكە؟ نەگە اركىمدى ءوز شاما-شارقىنا، ەتكەن ەڭبەگىنە، توككەن تەرىنە قاراي قايتا باعالاپ، تاريحي قاتەلىكتەرىمىزدى تۇزەمەسكە.

ۇلتتىق اقىن ۇعىمىن ايقىنداپ، ورنىقتىرۋ ءۇشىن، ۇلتسىز اقىندار- سوۆەتشىل. وداقشىل، پارتياشىل، تاپشىل، باتىراقتار، كولگىر ينتەرناتسيونال بەلسەندى اقىندار جاساعان «قازاق سوۆەت ادەبيەتى» دەگەن قامپيعان دوكەيدى قايتا ساراپقا، تاريح تارازىسىنا تارتۋعا مىندەتتىمىز.

ونسىز تاۋەلسىز قازاق ەلىنىڭ، تاۋەلسىز جاڭا ادەبيەتىنە جول اشىلمايدى، ادىلەت تۇپكىلىكتى  ورنامايدى. قورلانعان ازاپتانعان اۋليەلەر ارۋاعى ءبىزدى كەشپەيدى.

ونسىز تاۋەلسىز قازاق ەلىنىڭ، تاۋەلسىز جاڭا ادەبيەتىنە جول اشىلمايدى، ادىلەت تۇپكىلىكتى  ورنامايدى. قورلانعان ازاپتانعان اۋليەلەر ارۋاعى ءبىزدى كەشپەيدى.

ەندەشە، «الىپتار توبى» دەگەن ايبارلى اتاۋعا قالاي قارايمىز؟ ارينە، دۇرىس قارايمىز. قازاق ادەبيەتىندە ناعىز الىپتار توبى بولدى. ەۋروپاشا، ورىسشا ايتقاندا – كلاسسيكتەرىمىز بولدى. الايدا، بۇگىنگە دەيىنگى قالىپتاسقان اياعا ول سىيمايدى جانە قالايدا «الىپتار توبى» اتاۋىن ءبىرجولا ورنىقتىرۋ كەرەك بولسا، باتىلدىقپەن وي بولىسۋگە تۋرا كەلەدى.

«الىپتار توبى» - كلاسسيكتەر ۇلت ادەبيەتىنىڭ زاڭعار شوقىلارى، ۇلى دانىشپان وكىلدەرى،- دەپ ۇعامىز. ال، ول تىزىمگە ەنبەي قالعاننىڭ ءبارى اقىن ەمەس، جازۋشى ەمەس دەگەن ۇعىم تۋماسا كەرەك. بۇل اراعا پەندەشىلىك پەن اعايىنگەرشىلىك، مۇددەلەستىك پەن پارتيالاستىق سياقتى ازازىلدىك اتاۋلى جول جۇرمەگەنى لازىم.

                                                                      ****

الىپتار توبىنىڭ قاق باسىندا قاسقايىپ (حح عاسىرداعى دەپ ءبىلىڭىز) ۇلى اباي تۇر. ونىڭ اينالاسىندا بويلارى مەن ويلارىنا قاراي ءتىزىلىپ احمەت، شاكارىم، مىرجاقىپ، ماعجان، سۇلتانماحمۇت، جۇسىپبەكتەر تۇر. ال، «قازاق سوۆەت» داۋىرىنەن تەك قانا مۇحتار اۋەزوۆ  پەن  ع.مۇسىرەپوۆتى قوسار ەدىك.

بۇگىنگە دەيىن «الىپتار توبىن» قۇراپ كەلگەن ساكەن، بەيىمبەت، ءىلياس، ءسابيت،  عابيدەن قاتارلى قالامگەرلەر ءوز ۇلەستەرىنىڭ شاما-شارقىنا قاراي ءتيىستى ورنىن، باعاسىن الا بەرەدى. بۇرىنعىداي  اسپەتتەلىپ «نەگىزىن قالاۋشىلار» رەتىندە وقۋلىقتان وقۋلىققا جوڭكىلە الماس، ويتكەنى، سول قۇرعىر «نەگىز» دەگەننىڭ ءوزى – نەگىزسىز بولىپ شىققانى دالەلدەنگەن مىناۋ زامان بەتىنە تۋرا قاراۋ كەرەك بولىپ تۇرعان جوق پا؟

وسى ارادا ۇلىلاردان، وندا دا ورىس پەن باتىس ۇلىلارىنان ءۇزىندى كەلتىرە ءۋاجىن، دالەلىن نىقتاماسا، يلانا قويمايتىن قازاقىلىعىمىزعا باسىپ، ۆ.گ.بەلينسكيگە جۇگىنگىمىز كەلىپ وتىر.

«دانىشپاندىق دەگەنىمىز (الىپتار – دانىشپاندار ەمەس پە؟-ءا.د.) جەكە ادامنىڭ تۆورچەستۆولىق دامۋىنىڭ ەڭ بيىك ساتىسى. تالانت – دانىشپاندىققا قاراعاندا تۆورچەستۆولىق كەمىرەك دارىندىلىق. بىرىنشىلەر – مەزگىلىندە تۇسىنىلمەي، تانىلماي، باعالانباي، كوبىنەسە ءوز زامانداستارىنان قۋعىن مەن كورە الماۋشىلىققا ۇشىرايدى ولاردىڭ داڭقى كەلەشەكتە وزدەرىنىڭ  سۇيەكتەرى قۋراپ قالعاندا مالىمدەنەدى. ەكىنشىلەرى - ءوز ءداۋىرىنىڭ سۇيەتىن، بەدەلىن جۇرگىزەتىن ادامدارى بولادى. بىراق تىرىسىندە قۇرمەتتەلىپ، ماقتاۋ مەن باقىتتى بولىپ وتسە دە، ولگەن سوڭ بۇل ماڭىزدى الا بەرمەيدى. ال، كەيدە كوزى تىرىسىندە دە ولار ءوز داڭقىنىڭ سونگەنىنە كۋا بولادى». ال، ۇلى ونورە دە بالزاك: «تالانتتى (بالزاك بۇل ارادا دانىشپان ماعىناسىن مەڭزەپ تۇر - ءا.د.) ادام ادامداردىڭ بارىنە ۇقساي بەرەدى. ال تالانتقا ۇقسايتىن ءبىر دە ءبىر ادام بولمايدى» - دەپ كەسىپ ايتادى.

ءبىزدىڭ ساياسيلانعان ۇعىم-تۇسىنىكتەرىمىز بەن بۋالدىر ەستەتيكالىق تالعامىمىز بارلىق ادامعا ۇقساي بەرەتىن، ۇلى تالانتتار (دانىشپاندار - ءا.د.) مەن ەشكىمگە ۇقسامايتىن ۇلىلاردى اجىراتۋعا كەلگەندە شاتاسقان سياقتى. كوپ جازىپ، كوپ كىتاپ شىعارعان، بيىك ءمانساپتاردا ۇزاق وتىرىپ، كەۋدە  تولتىرا وردەن، مەدال العان تالانتتار مەن «داڭقى كەلەشەكتە، وزدەرىنىڭ سۇيەكتەرى قۋراپ قالعان كەزدە مالىمدەنەتىن» ماعجان باستاعان دانىشپاندار – الىپتار توبىن شاتاستىرۋىمىزدىڭ سەبەبى ەندى تۇسىنىكتى بولار.

ال، كوزى تىرىسىندە دە، كوزى جۇمىلعان سوڭ دا بارلىق شىعارمالارىندا: «سوۆەتتىك سوزگە قالامى مۇقالىپ كورمەگەن» جازۋشىلار ءوزى تۋرالى، ءوزىنىڭ ادەبيەتىمىزدەگى (تاۋەلسىز قازاق ادەبيەتى) لايىقتى ورنى تۋرالى ايتىپ كەتتى ەمەس پە؟

****

ماعجاننىڭ پوەزياسى وي مەن يدەيانىڭ، تەرەڭ مازمۇن مەن شەبەر، كوركەم ءتۇردىڭ ابايشا ايتقاندا «سىرتى التىن، ءىشى كۇمىس ءسوز جاقسىسى»، ءسوز پاتشالىعىنان تۇراتىن كلاسسيكالىق پوەزيا ەكەندىگىنە سول زاماندا كۇمان قالماعان ەدى.

دانىشپان ابايدىڭ اينالاسىنداعى الىس-جاقىن تالانتتى شاكىرتتەرىنىڭ كۇش-قۋاتى، اقىل-پاراساتىمەن حح عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىندە-اق قازاقتىڭ ۇلى دا قاسيەتتى، الەمدىك تالاپقا ساي پوەزياسى جاسالىپ قويعان بولاتىن.

قازاق ادەبيەتىنىڭ التىن ءداۋىرى – اباي مەن ماعجان ءومىر ءسۇرىپ، عاجايىپ شىعارماشىلىق مۇرا قالدىرىپ ۇلگەرگەن ءحىح عاسىردىڭ سوڭى مەن حح عاسىردىڭ العاشقى شيرەگى بولاتىن. ال، «وكتيابر توڭكەرىسى» سول گۇلدەنگەن، ماۋەلى گۇل باقشانى قارا داۋىلىمەن سوعىپ، قيراتتى. قولىنا ەندى قالام الا باستاعان تالانتتى قازاق بالاسىن ۇستازسىز، ونەگەسىز مەكتەپسىز قالدىردى. ونىڭ زاردابىن  جەتپىس جىل تارتىپ كەلدى، ءتىپتى كۇنى بۇگىنگە تارتىپ كەلە جاتقانىمىزدى نەگە مويىنداماسقا؟

ولاي بولسا، قازاقتىڭ ۇلى پوەزياسى اباي، ماعجان داۋىرىندە، دانىشپان تولستوي ايتقانداي: «ۇلى ادەبيەت ءوزىنىڭ ادامگەرشىلىك قاسيەتىن سەزىنگەن ەلدىڭ تاۋەلسىزدىك قوزعالىسى كەزەڭىندە دۇنيەگە كەلەتىنىن» دالەلدەپ بەرىپ  ەدى..

*****

ورىس يمپەرياسىنىڭ تاس قۇرساۋىنان قۇتىلۋ ءۇشىن ازاتتىق تۋىن كوتەرىپ، «ويان، قازاق»-تاپ ۇرانداپ ءجۇرىپ الاش وردا مەملەكەتىن قۇرۋمەن اياقتالعان، بىراق قىزىل يمپەريانىڭ قاندى قىرعىنى مەن  شولاق بەلسەندىلەردىڭ ساتقىندىعى سالدارىنان شاڭىراعى ورتاسىنا تۇسكەن قازاقستاننىڭ ورلەۋ، قۇلدىراۋ ءداۋىرى، جوعارىدا  اتاپ كورسەتكەنىمىزدەي، حالقىمىزدىڭ شىن ادامگەرشىلىك قاسيەتى مەن كۇش-قۋاتىن سەزىنگەن ءارى ۇلى ادەبيەتىن دە جاساپ ۇلگىرگەن جاسامپاز كەزەڭى ەدى.

كەشەگى ارىستانداي ايبىنى زور،

جۇرەكتى جولبارىستاي قايراتى مول،

ايىرىپ ار-نامىستان، كۇشتەن، ەستەن،

كىم قىلدى، شالا-جانسار، ءبىر قورقاق قۇل؟

ماعجان اقىن وسىلاي شەرلەنە تولعاسا – ول دا تاعدىردىڭ باسقا سالعانىن ءارى مويىنداۋ، ءارى تاعى دا شىعار جول ىزدەپ شارق ۇرۋى. ازاتتىق اڭساۋ، بوستاندىققا ۇمتىلۋ كوك ءبورى – كوك تۇرىكتىڭ، الاشتىڭ، ونىڭ جالىندى اقىنى ماعجانداردىڭ قاسيەتتى بورىشى ەمەس پە؟

قازاق حالقى تاريح ساحناسىنا قايتا كوتەرىلىپ كەلە جاتقان مىنا زامان - ءوزىنىڭ ۇلى ادەبيەتىن دۇنيەگە اكەلىپ الەمگە تانىتاتىن ناعىز تاۋەلسىزدىك قوزعالىسىنا جول اشقان زامان. زورلىقپەن، قياناتپەن ءۇزىلىپ تاستالعان قارالى 1929 جىلمەن 1989 جىلدىڭ اراسىن قايتا جالعاپ، ەسكى-قۇسقىدان، قىزىل يمپەريانىڭ ناعىز «ساراي اقىندارىنان» جالعان جارىق جۇلدىزداردان قۇتىلىپ، پوەزيا باقشاسىن باسىپ كەتكەن ارام شوپتەردەن تازاراتىن ازات زامان ەندى تۋدى.

جورتۋىل زامانىنىڭ جاۋىنگەر جىرشىسى اقتامبەردى باباشا:

جۋىلماي قاستىڭ قانىمەن،

نامىسقا تيگەن كىر كەتپەس،-

دەپ كەك قۋماساق تا، احمەت اتامىزشا:

اسىقپاڭدار!

ارتىمىزدا قازى بار،

تەرگەپ تالاي سۇيەكتەرىڭ قازىلار!-

دەگەن جان ايقايىنا قۇلاق اسۋ كەرەك شىعار. ەگەر وعان قۇلاق اسپاساق قىزىل يمپەريا مەن كوممۋنيستەردى باسقا ۇرىپ توقتاتقان ۋاقىت، ادىلەت دەگەن قاتال قۇدىرەت ماڭدايعا ۇرىپ توقتاتارى ءسوزسىز

****

قادىرلى Abai.kz  وقىرماندارى، مەن جوعارىدا ءابدىلدا تاجىباەۆ تۋرالى ، ونىڭ ماعجانعا ىستەگەن قياناتتارى جونىندە اۋىر سوزدەر ايتقاندا ونىڭ  1981 جىلى «جازۋشى» باسپاسىنان شىققان  بەس تومدىقتىڭ 4 تومىنداعى تومەندەگى سوزدەرىن وقىعاننكان  كەيىن پايدا بولىپ ەدى. ماعجان اقىن اقتالىپ، 1989 جىلى العاش رەت ءبىر تومدىعى جاريالانعان سەگىز-اق جىل بۇرىنعى مىنا  سوزدەرىن وقىعاندا مەنى دۇرىس تۇسىنەدى دەپ سەنەمىن. ءا.تاجىباەۆ بىلاي دەيدى: بۋرجۋازياشىل – ۇلتشىل جازۋشىلاردىڭ ىشىندە ەرەكشە كوزگە كورىنگەن، اقىندىق تالانتى مەن ونەرىن تۇگەل بايشىلدىققا جۇمساعان ماعجان  جۇماباەۆ.... ماعجان ورىس حالقىنىڭ وزىق ويى مەن ونەرىن بارىنشا قۇبىجىق ەتىپ كورسەتۋگە تىرىسادى.  ول بارلىق قۇسىعىن ورىس حالقىن سوگۋگە، ونىڭ قازاق حالقىمەن دوستىق بىرلىگىن بىلعاۋعا عانا جۇمساعان اقىن.

*****

ونىڭ بايشىل، ۇلتشىل اقىندار ىشىندە  ەرەكشە كورىنىپ، ەرەكشە قاۋىپتى سانالاناتىنى دا سوندىقتان. وسى ماعجاندى بايشىل، ۇلتشىل سىنشىلار كوپكە دەيىن قازاق  ليريكاسىنىڭ ەڭ سۇلۋ ۇلگىسى دەپ ابايدان اسىرا ماقتاپ كەلگەن. ءتىپتى ادەبيەتشى كوممۋنيستەردىڭ ىشىندە دە ماعجان پوەزياسىنىڭ مازمۇنىن سىناي وتىرىپ، ونىڭ ءتۇر،  شەبەرلىك جاقتارىن الپەشتەۋشىلەر بولعان. «ماعجان دەگەن تاماشا ليريك بوپتى عوي، ماحابباتتى، تابيعاتتى ۇشقىر جىرلاپتى عوي» دەپ جاڭا جازا باستاعان جاس اقىنداردىڭ وزىمىزدەن تالاي سۇراعانىن بىلەمىز.

دەمەك، الدە قاشان كۇل تالقان بولعان بۋرجۋازيا تابىنىڭ شاڭى اسپانعا ۇشسا دا، ونىڭ جىرشىلارىنىڭ كومەيىنە قۇم قۇيىلسا دا، ماعجان ءالى كۇنگە دەيىن ءار تۇستا بوي كورسەتىپ قالىپ، پىسپەگەن باس،  ورنىقپاعان جۇرەكتەرگە زيان تيگىزىپ جۇرگەنى سەزىلەدى... بىزدىڭشە، ماعجان ليريكالارىنىڭ بارلىق مەرەزىن پىشاقتاپ وتىرىپ كورسەتۋ كەرەك تە، ونىڭ جۇقپالى زياندى «كۇشتەرىن» اشكەرەلەۋ كەرەك. بۇل ادەبيەتىمىزدىڭ تاريحى ءۇشىن دە، بولاشاعى ءۇشىن دە قاجەت..

...ماعجان ليريكالارىنان گەوگرافيالىق،  يا  پسيحولوگيالىق شىندىق تابۋعا بولمايدى. جەر –جاھان، بارلىق تىرشىلىك جوققا ءتان. تەك قانا اقىننىڭ  ءوز كەۋدەسىندەگى قاراڭعىلىق پەن ومىرگە قابىلەتسىزدىكتى كورەمىز. جالعان، جاساندى دۇنيەنىڭ ساسىق  دىمقىلى ەرىكسىز جيرەندىرەدى. كەسەل ىستىعىنان كۇرسىنگەن جاننىڭ سوزدەرى دە ساندىراق: ۋحىلەيدى، احىلايدى، ۋلانادى، كۇيەدى دە جانادى، ولەدى دە تىنادى.

ساكەن سەيفۋللين 1921 جىلى ءدال وسى ماعجاندار پورترەتىن اينىتپاي جاساعان.

«بالمونت، بلوك جاستىعىنىڭ استىندا ،

اق ورامال كۇڭگىرتتەڭدى  باسىندا

داي كومپرەسس، سال كومپرەسس،

ساستى دوكتور قاسىندا»

بۇل تاماشا مىنەزدەمە. بۋرجۋازياشىل  سيمۆوليستەر قاشان دا وسىلاي اۋىرادى. كوزدەرى بۇلدىرايدى، دۇنيە تەرىس كورىنەدى.  ساكەن ماعجاننىڭ  سيمۆوليزمدەگى «ۇلتتىق وزگەشەلىكتەرىن» دە ۇمىتپايدى.

*****

ءبىز  وسىعان دەيىن  پروفەسسور-اقىن ءابدىلدانىڭ  ماعجان اقىن جونىندەگى ايىپتاۋلارى مەن سىنسىماقتارىن  مولىنان كەلتىرگەن سەبەبىمىز،  ونىڭ 1989 جىلى  «جازۋشى» باسپاسىنان  «ماعجان جۇماباەۆ» جيناعىنا جازعان العى سوزىمەن سالىستىرۋ ءۇشىن  العانبىز.

قادىرلى وقىرماندار، 70 جىل بويى  ماعجاندى   جەردەن الىپ، جەرگە سالعان ءابدىلدانىڭ  1989 جىلعى تومەندەگى سوزدەرىنە نازارلارىڭىزدى سالىڭىزدار:

«ءبىز وكتيابر رەۆوليۋتسياسى كۇشپەن اپەرگەن بوستاندىعىمىزدى  جەكە ادامعا تابىنۋ زامانى مەن  توقىراۋ داۋىرىندە تاعى دا باقىتسىزدىققا ۇرىندىرىپ الىپ ەدىك.  ەندى، مىنە، سول بوستاندىق جاڭعىرىپ، جاڭارىپ، قايتا تۋدى... مۇنداي عاجايىپ داۋىرگە جەتكىزگەن پارتيا باسشىلىعىنا ءبىز مىڭ-مىڭ العىسىمىزدى عانا ارناۋىمىز كەرەك... ءبىز باساىمىزدان كەشىرگەن سۇمدىق وقيعالاردىڭ  ءبارىن دە جارىق كۇننىڭ استىنا جايىپ سالامىز، كىم كىنالى دەگەن سۇراقتارعا  اتتارىن اتاپ، كىنالارىن مويىندارىنا قويا جاۋاپ بەرەمىز»، -   دەپ جازعان  پروفەسسور كىمدى، قالاي جاۋاپقا تارتاتىنىن  ناقتىلاۋعا  بارمايدى.  بىراق ءبىز سول جالاقورلار مەن بالەقورلاردىڭ ناق ءوزى  ءابدىلدا تاجىباەۆ ەكەنىن، وكتيابر توڭكەرىسى مەن كومپارتياسىنا  مىڭ-مىڭ العىس ەمەس، مىڭ-مىڭ لاعنەت ايتۋعا ءتيىسپىز. ويتكەنى، ءابدىلدا تاجىباەۆ ەشقاشان ءوز ايىبىن مويىنداپ، ماعجان ارۋاعىنان كەشىرىم سۇراپ كورگەن جوق. ونىڭ بار مويىنداۋىنىڭ ءتۇرى: «اسا قىزۋلى، باتىل دا باتىر سويلەگىش ماعجاننىڭ اسىرە بوي العان، كەيدە ۇلتشىلدىق، تۇرىكشىلدىكپەن شەكتەسەتىن قاتە ولەڭدەرىن  جوعارىدا ايتتىق» دەي كەلىپ: «1927 جىلى «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىندە جاريالانعان ماعجان ولەڭى  («توقساننىڭ توبى»):

جۇزدەن توقسان ساداعا،

مەن توقسانمەن بىرگەمىن، - دەگەن سوزىنە سەنبەدىك. سول كەزدەگى 18-دەگى بالا، مەن، «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنىڭ رەداكتورى عابباس توعجانوۆتىڭ تاپسىرۋى بويىنشا، «توقساننىڭ جىرىن توقساننىڭ ءوز ۇلى جىرلايدى» دەگەن ولەڭمەن جاۋاپ جازدىم... بۇل مەنىڭ دە، مەنى تاربيەلەپ سويلەتكەن اعالارىمىزدىڭ دا  تاريح الدىنداعى كەشىرىلمەيتىن كۇناسى ەدى»، - دەپ مارقۇم عابباستىڭ قۇلاعىن شۋلاتۋدان ۇيالمايدى.

ولاي بولسا، 72 جاستاعى  پروفەسسور  ابدىلدا 1981 جىلعى كىتابىنداعى 22 بەتتىك  ماعجانعا جاپقان جالالى وكىمىن كىمنىڭ تاپسىرماسىمەن بايقاماي جازىپ قويىپتى؟ ەگەر  ادالدىق، ارلىلىق، تازارۋ  جونىندە، وكىنىپ، كۇناسىن مويىنداعانى راس بولسا 18 جاسار ءابدىلدانى ەمەس، 72 جاستاعى پروفەسسور ءابدىلدانىنىڭ اقتىق ءسوزى ايتىلۋى كەرەك ەدى عوي.  سوندىقتان  ءبىز ءابدىلدا  ۇسىنعان  «ءبىز حالقىمىزعا ماعجان جىرلارىن قايتا ۇسىنامىز. قابىل ەتىڭىزدەر پوەزيا دوستارى!»، - دەگەن كولگىر سوزىنە  سوندىقتان سەنە المايمىز. ءبىز مۇنداي جارتىكەش، ءارى-ءسارى ماعجان جۇماباەۆتى، ونىڭ جىرلارىن قابىلداي المايمىز. سوندىقتان  1994 جىلى «جۇلدىز» جۋرنالى №5-6 سانىندا جاريالانعان «ماعجان جانە قازاق پوەزياسى» اتتى كولەمدى زەرتتەۋ ەڭبەگىمىز ارقىلى ناعىز الاششىل، تۇرىكشىل، ناعىز ۇلت اقىنى ماعجان جۇماباەۆتى  ءوز دارەجەسىندە جارقىراتا دارىپتەپ نازارلارىڭىزعا ۇسىنعالى دا 30 جىل بولعان ەكەن. مەنى  تۇسىنبەي ءابدىلدا قاتارلى سوۆەتشىل، پارتياشىل اقىنداردى ورىنسىز كىنالاپ 70 جىلدىق «كازاق سوۆەت ادەبيەتىن» جوققا شىعارعىسى كەلەدى دەيتىن جەڭىل ويلى ادامدارعا وسى ايتىلعان ەڭبەگىممەن تانىسىپ بارىپ، ءادىل سوزدەرىن ايتقانىن قالار ەدىم.

الىمعازى داۋلەتحان

Abai.kz