اڭىراقاي، بۇلانتى شايقاستارى تۋرالى تاريحي كارتالىق دەرەكتەمەلەر

نۇرلان كەنجەاحمەت (Center for Geographic Analysis, Harvard University)

قازاق تاريحىندا اڭىراقاي شايقاسى تۋرالى جازبا دەرەك جوقتىڭ قاسى. ءا. ديۆاەۆ «اڭىراقاي يتىشپەس كولى ماڭىندا، الاكول جاعىندا... ارال تەڭىزىنەن سولتۇستىككە تامان جاتقان تاۋلارعا كاراي» جاتىر دەپ ساناعان.[1] م. تىنىشباەۆ «اڭىراقاي ءا. ديۆاەۆ كورسەتەتىن جەردە ەمەس، بالكاش كولىنىڭ وڭتۇستىك شەتىنەن وڭتۇستىك-شىعىس جاعىندا 120 شاقىرىم جەردە جاتىر، ول قازاقتار اراسىندا «يتىشپەس» دەگەن اتپەن ءمالىم» دەپ سانايدى. [2]  سولاي بولا تۇرسا دا، الاكول كولىنىڭ ورنالاسقان جەرى تۋرالى پىكىرتالاس جالعاسىپ كەلەدى. قازاقستان عالىمدارى وسى الاكولدى بالقاشتىڭ سولتۇستىك-باتىس جاعىندا جاتقان الاكول جايىندا بولىپ وتىر دەگەن تۇجىرىمعا كەلدى.[3] ويتكەنى بۇل جەردە تاريحي كارتالاردا الاكول، يتىشپەس دەپ اتالاتىن كول كورسەتىلگەن. 18 عاسىردىڭ سوڭى 19 عاسىردىڭ باسىنداعى ەسكى ورىس كارتالارىندا، اتاپ ايتقاندا، 1778 جىلدان باستاپ ورىس كارتوگرافى يسلەنەۆتىڭ «ەرتىس وزەنىنىڭ، اعىپ جاتقان ءسىبىر گۋبەرنياسىنىڭ وڭتۇستىك بولىگىنىڭ جانە بۇرىنعى زەڭگور قالماق يەلىكتەرىنىڭ كارتاسىندا» بالقاشتىڭ وڭتۇستىك شەتى يتىشپەس الاكول بولىپ بەلگىلەندى.

كارتا 1. يسلەنەۆ كارتاسىنداعى يتىشپەس-الاكول (L. Itczismes Alakul) (بالقاش كولىنىڭ وڭتۇستىك باتىس جاعىندا) (Harvard University, Harvard Map Collection, G7212_I78_1788_I7)[4]

كيەپەرتتىڭ 1864 جىلعى «تۇران نەمەسە تۇركىستان كارتاسىندا» دا بالقاشتىڭ سولتۇستىك-باتىس شەتى جاعىندا جاتقان الاكول كورسەتىلگەن.

كارتا 2. كيەپەرت كارتاسىنداعى (1864) الاكول (Ala Köl) (بالقاش كولىنىڭ وڭتۇستىك باتىس جاعىندا) (Turan oder Türkistan, BOA, Harita Tasnifi Nu 108).

كارتا 3. زاكي كارتاسىنداعى الا كول (Ala köl) (بالقاش كولىنىڭ وڭتۇستىك باتىس جاعىندا) (Türkili Haritasi  1942)[5]

اعىلشىن كارتوگرافى ارروۋسميت دجون (Arrowsmith John,1790-1873) ءوزىنىڭ ورتالىق ازيا كارتاسىندا الاكولدى بالقاشتىڭ وڭتۇستىك باتىس شەتىنە ورنالاستىرادى. ءبىر قىزىعى، اتالمىش كارتادا بالقاشتىڭ سولتۇستىك شىعىسىندا اياگوزدىڭ (كارتادا سەرگيوپول) سولتۇستىگىندە ينرەكەيسكي (Inrekeiski) دەگەن جەر كورسەتىلگەن. قازىر وسى جەر ەڭىرەكەي دەپ اتالادى، تەمىرجول بەكەتىنىڭ اتى، اياگوز-جارما تەمىرجولى بويىندا، اياگوز قالاسىنان سولتۇستىككە قاراي 42 كم جەردە، اياگوز اۋدانىندا.[6]

كارتا 4. ارروۋسميت دجون (Arrowsmith John,1790-1873) 1872 جىلعى ورتالىق ازيا كارتاسىنداعى الا كول (1) جانە ينرەكەي (2)[7]

الايدا اتالمىش ەڭرەكەي اڭىراقاي تاۋىن مەڭزەمەيدى. اڭىراقاي شايقاسى قاي جەردە بولدى؟ 1997 جىلى قازاقستاننىڭ مەم­­لە­كەتتىك حاتشىسى ءا.كەكىل­باەۆ جانە اكادەميك-تا­ريح­­­شى م.قو­زىباەۆتىڭ باستا­ما­­­سىمەن سوعىس بولعان ال­­قاپقا زەرتتەۋ جۇرگىزگەن «اڭى­­را­قاي» ەكسپەديتسياسى ماي­دان اۋما­­­عىنىڭ ۇزىندىعى – 30-35, ەنى – 20 شاقىرىم دەگەن توقتام جاساپ، شايقاسقا ەكى تا­­راپ­تان 70 مىڭعا جۋىق ادام قا­­تىسقانى جايلى انىق­تاما بەرگەن. قازاق زەرتتەۋشىلەرى اڭىراقاي شايقاسى بولعان جەر – بالقاش كولى، وتار دالاسى، شۋ وزەنى ارالىعىنداعى ادىرلى القاپ دەپ وتىر.^[8] ال حانتاۋدىڭ ماڭىنا اڭراقاي شايقاسىنىڭ ەسكەرتكىشى قويىلدى.

كارتا 5. اڭىراقاي شايقاسىنا ەسكەرتكىش ورناتىلعان جەر.

1848 جىلى سىزىلعان باتىس ءسىبىردىڭ جانە قازاق دالاسىنىڭ جالپى كارتاسىندا اڭىراقاي تاۋى قازىرگى قىزىلتاس دەگەن جەردىڭ وڭتۇستىگىنە سىزىلعان. اتالمىش كارتادا كەزىگەتىن دالاقاينار (شۋ اۋدانىندا، تولەبي اۋىلىننان سولتۇستىك شىعىسقا قاراي 35 كم جەردە), قىزىلتاس (قورداي قىراتىندا، قورداي اۋدانىنان سولتۇستىك شىعىسقا قاراي 22 كم جەردە) دەگەن جەرلەر قازىر دە وسىلاي اتالادى.

كارتا 6. باتىس ءسىبىردىڭ جانە قازاق دالاسىنىڭ جالپى كارتاسى (گەنەرالنايا كارتا زاپادنوي سيبيري س كيرگيزسكويۋ ستەپيۋ. سوست. پري شتابە وتد. سيبيرسكوگو كورپۋسا ي گراۆيروۆانا ۆ ۆوەننو-توپوگرافيچەسكوم دەپو. 1848 گ. يسپر. ۆ 1862 گ.): 1. اڭراقاي تاۋى 2. حانتاۋ 3.الاكول 4. قىزىلتاس.

كارتا 7 باتىس ءسىبىردىڭ جالپى كارتاسى (گەنەرالنايا كارتا زاپادنوي سيبيري 1848): 1. اڭراقاي تاۋى 2. حانتاۋ 3.الاكول 4. قىزىلتاس.

جوعارىداعى ەكى كارتاعا قاراساق، اڭراقاي تاۋى قىزىلتاستىڭ وڭتۇستىگىندە ورنالاسقان. حانتاۋدىڭ ماڭىندا ەمەس. اڭراقاي اتاۋى قازىر قولدانىلماسا دا، جوعارىداعى كارتالار نەگىزىندە ونىڭ ناقتى ورنىن تۇراقتاندىرۋعا بولادى.

كارتا 8 Google Earth كارتاسىنداعى 1. قىزىىلتاس 2. قورداي 3. اڭىراقاي تاۋى (قىزىلمەن قورشاپ، جەر اتىن قوسقان اۆتور).

«اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلامانىڭ» شىرعالاڭى مەن الاساپىرانى قازاقتاردىڭ ەركىندىك پەن ەرلىك رۋحىن شىڭدادى. وسى القاكول قايدا؟ 1723-1725 جج. قازاق جەرىنىڭ شىعىسى مەن جەتىسۋدى، سىرداريانىڭ ورتا اعىسىنا دەيىنگى ءوڭىرىن باسىپ العان جوڭعارلار ۇلىتاۋعا قاراي بەت بۇردى. بوگەنباي، قابانباي، ساۋرىق، جانىبەك، مالايسارى، ابىلاي، ابىلقايىر باستاعان قالىڭ ەل جوڭعارلارعا قارسى مايدان اشىپ، بۇلانتى مەن بولەنتى وزەندەرىنىڭ جاعاسىندا ۇلى جەڭىسكە جەتتى. بۇلانتى وزەنى مەن بولەنتى وزەنى ورىس كارتاسىندا ر. بۋلانتى جانە ر. بەلەۋتي تۇرىندە كەزدەسەدى.

كارتا 9. بۇلانتى وزەنى مەن بولەتى وزەنى ورىس كارتاسىندا ر. بۋلانتى (1) جانە ر. بەلەۋتي     (2) تۇرىندە كەزىگەدى. باقوڭىردىڭ (3) باتىسىندا. 

رەداكتسيادان: اتالمىش ماقالا اۆتوردىڭ مىنا مونوگرافياسى بويىنشا قىسقارتىلىپ جازىلدى: Nurlan Kenzheakhmet. European-Chinese Imperial Maps and Gazetteers Related to the Kazakh (Qazaq) Khanate and Its Adjacent Regions from the 16th to the 19th Centuries. OSTASIEN Verlag, 2023, 187-188.

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:

[1] ديۆاەۆ ا. ماۆزولەي كوك-كەسەنە ( يستوريكو-ارحەولوگيچەسكايا زامەتكا) //پروتوكولى زاسەداني تۋركەستانسكوگو كرۋجكا ليۋبيتەلەي ارحەولوگي، گود 10. تاشكەنت، 1905, 41-ب; كاستانە ا. درەۆنوستي كيرگيزسكوي ستەپي ي ورەنبۋرگسكوگو كرايا //ترۋدى ورەنبۋرگسكوي ۋچەنوي ارحيۆنوي كوميسسي، ۆىپ. 23. ورەنبۋرگ، 1911, 189-ب.;

[2] كيرگيز-كازاكي ۆ 17 ي 18 ۆەكاح، قاراڭىز، تىنىشپاەۆ، ماتەريالى ك يستوري كيرگيز-كازاكسكوگو نارودا. تاشكەنت، 1925, 10; تىنىشپاەۆ م. ۆەليكيە بەدستۆيا، ا.، 144-145.

[3] قازاقستان تاريحى (كونە زاماننان بۇگىنگە دەيىن).3. الماتى، 2002, 143-144.

[4] https://iiif.lib.harvard.edu/manifests/view/ids:53267248.

[5] Togan A.Z.V. Bugünkü Türkili (Türkistan) ve Yakın Tarihi. İstanbul: Arkadaş، İbrahim Horoz ve Güven Basımevleri, 1942–1947. 696 p.

[6] جەرىڭنىڭ اتى - ەلىڭنىڭ حاتى: ەنتسيكلوپەديالىق انىقتامالىق. الماتى: ارۋنا، 2006,754.

[7] Central Asia [cartographic material]: constructed from the latest English and Russian documents, adapted to recent astronomical observations; by J. Arrowsmith, 1872 / [lithographed by] Stanford's Geogl. Estabt.، 55, Charing Cross, S.W. online at https://catalog.princeton.edu/catalog/9976877393506421

[8] قاراڭىز: اڭىراقاي شايقاسى قاي جەردە بولدى؟ ەگەمەن قازاقستان,  06 اقپان، 2019.

Abai.kz