ەلىمىزدىڭ مەملەكەتتىك الەۋمەتتىك ساياساتىنىڭ ماڭىزدى باعىتى - انا مەن بالانىڭ قۇقىعىن قورعاۋ دەسەك قاتەلەسپەيمىز. انا مەن بالا قۇقىعى مەملەكەتتىڭ حالىقارالىق ىنتىماقتاستىعىنىڭ دا وزەكتى سالاسى بولىپ كەلەدى. قوعامدا ەرەكشە قورعاۋعا مۇقتاج توپ انا مەن بالاعا قاتىستى ساياسي باعىتتىڭ ءمان-ماڭىزى حالىقتىڭ رەپرودۋكتيۆتى دەڭگەيى، مەملەكەتتىڭ ەڭبەك، زياتكەرلىك الەۋەتى، جاس ۇرپاقتىڭ فيزيكالىق، رۋحاني جانە ادامگەرشىلىك دامۋى ايەلدەر مەن بالالاردىڭ دەنساۋلىعى، الەۋمەتتىك جاعدايىمەن تىكەلەي بايلانىستى ەكەندىگىن كورسەتەدى. سوندىقتان ءوزىن قۇقىقتىق-دەموكراتيالىق، الەۋمەتتىك دەپ ايقىنداعان ەلدە انا مەن بالاعا دەگەن قامقورلىق، قولداۋ كورسەتۋ ۇدايى ءارى جۇيەلى تۇردە جۇرگىزىلۋى كەرەك.

قازاقستاندا 6 ميلليوننان استام كامەلەتتىك جاسقا تولماعان بالا بار. ولاردىڭ ءبارىنىڭ تەگىن ورتا ءبىلىم الۋىنا، تەگىن مەديتسينالىق كومەك الۋىنا قۇقىعى بار. بۇل زاڭمەن بەكىتىلگەن قاعيدا. سوعان قوسا، ءار بالانىڭ ءوزى قالاعان سپورت تۇرىمەن شۇعىلدانىپ، وزىنە جاقىن ءدىندى ۇستانىپ، مادەني دەمالۋعا قۇقىعى بار. بالانىڭ ءوز ار-وجدانىن قورعاۋعا قۇقىعى بار. كامەلەتتىك جاسقا تولماي، اتا-اناسىنىڭ، نە قامقورشىسىنىڭ قاراۋىندا بولعانىنا قاراماستان، ەشقانداي بالانىڭ بىرەۋدەن ءزابىر كورىپ، سوققىعا جىعىلۋىنا زاڭ بويىنشا جول بەرىلمەيدى. ونداي جاعداي بولعان كەزدە، قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى بالانىڭ قۇقىعىن قورعايدى.

قازاقستان  «بالا قۇقىقتارى تۋرا­­لى حالىقارالىق كونۆەنتسياعا» قوسىلعان. سوندىقتان قۇجاتتا جازىلعان بالا قۇقىعىن قورعاۋ تۋرالى بارلىق ەرەجەلەردى بۇلجىتپاي ورىنداۋعا، ءوز اۋماعىندا ونىڭ تالاپتارىن قامتاماسىز ەتۋگە مىندەتتى.

2007 جىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ جانىنان بالالار قۇقىعىن قورعاۋ جونىندەگى كوميتەت قۇرىلدى. وسىعان وراي، ەلىمىزدىڭ بۇكىل وڭىرىندە بالالاردىڭ قۇقىعىن قورعاۋدى قامتاماسىز ەتەتىن، ياعني زاڭدىق، مورالدىق، پسيحولوگيالىق، اقپاراتتىق تۇرعىدا كومەك بەرەتىن دەپارتامەنتتەر جۇمىس ىستەي باستادى.

وكىنىشكە وراي، ومىردە ءارتۇرلى سەبەپتەرمەن بالالاردىڭ ءبارى تولىق وتباسىندا دۇنيەگە كەلمەيدى. بۇگىندە قازاقستاندا جەتىم جانە اتا-اناسىنىڭ قامقورلىعىنسىز قالعان 23 مىڭعا جۋىق بالا بار. ولاردىڭ 4 مىڭعا جۋىعى بالالار ۇيىندە تاربيەلەنىپ جاتىر.

«بىراق ءبىر قۋانتارلىعى بالالار ۇيلەرى جىل سايىن ازايىپ كەلەدى. سوڭعى ون جىلدا جەتىم بالالاردى تاربيەلەيتىن ۇيىمدار سانى 114-كە قىسقاردى. بۇگىندە جەتىم بالالار مەن اتا-انا­سىنىڭ قامقورلىعىنسىز قالعان بالا­لار تۇراتىن 96 ۇيىم بار. كەيىنگى ون شاقتى جىلدا وسى ۇيىمداردىڭ تاربيەلەنۋشىلەرى 10 مىڭعا ازايعان»،-دەيدى بالالاردىڭ قۇ­قىق­تارىن قورعاۋ كوميتەتى توراعا­سىنىڭ ورىنباسارى يۋليا وۆەچكينا.

وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ قاۋىپسىزدىگى رەسپۋبليكامىزدىڭ باستى قۇندىلىقتارىنىڭ ءبىرى ەكەنىن ماقالامىزدىڭ باسىندا ايتىپ وتكەنىمىزدەي، ەل پرەزيدەنتتى بالالاردىڭ بولاشاعى جالپىۇلتتىق مىندەتكە ەكەنىن ەسكە سالىپ، 2022 جىلدى «بالالار جىلى» ەتىپ بەكىتكەن ەدى. مەملەكەت بالالاردىڭ قارجىلىق-ماتەريالدىق جاعىنان قامتاماسىز ەتىلۋىن باستى قاجەتتىلىك سانايدى. سايكەسىنشە، پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ ۇلتتىق جىلدىق تابىسىنىڭ 50 پايىزىن كامەلەتتىك جاسقا تولماعان بالالاردىڭ ەسەپشوتتارىنا اۋدارىلىپ وتىرۋ كەرەكتىگىن ايتتى. بۇل قوعامدا ۇلكەن قولداۋعا يە بولدى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسى بالا قۇقىقتارى جونىندەگى تاعايىندالعان ۋاكىلى ارۋجان سايىننىڭ ايتۋىنشا، مەملەكەت باسشىسىنىڭ بۇل ۇسىنىسىبالالاردىڭ بولاشاعىنا ۇلكەن كەپىلدىك بەرەدى. ول قازاقستان ازاماتتارىن وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ كەلەشەگى ءۇشىن جاسالىپ جاتقان ءار رەفورمانى ىسكە اسىرۋعا اتسالىسۋعا شاقىردى.

«بالا كامەلەتكە تولىپ، جينالعان اقشانى پايدالانۋ قۇقىعى بەرىلگەنشە ولاردىڭ ادەپتى، دەنى ساۋ، ءبىلىمدى بولىپ ءوسۋىن قامتاماسىز ەتۋىمىز كەرەك. سونداي-اق ولاردىڭ قۇقىعىن بۇزاتىن كەز-كەلگەن ءىس-ارەكەتتەن قورعاۋىمىز كەرەك»،-دەدى ول.

ارۋجان سايىن انا مەن بالاعا قاتىستى جاسالىپ جاتقان شارالارعا توقتالدى.

«بيىل 1 قاڭتاردان باستاپ بالا كۇتىمىنە بەرىلەتىن قاراجات 1 جارىم جاسقا دەيىن ۇزارتىلدى. بۇل اتا-انا ءۇشىن ۇلكەن كومەك. اسىرەسە، بۇل شارا جەتىم بالالاردى تاربيەلەيتىن ۇيىمداردا سابيلەر سانىن ازايتۋعا سەپتىگىن تيگىزەدى. سەبەبى، كوپتەگەن اتا-انا بالالارىن ماتەريالدىق قامتاماسىز ەتە الماعان سوڭ، شاقالاعىن سونداي ۇيىمدارعا اپارىپ تاستايدى»،-دەدى ومبۋدسمەن.

2020 جىلعى دەرەكتەر بويىنشا رەسپۋبليكادا 37,5 مىڭ ادام 14,7 ملرد تەڭگە شاماسىندا جۇكتىلىك پەن بوسانۋعا بايلانىستى تابىسىنان ايىرىلعاندىقتان تولەم العان. «التىن القا» جانە «كۇمىس القا» القا العان انالارعا بيۋدجەتتەن 47,5 ملرد تەڭگە بولىنگەن. 2020 جىلعى مالىمەتتەر بويىنشا دەكرەت دەمالىسىنداعى جۇمىس ىستەيتىن ايەلدەردىڭ مىندەتتى زەينەتاقى جارنالارىن سۋبسيديالاۋعا 434,4 ملن تەڭگە بولىنگەن.

قازاقستاندا دا وزگە وركەنيەتتى ەلدەردەگىدەي انالاردىڭ، ايەلدەردىڭ جوعارى ءبىلىم الىپ، قىزمەت ىستەپ، مانساپ جولىندا كوتەرىلۋىنە جول اشىق. بىراق قوعامنىڭ شىندىعى باسقاشا سويلەيدى. مەملەكەت تاراپىنان باقىلاۋدىڭ بولعانىنا قاراماستان، كوپ جاعدايدا ايەلدەردىڭ، انالاردىڭ قۇقىعى مەن بوستاندىعىنا قاتىستى وتكىر ماسەلەلەر تۋىنداپ جاتادى. سونىڭ ءبىرى وتباسىنداعى زورلىق-زومبىلىق، ايەلدەرگە ەرلەر تاراپىنان جاسالاتىن مورالدىق، پسيحولوگيالىق قىسىم تۋرالى ەستىپ، كورىپ ءجۇرمىز.

وسىنداي وتباسىندا بولاتىن كەلەڭسىز، ءتىپتى كەيدە ارتى ءولىم-جىتىمگە اپاراتىن جاعدايلاردىڭ سەبەبى ءارتۇرلى. مىسالى: جۇمىسسىزدىق، ماتەريالدىق جەتىسپەۋشىلىك، ماسكۇنەمدىك، ويىنقۇمارلىق تاعى دا باسقالارى. بۇۇ-نىڭ مالىمەتىنە سۇيەنسەك، قازاقستاندا جىلدا 400 ايەل تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىقتان قازا تابادى ەكەن. قورقىنىشتى ستاتيستيكا. مۇنىڭ ارتىندا ويران بولعان وتباسى، جەتىم قالعان بالا، تۇرمەگە توعىتىلعان اكەنىڭ تاعدىرى جاتىر. رەسمي دەرەكتەردە كەيىنگى 5 جىلدا وتباسىندا دەنساۋلىققا قاساقانا اۋىر زاقىم كەلتىرۋ فاكتىسى 2 ەسە وسكەن ەكەن. بۇل، اسىرەسە ايەلدەردىڭ، باسى جارىلىپ، قول-اياعى سىنعان جاعدايلاردىڭ كوپتىگىن كورسەتەدى.

2022 جىلدىڭ وزىندە قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىق بويىنشا 157 884 فاكتىنى تىركەگەن. ونىڭ ىشىندە 61 464 جاعداي وتباسىلىق الىمجەتتىككە جاتقىزىلعان. الەمدىك پاندەميا كەزىندە بۇل كورسەتكىش ءوسىپ، جوعارى شەككە جەتكەن.

وسى تۇستا قازاقستاندا مۇنى رەتتەيتىن ناقتى مەحانيزمى جولعا قويىلعان. 1999 جىلى ەلىمىز پوستكەڭەستىك ەلدەر ىشىندە ءبىرىنشى بولىپ ىشكى ىستەر ورگاندارى جۇيەسىندە تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىق سالاسىنداعى جۇمىستى ۇيلەستىرىپ، ايەلدەردى زورلىق-زومبىلىقتان قورعاۋ تۋرالى  ارنايى لاۋازىمدىق قىزمەت بىرلىگىن بەلگىلەگەن بولاتىن.

سول كەزدەن بەرى مەملەكەت تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىق ماسەلەسىن ءجىتى قاداعالاپ وتىر. مۇنداي زاڭ بۇزۋشىلىق ارەكەتتەر كوپ جاعدايدا زاڭدى ورگاندارعا جەتپەي جاتادى. سەبەبى، ايەل ادامدار وتباسىندا الىمجەتتىك كورگەنى تۋرالى ارىز جازبايتىن جاعدايلار جەتەرلىك. وعان سالت-داستۇرگە سالىپ، وتباسىنداعى ۇرىس-كەرىستى سىرتقا شىعارماۋ دەگەن سەكىلدى سەنىمدەر سەبەپ بولىپ جاتادى. كەيىنگى ۋاقىتتا الەۋمەتتىك جەلىنىڭ دامۋىمەن زورلىق-قورلىق كورگەن ايەلدەردىڭ ۆيدەولارى مەن فوتولارى تارالىپ، مۇنداي سۇمدىق جاعدايلار قوعام نازارانا شىعارىلادى.

وتباسىلىق زورلىق-زومبىلىققا ۇشىراعان ادامدار ءۇشىن ەلىمىزدە كومەك الۋدىڭ جولدارى قاراستىرىلىپ، ارنايى الگوريتمى جاسالعان. مىسالى، ءزابىر كورگەن ادام مۇمكىندىگىنشە 102 نومىرىنە حابارلاسۋى كەرەك. سول جەردە ارىز بەرە الادى. سونداي-اق «Qamqor.gov.kz» پورتالى ارقىلى ونلاين ارىز بەرۋگە بولادى. جارالانعان جاعدايدا 103 نومىرىنە حابارلاسىپ، مەديتسينالىق كومەك شاقىرۋى كەرەك. وسىدان كەيىن پوليتسيا قىزمەتكەرلەرىنەن سوت-مەديتسينالىق ساراپتاماعا جولداما الۋى قاجەت بولادى. 150 نومىرىنە حابارلاسۋىنا نەمەسە «www.telefon150.kz» ۋەب-سايتىنا جازۋعا زورلىق كورگەنى تۋرالى ارىزدانۋعا دا بولادى. تاۋلىك بويىنا قىزمەت كورسەتەتىن سەنىم تەلەفوندارىنا حابارلاسۋعا، وسىلايشا قۇقىقتىق جانە پسيحولوگيالىق كومەك الۋىنا مۇمكىندىك بار. ودان بولەك جەرگىلىكتى ۋچاسكەلىك ينسپەكتوردان جانە داعدارىس ورتالىقتارى مەن باسقا دا قاجەتتى ۇيىمداردىڭ بايلانىس ءنومىرى تۋرالى اقپارات الۋعا بولادى. مۇنداي كەزدە حابارلاسۋشىنىڭ اتى-ءجونى، جەكە دەرەكتەرى، بولعان جايدىڭ انىق-قانىعى قۇپيا ساقتالادى.

انا مەن بالانىڭ قۇقىعىن قورعاۋمەن رەسپۋبليكادا كوپتەگەن ورتالىقتار مەن ۇيىمدار اينالىسادى.

سونىڭ ءبىرى – داعدارىس ورتالىقتارى. قازىرگى تاڭدا رەسپۋبليكانىڭ ءبىرشاما وڭىرىندە جەمىستى جۇمىستار اتقارىپ وتىر. ورتالىقتاردىڭ باستى ماقساتى – تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىققا ۇشىراپ، بارار جەرى قالماعان ايەلدەرگە قۇقىقتىق، پسيحولوگيالىق ، ماتەريالدىق جاردەم بەرۋ. ءبىر وكىنىشتىسى، اتالعان ورتالىقتارعا كامەلەت جاسىنا جەتپەگەن جاسوسپىرىمدەر كوپتەپ حابارلاسادى ەكەن.

ەلىمىزدە قازىر 44 داعدارىس ورتالىعى جۇمىس ىستەيدى. بۇل جەرگە 150 سەنىم نومەرى ارقىلى بالالارعا كومەك كورسەتىلسە، 1415 نومەرى ارقىلى تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىققا تاپ بولعان ايەلدەرگە قولداۋ كورسەتىلەدى.  11616 نومەرىندەگى «سەنىم تەلەفونى» ادام ساۋداسى قىلمىسى بويىنشا قىزمەت كورسەتەدى.

وتباسىلىق زورلىق-زومبىلىق ماسەلەلەرى بويىنشا نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق اكتىلەر دە، ءتارتىپ بۇزۋشىلاردى جاۋاپقا تارتاتىن زاڭ تالاپتارى قاتاڭدانىپ كەلەدى. ماسەلەن، وتباسىندا زورلىق كورسەتۋشىنى اكىمشىلىك كودەكستىڭ 73-بابى بويىنشا قاماۋعا الۋ مەرزىمى 3 كۇننەن 5 كۇنگە دەيىن ۇزارتىلدى.

قىلمىستىق كودەكستىڭ 110-بابى «قيناۋ» قىلمىسى  جەكە ايىپتاۋ ىسىنەن مەملەكەتتىك ءىس ساناتىنا وزگەرتىلدى. بۇل جەردە الىمجەتتىك تۋرالى دالەلدەردى ءزابىر كورۋشى ەمەس، قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى جينايتىن بولادى.

قىلمىستىق كودەكستىڭ 110-بابىمەن قىلمىس جاساعان ادام 4 جىلعا دەيىن سوتتالادى. ەڭ از دەگەن مەرزىم 3 جىل.

ەلدەگى وتباسىلىق-دەموگرافيالىق احۋال، وتباسىنداعى انا مەن بالا قاۋىپسىزدىگى مەن قۇقىعىن قورعاۋ، وتباسىلاردىڭ بالا سۇيە الماۋى، سوڭعى كەزدەرى اجىراسۋ سانىنىڭ ارتۋى، تولىق ەمەس وتباسى، نەكەسىز بالا تۋ، بالالاردىڭ قاۋىپسىزدىگى مەن قۇقىعىن قورعاۋ ماسەلەسىمەن قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتiنiڭ جانىنان قۇرىلعان «ايەلدەر ىستەرى جانە وتباسىلىق-دەموگرافيالىق ساياسات جونiندەگi ۇلتتىق كوميسسيا» اينالىسىپ كەلەدى. ۇيىم باسشىسى ايدا بالاەۆا ھز سوزىندە ەلىمىز ءۇشىن وتباسى ينستيتۋتى مەملەكەتتىڭ ماڭىزدى تىرەگى جانە وتباسى ساياساتى ۇلتتىق دامۋ ستراتەگياسىنىڭ اجىراماس بولىگى دەگەندەي،  ۇكىمەتكە جىل سايىن انا مەن بالانى قورعاۋ، وتباسىنىڭ ءال-اۋقاتى سالاسىنداعى زاڭنامالىق جانە ينستيتۋتسيونالدىق مۇمكىندىكتەردى كەڭەيتۋ بويىنشا مىندەتتەر قويىپ، ناتيجەگە جەتىپ كەلەدى.

تۇپتەپ كەلگەندە ءار وتباسىندا بالانىڭ ومىرىنە ەڭ الدىمەن اتا-اناسى جاۋاپتى. اتا-انا ومىرگە اكەلگەن بالاسىنىڭ بولاشاعىنا جاۋاپكەرشىلىك الىپ، ونىڭ دەنساۋلىعىنىڭ جاقسى بولۋىنا، بىلىمىنە، تاربيەسىنە، بالانىڭ قوعامنىڭ ساپالى مۇشەسى بولۋىنا قولىنان كەلگەنشە جاعداي جاساۋعا مىندەتتى. ال مەملەكەت بولسا، جالپى الەۋمەتتىك ساياسات اياسىندا ولاردىڭ قوعامنىڭ تەڭ قۇقىلى مۇشەسى رەتىندەگى قاجەتتىلىكتەرىن قاناعاتتاندىرۋعا جاعداي جاساۋعا مىندەتتى.

Abai.kz