ءبىز بۇل جولعى اڭگىمەمىزدە قازىرگى قازاق پروزاسىنداعى ادەبي فەنومەن - دۋمان رامازاننىڭ (سۋرەتتە) جاڭا ادەبي باعىتتاعى ىزدەنىستەرى مەن جەتىستىكتەرى جايىندا وي تولعاماقپىز. ويتكەنى، مودەرنيزمنىڭ شەكپەنىنەن شىققان ۇلتتىق سونى ادەبي باعىتقا ءوز اياعىنان قاز تۇرىپ كەتۋى ءۇشىن جانە ءتول ادەبيەتىمىزدە ادەبي پروتسەستە جەكە باعىت رەتىندە تولىققاندى ورنىعۋى ءۇشىن ءوز ۇلەسىن قوسقان دۋمان رامازاننىڭ «كوش» جيناعىنا ەنگەن بارلىق اڭگىمەلەرىن ەمەس، تەك ەڭ الدىمەن جەكە وقىرمان رەتىندە ءتورت اڭگىمەسىن ونىڭ جازۋشىلىق ۇستانىمى مەن شىعارماشىلىق شەبەرىلىگى جاعىنان قاراستىرىپ شىعۋعا باعدار ۇستاندىق. قالامگەردىڭ ادەبيەتىمىزدەگى پوستمودەرندىك (كەيىنگىمودەرندىك) باعىتتىڭ كوشباسشىلارىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلاتىندىعىن ەندىگى جەردە كەلتە ويلاپ، تەرىس قاعىپ،  جوققا شىعارۋعا بولمايدى.

ءبىز بۇل جولعى اڭگىمەمىزدە قازىرگى قازاق پروزاسىنداعى ادەبي فەنومەن - دۋمان رامازاننىڭ (سۋرەتتە) جاڭا ادەبي باعىتتاعى ىزدەنىستەرى مەن جەتىستىكتەرى جايىندا وي تولعاماقپىز. ويتكەنى، مودەرنيزمنىڭ شەكپەنىنەن شىققان ۇلتتىق سونى ادەبي باعىتقا ءوز اياعىنان قاز تۇرىپ كەتۋى ءۇشىن جانە ءتول ادەبيەتىمىزدە ادەبي پروتسەستە جەكە باعىت رەتىندە تولىققاندى ورنىعۋى ءۇشىن ءوز ۇلەسىن قوسقان دۋمان رامازاننىڭ «كوش» جيناعىنا ەنگەن بارلىق اڭگىمەلەرىن ەمەس، تەك ەڭ الدىمەن جەكە وقىرمان رەتىندە ءتورت اڭگىمەسىن ونىڭ جازۋشىلىق ۇستانىمى مەن شىعارماشىلىق شەبەرىلىگى جاعىنان قاراستىرىپ شىعۋعا باعدار ۇستاندىق. قالامگەردىڭ ادەبيەتىمىزدەگى پوستمودەرندىك (كەيىنگىمودەرندىك) باعىتتىڭ كوشباسشىلارىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلاتىندىعىن ەندىگى جەردە كەلتە ويلاپ، تەرىس قاعىپ،  جوققا شىعارۋعا بولمايدى.

قوعامدىق سانا مىڭ قۇبىلىپ، جۇرت پىكىرى سان وزگەرىپ جاتقان قازاقتىڭ رۋحاني ومىرىندە ادەبيەتكە قاتىسىمىز بولعاندىقتان، اعا بۋىننىڭ، ءوز قاتارىمىز بەن كەيىنگى تولقىن پروزايكتەرىنىڭ سياسى كەپپەگەن جاڭا تۋىندىلارىن قالت جىبەرمەي وقيىمىز دەگەنىمىز ءبىر جاعى - اعاتتىق، ەكىنشى جاعىنان مۇلدەم مۇمكىن ەمەس دۇنيە. ال، جىلت ەتكەن جاڭا تۋىندىلاردى وقي قالاتىن بولساق، وندا اعا بۋىننان ۇلتتىق ساناسىزدانعان كەڭەستىك كەزەڭىنىڭ كولەڭكەسىن، جاڭا تولقىننان باتىستىق توبىرلىق مادەنيەتتىڭ ەلەسىن اڭعارىپ، «اتتەگەن-اي» دەپ وزەك ورتتەنىپ وتىرعاندا ءوز تۇستاستارىڭنىڭ الاشي-تۇركىلىك-يسلامدىق دۇنيەتانىمىنىڭ سينتەزىنەن تۇراتىن تۇششىمدى شىعارمالارىنا دەن قويعان ۋاقتا كوڭىلىڭ بايىز تاۋىپ، ءبىر تىنشىپ قالادى.

الەمدىك، تۇركىلىك، الاشتىق ءومىر قۇبىلىستارىنا وزگەشە وي جۇگىرتۋ، قازاق قوعامىنىڭ كولەڭكەلى جاعىنىڭ جاھاندانۋ داۋىرىنە ساي سۋرەتتەلە باستاۋى ءبىزدىڭ بۋىن قالامگەرلەرى ىشىندە وتە-موتە اسقار التاي مەن دۋمان رامازاننان ايقىن اڭعارىلادى. اتالعان جازۋشىلاردان قازاق كەيىگمودەرندىك پروزاسىنىڭ التى قاسيەتى اڭعارىلادى: 1) پروزانىڭ وزىندىك كودقا يە بولۋى، ياعني ءماتىندى ۇيىمداستىرۋ ەرەجەسى; 2) الەمنىڭ بەرەكەسىزدىگىن وزدىك ۇعىنۋىن سانالى تۇردە حاوس ارقىلى بەرۋگە تالپىنۋ; 3) كەز كەلگەن بەدەلگە سكەپتيكالىق قاتىناستا قاراپ پاروديالاۋعا تالپىنىس، ءماتىننىڭ وزىندىك ماقساتى «حات بەدەلى»; 4) كوركەم-بەينەلەۋ ادىستەرىنىڭ شارتتىلىعى  «ادىستەردى جالاڭاشتاۋ»; 5) ءبىر ءماتىن بويىنا ءتۇرلى جانر مەن ءتۇرلى ادەبي ءداۋىردى تۇتاستىرۋ.

بۇلاردان بولەك ايگۇل كەمەلباەۆا مەن روزا مۇقانوۆلاردىڭ پروزاسىنا وي جۇگىرتكەن شاقتا كەيىپكەر بويىنداعى ەكى يدەيانىڭ بەيبەرەكەتىسىزدىك پەن نيگيليستىك كوزقاراستار ۇستەمدىگى ورىس ءتىلدى قازاق ادەبيەتىنە ءتان ەكەندىگىن سەزىنىپ، قازاق پوستمودرەنميزمى دەگەنىمىز فەنيكس قۇستاي قايتا تۇلەگەن مودەرنيزم دەگەن ادەبي اكسيومامەن بەتپە-بەت كەلەمىز.

مادەني-رۋحاني كەڭەستىك كوممۋنيستىك يدەولوگيانىڭ ورنىن ۇلتتىق يدەولوگيا مەن ورىستانعان قازاقتاردىڭ كوسموپوليتتىك يدەولوگياسى باستى. دىندە، عىلىمدا، ساياساتتا بۇرىنعى بىراۋىزدىلىق كەلمەسكە كەتتى. الاش قوعامىن رۋحاني حاوس جايلادى. وسى حاوس ءينۆوليۋتسيونيستىڭ ارمانى. ءار تۇسىنىكتەگى، ءار ادەبي باعىت پەن اعىمداعى جازۋشىلارىمىز ونى وزىنشە ءتۇسىندىردى.  رەالدى ءومىر، بەيرەالدى ومىرگە اينالدى. وسى ادەبي حال كەشۋدى شىعارماشىلىق ءىس-ارەكەت ۇستىندەگى ءبىزدىڭ بۋىن جازۋشىلارى ءار ءتۇرلى قابىلداپ، ءار قيلى ايشىقتادى.

قازاق پوستمودەرنيزمىنىڭ مانيفەسىندەي بولعان تىنىشتىقبەك ابدىكاكىموۆتىڭ «ءومىر - وگىز، ۋاقىت - دوڭىز، دوڭىز بوعىن دومالاتقان مەن وسىراق قوڭىز» دەگەندەيىن ءومىردى بەيداستۇري باعالاۋ ءۇردىسى قازاق ادەبيەتىنە ءححى عاسىردا دەندەپ ەندى. پوستمودەرنيزمنىڭ بەلدى وكىلى سانالاتىن دۋمان رامازان - بەلگىلى پروزايك. ول قازىرگى قازاق ادەبيەتىندەگى اسقار التاي، ايگۇل كەمەلباەۆا، روزا مۇقانوۆا ت.ب. زامانا قالامگەرلەرىمەن ءبىر قاتاردا تۇرادى. سونىمەن بىرگە ولاردان وزگەشەلەنىپ، ءداستۇرلى ۇلت ادەبيەتىنىڭ ماڭدايىنا سىيمايتىن اڭگىمەلەرىمەن ەرەكشەلەنەدى.

دۋمان رامازاننىڭ كوركەمدىك الەمى رومانتيزم مەن رەاليزم، ناتۋراليزم مەن سەنتيمەنتاليزم، مودەرنيزم مەن سيۋرەاليزمنىڭ وتە كۇردەلى ءبىرىن-ءبىرى جوققا شىعارىپ، ءارى تولىقتىرىپ، ءارى وزگەرىسكە ۇشىراتىپ وتىراتىن ەستەتيكالىق تەندەنتسيالارىنىڭ سينتەزىنەن تۇراتىن پوستمودەرنيزمنىڭ پروزاداعى ۇلتتىق ەتولونى.  2000 جىلداردان باستاپ ونىڭ پروزاسى بەيرەالدى باستاۋ كوزگە بىرتە-بىرتە يە بولا ءتۇستى. دۋماننىڭ سان تاراپتى ەپيگوندىق ەلىكتەۋ-سولىقتاۋشىلىقتان ادا وزىندىك اۆتورلىق ءستيلى مەن قالامگەرلىك باعىت-باعدارىن تانىتاتىن ادەبي ىزدەنىستەرىنىڭ قورىتىندىسىنا بالاناتىن «كوش» اڭگىمەلەر جيناعى جازۋشىنىڭ جاڭا عاسىردىڭ 10 جىلدىعىن قالاي ەڭسەرگەنىن تولىققاندى اڭعارتىپ، شىعارماشىلىق ىزدەنىستەرى تۋراسىندا ءوز وقىرماندارى الدىندا جازۋشىلىق ەسەپ بەرۋى بولىپ تابىلادى. ول ءوزى ۇناتقان تۋىندىلارىن اۆتورلىق قالاۋى بويىنشا وتە ءساتتى جانە ءبىرشاما ءساتتى دەپ شارتتى تۇردە ءبولىپ شىعارما ءماتىنىنىڭ تىنىنەن كەزەكتەستىكپەن ورىن بەرگەنى كورىنىپ تۇر. سوندىقتان دا ءبىز جازۋشىنىڭ وسى توپتاستىرۋىمەن ىقتاياتتىقپەن  كەلىسىپ، بارلىق اڭگىمەلەرىن جىپكە ءتىزىپ تىزبەكتەپ شىعۋدان بويدى اۋلاق ۇستاي وتىرىپ، تەك قالامگەردىڭ قازاق وقىرمانىنا نەنى ايتپاق بولعانىنا، نەنى ەمەۋىرىمەن سەزدىرمەك بولعاندىعىن ادەبيەت نازارياتشىسى رەتىندە جۇرت قۇپتايتىن، نە جوققا شىعارىپ كەلىسپەيتىن تاپتاۋىرىندىقتان جاڭاشىلدىعى باسىم ادەبي تەوريالىق تانىم-تۇسىنىك نەگىزىندە وي جۇگىرتىپ، ءوز پىكىرىمىزدى بىلدىرەمىز. جانە دۋمان رامازان شىعارماشىلىعى تۋراسىندا ەلدىڭ ءبارى دەن قوياتىن بىردەن ءبىر اقيقات، بىردەن ءبىر دۇرىستى سوڭعى ءسوزدى تۇگەسە ايتىپ وتىرمىز دەگەن عىلىمي كۇماندى پىكىردەن اۋلاقپىز. رەالدىلىق پەن فانتازيانىڭ  وزىندىك ايشىققا يە سينتەزى جازۋشىنىڭ  جانر، قۇرىلىمدىق جانە سيۋجەت ءتۇزۋشى پرينتسيپىنە اينالدى. جازۋشىنىڭ وسى جيناققا ەنگەن «كوش»، «جاتباۋىر»، «و دۇنيەدەگى كەزدەسۋ» ت.ب. اڭگىمەلەرىندە جوعارىدا ءبىز ءسوز ەتكەن ادەبي ءادىس كەڭ كورىنىس تاپقان. وسى اتالعان اڭگىمەلەردە رەالدىلىق ءبىر شەتكە ىسىرىلىپ، رومانتيكالىق قوس الەمدىلىك (رومانتيچەسكي دۆوەميريە) يدەياسى «ولىلەر پاتشالىعىنان» ەنىپ، «وسىندا» مەن «وندا» بولمىسى ءبىر-بىرىنە قاراما-قارسى قويىلىپ، جازۋشى ءوز وقىرمانىنا نە شىنايى ءومىر ء(پاني), نە تىلسىمدى تىرلىك (باقي) تۋراسىندا تۇتاسقان تۇسىنىكتىڭ ۇشتىعىن ۇستاتۋعا ەش تىرىسپايدى، قايتا  ولاردىڭ كورشىلەسە ءومىر ءسۇرۋىن قابىلداۋعا ءتيىستى ەكەندىگىمىزدى ۇعىندىرادى. اۆتور ۇعىندىرماسى بويىندا دەنەڭدى مۇزداتىپ، جۇرەگىڭدى ۇشىرىپ، زارەڭدى ءزار تۇبىنە كەتىرەتىن ميستيكالىق كۇش ءبىزدىڭ ومىرىمىزگە دەندەپ ەنىپ قانا قويعان جوق، سونىمەن بىرگە ءوز زاڭدىلىعىن ادامدار اراسىندا ورناتىپ تا ۇلگەرگەندىگىن ماتىندەمەلىك ەمەۋرىنمەن سەزدىرەدى.

ءبارىمىز «اباي جولىنىڭ» قالاي اياقتالعاندىعىن جاقسى بىلەمىز. ابايدىڭ ءومىرىنىڭ سوڭعى كۇندەرىنە م.اۋەزوۆ ادامزاتتىڭ الىبىنىڭ ومىردەن ءوتۋى جايلى اۆتورلىق كونتسەپتسيا تۇرعىسىنان كەلىپ، ونىڭ اجالدان كەيىنگى ماڭگىلىك رۋحاني ءومىرىن قازاق حالقىنىڭ بولاشاعىمەن بايلانىستىرادى، ءارى ۇلت رۋحانياتى پايعامبارىنىڭ ومىردەن ءوتۋىن ەجەگەيلەپ جازۋدى ماقسات  تۇتپايدى، دۋمان رامازان «قۇسا» اڭگىمەسىندە اباي ءومىرىنىڭ سوڭعى كۇندەرىن ەپيكالىق اۋقىمدىلىقپەن بەرەدى. جانە ونى الاش تاريحىنداعى ەكى بىردەي ەرەك تۇلعا بەيبارىس جانە كەتبۇعامەن كەڭىستىكتىك-ۋاقىتتىق بىرتۇتاستىقتا الادى. جازۋشىنىڭ ميلەتشىلدىگى ارقىلى ابايدىڭ اقىرعى كۇندەرىنەن سىر شەرتەتىن «قۇساسى» مەن كەتبۇعىنىڭ سوڭعى كۇنىنە ارنالعان «اجال كەلگەن كۇن» اتتى اڭگىمەسىنىڭ اراسىنداعى ترانستاريحي بايلانىستى ديپتيحتىقتىق (كونە گر. δίπτυχος «قوسارلانعان»)  كومپوزيتسيا  ارقىلى ەكى ءولىمنىڭ ۇلت ومىرىندەگى تاريحي-مادەني ءرولىن اۆتورلىق پوزيتسياسى تۇرعىسىنان تەرەڭ ماندىلىكپەن اشىپ كورسەتەدى.

بارت ماتىندەر وزگە ماتىنمەن مىڭداعان جىپتەر ارقىلى جالعاسقان دەسە، ب. گرويس پوستمودەرندىك ءماتىن اۆتورىنىڭ ءوزىنىڭ ماتىندە بار ەكەندىگىن تانىتاتىن ستراتەگياسىنىڭ نيۆەليروۆكاسىن (ادەبي جۇتىندىرۋىن) العا تارتادى. دۋمان وسىنى بىلايشا اڭعاراتادى: «- سەنى ءوز ەلىڭ، ءوز ۇرپاعىڭ قارعايتىن بولادى. سەن قارعىسقا قالاسىڭ! قارعىس ارقالاپ ولەسىڭ! مەن ەلىمنىڭ ەرتەڭى مەن اماندىعى ءۇشىن قارتايعان شاعىمدا دا اتتان تۇسپەي ءجۇرمىن! ال سەن قۇتىز، قانىڭ قىپشاق بولسا دا، قارعى باۋلى توبەتسىڭ. اتىڭ ايتىپ تۇرعانداي قاباعان ءيتسىڭ!.. زاتىڭ قۇل بولماسا دا، اتىڭ قۇل، ماملۇكسىڭ، مەملەكەت قۇلىسىڭ! بۇگىن، مىنە، اتا-باباڭنىڭ ارۋاعىنا سىيىنىپ كەلگەن ءوز ۇلىسىڭنىڭ ۇلاندارىن قىرىپ وتىرسىڭ. سوندا سەنىڭ جوقتاعانىڭ كىمنىڭ، قاي ەلدىڭ نامىسى؟ سەن ودان دا ەسىڭ باردا ەلىڭدى تاۋىپ، جالدامالى قۇلدىقتان قۇتىل! ولسەڭ مىنالار سياقتى جوقتايتىن ەل-جۇرتىڭ قالسىن ارتىڭدا...

قۇتىرعان قاسقىرداي كوزدەرى الاق-جۇلاق ەتكەن قۇتىز سۇلتان بۇل ءسوزدى قۇلاعىنا دا ىلمەدى، جۇرەگى دە ءجىبي قويمادى. قايتا تاعدىرى قىل ۇشىندا تۇرعان جاۋىنىڭ ءتىلىن تارتپاعانىمەن قويماي، ءوزىن كىنالاي باستاعانىنا ىزاسى كەلىپ، قاتۋلانا ءتۇستى.  بەزگەگى ۇستاعان جانداي، قول-اياعى دىرىلدەپ، اۋزى-باسى جىبىرلاپ كەتتى.

- دوعار! - دەدى ايعاي سالىپ.

كەۋدەسىن كەك قىسقان كەتبۇعا قايمىعار ەمەس، توسىلار ءتۇرى جوق:

- مەن - ءيسى دەشتى قىپشاقتىڭ ۇلىق ءبيىمىن. تورەلىگىم مىناۋ: قارعىس، قارعىس ساعان. قارعىس اتسىن سەنى! - دەپ قۇتىزدىڭ بەتىنە بىلش ەتكىزىپ تۇكىرىپ جىبەردى.

اشۋعا بۋلىققان قۇتىز سۇلتان ءبىر دەمدە-اق قىلىشىن قىنابىنان سۋىرىپ الدى دا، كوز ىلەسپەن شاپشاڭدىقپەن سىلتەپ كەپ جىبەردى. اق ساقالىن قان جۋىپ كەتكەن كەتبۇعا تىزەرلەي بەرىپ، ەتپەتتەي قۇلاپ ءتۇستى...

...الدەكىمنەن كومەك كۇتكەندەي جان-جاعىنا جالتاقتاپ، قيپاق قاققان قۇتىز «ءبارىن بۇلدىرگەن سەن ەكەنسىڭ عوي!» دەگەندەي بۇلعاق امىرگە الا كوزىن اتا قارادى.

- مەن... مەن... - دەدى قۇتىزدىڭ داۋىسى دىرىلدەپ. - مەن وعان...

بەيبارىس ونىڭ ءسوزىن سوڭىنا دەيىن تىڭداعىسى كەلمەدى. سول قولىمەن جەلكە تۇسىنان بۇرە ۇستادى دا، وڭ قولىنداعى وتكىر قانجارىن جۇرەك تۇسىنا بويلاتا سۇعىپ جىبەردى. ەكى كوزى الاقتاعان سۇلتان ءتىل قاتۋعا دا شاماسى كەلمەي، بەيبارىستىڭ اياعىن قۇشا قۇلاپ ءتۇستى». (26-28 بەتتەر)

بۇل اق جانە قارا ءولىم ارقىلى اۆتور بابالارىمىز اراسىنداعى تاڭىرشىلدىكتىڭ كەتبۇعامەن بىرگە كەلمەسكە كەتكەندىگىن، اسكەري قۇلدىقتىڭ مامۇلىكتەر اراسىندا ماڭگىگە جويىلىپ، جاڭا تۇرپاتتاعى قىپشاق-يسلام اسكەري بيلىگىنىڭ بەيبارىستان باستاۋ العاندىعىن تانىتاتىن ادەبي فون جاسايدى. سوزبەن سومدالعان تاريح قالامگەردىڭ فيلوسوفيالىق كونتسەپتسياسىن وقىرمانعا ۇسىنادى.  مىسالى قازاق يسلامعا قانشا جەردەن سەنگەنىمەن باقسىلاردى، ابىزداردى، اقىنداردى ەرەكشە جاندار دەپ ساناۋىن ءالى قويعان ەمەس.... وسىنداي ەكى ەرەك جان اباي مەن كەتبۇعانى ديپتيحتىقتىق كومپوزيتسيا  ارقىلى تاريحي-مادەني اسپەكتىدە بىرتۇتتاستىقتا، بىرلىكتە الىنعاندىعى دۋمان رامازاننىڭ قالامگەرلىك شەبەرلىگى. اق جانە قارا ءولىم دۇنيەتانىمدىق فيلوسوفياسى ارقىلى قازاقتىڭ ۇلىلىعىن تانىتۋ  باعىتىنداعى اۆتورلىق ۇستانىم ءوزىن اقتاعان ادەبي شەشىم.

«بەتەرادامدى» (سۋپەرمەندى) ءبىرىنشى ورىنعا شىعارىپ، سونىڭ توڭىرەگىندە وقىرمانعا ءوز ويىن تاڭۋ جازۋشىنىڭ پوستمودەرندىك وقىرمانمەن ويىنىنداعى ءوزىن اقتاعان ادەبي ءتاسىل ەكەندىگى تۋراسىندا دۋمان رامازاننىڭ «كوش» ءاپساناسى وسىنداي وي تۇيگىزەدى. ويتكەنى، قابدەش ءجۇمادىلوۆتىڭ «سوڭعى كوش» رومانى رەالدى ءومىردى تاريحي شىندىقپەن قوسىلتا ءورىلتىپ وتىرسا، دۋمان رامازاننىڭ «كوشى» تۋراسىندا بۇلاي دەي المايمىز. وندا الاش تاريحى ءتۇرلى راكرۋستا الىنىپ، ميفتەندىرىلىپ، ساكرالدانىپ بەرىلەدى.  «اقيقاتتى تانۋ - وتە قيىن، ال ونى ايتا ءبىلۋ - ودان دا قيىن» دەگەن اۆتوردىڭ قاسيەتتى حاديستەن العان ەپيگرافىمەن كەلىسە وتىرىپ، بۇنداعى «كوش» سيمۆولى سانا مەن تىلگە قاتىستى ەكىۇداي قابىلدانادى دا، ناقتى مادەني قىزمەتى اياسىندا، ياعني، قالامگەر مەن وقىرمان اراسىندا ءماتىندى وقۋ پروتسەسى ۇستىندە تۋىنداپ ومىرگە كەلەتىن ۇلتتىق قارىم-قاتىناس تۇرىندە وزگەشە قىرىنان ورىلەدى. قابدەشتىڭ رومانى كوشتى كورگەن ۇرپاق بار كەزدە جازىلسا، دۋماننىڭ ءاپساناسى كوشتى كورمەگەن ۇرپاق كەزىندە جازىلىپ وتىر. بىراق كوشتى كورمەگەن وقىرماندار قالامگەردىڭ تۋىندىسىنا ۇجىمدىق ساناسىزدىق ارقىلى وي جۇگىرتە الادى. بۇل ارادا «كوش» ارحەتيپى تەك قانا ءفورماتۇزۋشى رەگۋلياتيۆتىك پرينتسيپ ەمەس، ءوزىنىڭ امبەباپ سەمانتيكاسى بار. وسى ارقىلى ويشىل قالامگەردىڭ تۋىندىسىنىڭ ەرەكشەلىگىن سەزىنۋگە مۇمكىندىك الامىز. تۋىندى بويىنداعى ارحەتيپ بىزگە جالپىالاشتىق ساناسىزدىقتان ۇلتتىق ۇيىسۋعا باستايتىن باستاۋ كوز بولىپ تابىلادى.

ەندى دۋمان رامازانداعى ارحەتيپتەرگە توقتالا كەتەيىك.

«قۋارعان قۋ دالانى شاڭعا كومىپ، ۇزىننان-ۇزاق شۇباتىلعان كوش كەلەدى. ات مىنگەن، تۇيەگە جۇك ارتقان، جاياۋ-جالپىلاعان ادامدار كوشى.

الدىڭعى جاقتاعى قاتارىنان سەگىز ات پارلاي جەگىلگەن التىن كۇيمەدە وسى كوشتىڭ كوشباسشىسى مالبۇقا كوسەم قالعىپ-مۇلگىپ وتىر. قاسىنداعى ايداي سۇلۋ جاس توقالى سىرتتاعى ءتۇر-تۇلعاسى كەلىسكەن جاس ۋازىرگە سۇزىلە قاراپ، تەرەزەگە تەلمىرە تۇسەدى. سەزىكتى سەكىرەر دەگەندەي، قايتا-قايتا كۇيەۋىنە كوز قيىعىن سالىپ قويادى. الدارىندا قاسقالداقتىڭ قانى قۇيىلعان قۇمىرا مەن التىن تاباققا سالىنعان قۇلجانىڭ باسى تۇر» (30-بەت). اۆتور كوش پروتسەسىنە قاتىسۋشىلاردىڭ اراسىنداعى الەۋمەتتىك تەڭسىزدىكتى «قاسقالداقتىڭ قانى قۇيىلعان قۇمىرا مەن التىن تاباققا سالىنعان قۇلجانىڭ باسى» ۇلتتىق اسحانانىڭ مادەني كودى ارقىلى بەرەدى. ءبىز قازاق سيرەك كەزدەسەتىن نارسەنى - قاسقالدىقتىڭ قانىنا تەڭەيمىز. وسى تەڭەۋ قالامگەردىڭ مەتاتىلى ارقىلى وقىرمانعا كوپ نارسەنى ۇقتىرىپ تۇر. مايەرس-بريگس تيپولوگيالارىنداعى كومبيناتسيالانۋ نەگىزىندەگى سەگىز باستى ارحەتيپتى: بيلەۋشى، قاھارمان، ابىز، ىزدەۋشى، ءسابي، سوپى، دوس، جادىگەرشىنى وسى ءاپسانا بويىنان تۇگەلگە جۋىق كەزىكتىرەمىز.

«كوشتىڭ بەل ورتاسىندا قۇلا بيەگە مىنگەن دانا قارت پەن كۇرەڭ تايعا قونجيعان ون ءۇش جاسار بالا كەلەدى. بالانىڭ تاڭدايى تاقىلداپ، اۋىزى جابىلار ەمەس. اق شاشتى اقساقالعا سۇراقتى قارشا بوراتادى.

- اتا، ءبىز وسى قايدان شىقتىق؟ - دەيدى بالا سۇراۋلى جۇزبەن.

- مەنىڭ بىلۋىمشە، باعزى جاقتان شىققان سياقتىمىز! - دەيدى دانا قارت تا تارتىنباي.

- ول قاي جاقتا؟

- ارت جاعىمىزدا.

- قازىر قاي جەردە كەلەمىز؟

- جەتەر جەرىمىزدىڭ جەلكە تۇسىندا كەلەمىز.

- سوندا ءبىز وسى قايدا بارا جاتىرمىز؟

- ءبىز قايدان شىقساق، سول جاققا قايتىپ بارا جاتقان سياقتىمىز!» (30-31 بەتتەر) دەگەن بالا مەن نەمەرە اراسىنداعى سۇحباتتاستىق ارقىلى اۆتور  قازاق ادەبيەتىندەگى قورقىت پەن اسان قايعىدان باستاۋ العان ابىز ارحەتيپى مەن ءسابي ارحەتيپىن تانىتادى. قاريا بۇل ساپارداعى كوشتىڭ ەش وپا اپەرمەيتىنىن «قايدان شىقساق، سول جاققا قايتىپ بارا جاتقان سياقتىمىز» دەگەن ەمەۋىرىنمەن-اق سەزدىرەدى.

ىزدەۋشى ارحەتيپى حالىق جانە كوسەم الەۋمەتتىك توبى ارقىلى سۋرەتتەلەدى. سونىمەن بىرگە اقيقاتتى ىزدەۋشى بەينەسىندە: «شىندىقتى ايتساڭ، كىم-كىمگە بولسىن، ۇناماي قالۋىڭ مۇمكىن. جەككورىنىشتى بولاسىڭ! اناعان قاراشى! - دەدى قارت ەسەك ءمىنىپ، تەپەڭدەپ بارا جاتقان كيىمى جۇپىنى، ءتۇرى جۇدەۋ الدەكىمدى قولىمەن نۇسقاي، - قانداي اقىلدى ادام. بىلمەيتىنى جوق. قۇداي تالانت بەرگەن. ونەرلى-اق. وزىنە، ونەرىنە نىق سەنىمدى. سودان دا ەشكىمدى كوزىنە ىلمەيدى. كەرەك دەسەڭ، حانعا دا سالەم بەرمەيدى. ايتقانىنان قايتپايدى. تەك شىرىلداپ شىندىقتى عانا ايتادى. وتىرىك سويلەي المايدى. سوندىقتان دا تەپەرىش كورىپ، تەپكىنىڭ استىندا ءجۇر!..» (31-بەت) دەپ ونەر ادامىنىڭ ماڭگىلىك بەينەسىن قازاقي قالىپتا كەستەلەيدى.

ەندى اتا مەن نەمەرە اراسىندا ۇزىلگەن سۇحباتتى جالعاستىرايىق: «جۇماق-جايدىڭ اۋىلى الىس، بالام. كۇناھارلار باستاپ كەلە جاتقان كوش ەشۋاقىتتا جۇماق-جايعا جەتە المايدى. الداپ-سۋلاۋمەن ايلالارىن اسىرىپ، قىلمىستارىن جاسىرىپ، وتىرىكتى سۋداي اعىزىپ، جول بويى جالعاندىقتىڭ ۇرىعىن سەۋىپ كەلەدى. سويتە تۇرىپ جۇماق-جايعا بارۋدى ارماندايدى. ول مۇمكىن ەمەس. ءبىز ايدىڭ-كۇننىڭ امانىندا جولدان اداستىق، بالام. اداستىرعان دا كوش باسىنداعىلار. ءبىز الدىعا بارا جاتقان جوقپىز، ارتقا قايتىپ بارامىز، - دەدى دانا قارت ءجۇنى جىعىلعان كەيىپ تانىتىپ»... (32-بەت) ابىزدىڭ ايتقانى تۋرا كەلەدى. ءبىز بۇل جەردە شاكارىم مەن مۇحتار اۋەزوۆتىڭ تۋىندىلارىنداعى نىسان ابىزدىڭ كەبەككە ايتقان بولجاۋى قالاي اينا-قاتەسىز كەلسە، دۋمان رامازان دا ءوز ابىزىنىڭ ءسوزىنىڭ قاتەسىزدىگىن فينالدىق تۇسپالداۋمەن وقىرمان ەركىنە بىلايشا قالدىرادى: «ال قالىڭ كوپشىلىك دىبىستارىن شىعارماي ىشتەرىنەن ەگىلىپ جىلاپ تۇردى. حالىقتىڭ كوز جاسىنان قارا توپىراق مي باتپاققا اينالىپ بارا جاتتى...

قايدان شىققانى، قاي جاقتان كەلگەنى بەلگىسىز، ءبىر الىپ قارا قۇس كوشتى ماڭايلاي جارىق جارتاسقا بارىپ قوندى. كوزدەرى ويناقشىپ، جان-جاعىنا تىنتىنە قارايدى. ەشقانداي قاۋىپ-قاتەردىڭ جوقتىعىن سەزىنگەن سياقتى. ۇيالاستارىن شاقىرعانداي، ءبىر-ەكى مارتە شاڭقىلداپ داۋىس شىعارىپ ەدى،  قۇزعىندار قارا قۇرتشا قاپتاپ كەتتى. جەمتىككە ۇيمەلەگەندەي، توپ-توبىمەن توپىرلاپ ۇشىپ كەلىپ، توڭىرەكتى تورۋىلداي باستادى. تاپ ءبىر توي تويلاۋعا جينالعانداي، مويىن-باستارى قىلتىلداپ، شەگىر كوزدەرى جىلتىلداپ، بۇيىرلەرى بۇلتىلداپ، بوتەگەلەرى بۇلكىلدەپ، سەكەڭ قاعىپ، سەكىرىپ ءجۇر» (38-بەت).

اۆتور ءوزىنىڭ «و دۇنيەدەگى كەزدەسۋ» اڭگىمەسىندە: «ەندى، مىنە، تاعى دا تاعدىر-تالايلارى توقايلاسىپ، از كۇن قوناق بولعان جارىق جالعانمەن ءبىر مەزگىلدە قوش ايتىسىپ، ماڭگىلىك ساپارعا بىرگە اتتانباق. ءدال قازىر ەكەۋىنىڭ دە حال-كۇيى بىردەي. بويلارىنان ءال كەتىپ، جاندارى كەۋدەلەرىنەن شىعىپ كەتۋگە تاياۋ تۇر. ءالسىن-ءالسىن ىڭىرسىپ، شۇڭىرەك كوزدەرىن ارەڭ-پارەڭ اشىپ-جۇمىپ، باياۋ عانا كىرپىك قاعادى» (39-بەت).

ءبىر پالاتادا جاتقان قوس اۋىلداس، ءارى سىنىپتاستىڭ عۇمىرىن تومەندەگىدەي رەتپەن ءسوز ەتەدى: «ەكەۋى دە پايعامبار جاسىنان اسقان، قارتتىققا يەك ارتقان جاندار. ونىڭ ءبىرى - قالانىڭ جوعارعى تاۋ جاق بەتكەيىندە ورنالاسقان حان سارايىنداي ۇيدە تۇراتىن ءساززات سۇرلاشوۆ مىرزا. ءومىر بويى ات ۇستىندە جۇرگەن، ۇزاق جىل اۋىل، اۋدان اكىمى سياقتى لاۋازىمدى قىزمەتتەر اتقارىپ، جالعاندى جالپاعىنان باسىپ، شالقىپ-تاسىپ ءومىر سۇرگەن كىسى. ال ەكىنشىسى - قالانىڭ تومەنگى جاعىنداعى قوڭىرتوبەل ۇيدە تۇرىپ، قوڭىرقاي تىرلىك كەشكەن سۇيسەن ساباەۆ اقساقال. ۇزاق جىل ورتا مەكتەپتە تاريح پانىنەن ساباق بەرىپ، سانالى عۇمىرىن بالا وقىتۋعا ارناعان، يمانى كامىل تاقۋا ادام»(39-بەت).

و دۇنيەدەگى جاۋاپ الۋ م.كوپەيۇلىنىڭ باللادالارىندا ءسوز بولعاندىعىن قازاق ادەبيەتى تاريحىنان جاقسى بىلەمىز. وسىنى دۋمان رامازان پروزا تىلىمەن كەستەلەپ، ءداستۇر جالعاستىعىن جۇزەگە اسىرىپ وتىر. ءماشھۇر ءجۇسىپ وزگە اۆتورلاردىڭ تۋىندىلارىن، ەل اڭگىمەلەرىن پايدالانسا، دۋمان رامازان تۋىندىگەرلىكپەن «اۆتورلىق ءميفتى» ومىرگە اكەلىپ، وزىندىك ۇستانىمىن وقىرمانىنا ۇسىنادى. م.كوپەيۇلى جاقسى جان مەن جامان جاننىڭ و دۇنيەگە بارۋىنا ەكى بىردەي راۋايات ء(دىني باللادا) ارناسا،  دۋمان رامازان ادامنىڭ پانيدە جاساعان جاقسىلىعى مەن جاماندىعىنىڭ و دۇنيەدە ءوز باعاسىن الۋىن كەيىپكەرلەرى بويىندا جارىستىرا پەرنەلەۋ ارقىلى ءبىر اڭگىمەنىڭ بويىنا سىيدىرىپ بەرەدى.

حح عاسىرداعى حاق مۇسىلمان ءۇنى، تىكەلەي ايتىلعان اۆتور ءۇنى بۇ دۇنيەدە ەمەس، و دۇنيەدە ورىن العان وقيعانى ليريكالىق نەگىزدە ءبىرىنشى جاقتان بايانداۋ ارقىلى اۆتوردىڭ ەركى مەن ءدىني اعارتۋشىلىق ماقساتىنا باعىندىرىلا بەرىلىپ، ءوز وقىرمانىن ءدىني اڭىزدان عيبرات الۋعا شاقىرادى.

ال، دۋمان رامازاندا: «ءدال وسى كەزدە جانالعىش ازىرەيىل پەرىشتە كەلىپ، سۇيسەن اقساقالدىڭ باس جاعىنا جايعاسىپ الىپ:

- و، پاك دەنەدەگى اقجۇرەك جان! اللانىڭ كەشىرىمىن الىپ، يگىلىگىنە يە بولىپ، ماڭگىلىك راحاتقا باتقىڭ كەلسە، تەزىرەك شىق! - دەدى جايدارى قالىپ تانىتىپ.

جان ەش قارسىلىقسىز دەنەنى تاستاپ شىقتى. ءتۇسى اپپاق. كوك پەن جەردىڭ اراسىنداعى جەتپىس مىڭ پەرىشتە بىرىنەن كەيىن ءبىرى وعان رازى بولىپ، باتالارىن بەرىسىپ جاتتى. كوكتەگى بارلىق قاقپانىڭ ەسىگى ايقارا اشىلىپ، پەرىشتەلەر سول جاننىڭ ءوز قاقپالارى ارقىلى عارىشقا كوتەرىلۋىن تىلەپ تۇردى. ازىرەيىل جاندى الا سالا جۇپار سەبىلگەن اق كەبىنگە شىمقاپ ورادى دا، جەتى قات كوككە كوتەرىپ الىپ كەتتى. ولار پەرىشتەلەر توبىنا جەتكەن كەزدە:

- بۇل تاماشا جان كىمدىكى؟ - دەپ سۇرادى ءبارى جامىراپ.

- بۇل - قۇدايدىڭ سۇيگەن قۇلى سۇيسەننىڭ جانى، - دەدى جانالعىش پەرىشتەنىڭ ءوزى دە مەيىرلەنىپ. - ەندى جان دەنەسىمەن قايتا قاۋىشقانشا عارىشتا بولادى» (40-41-بەتتەر). ولىمنەن كەيىنگى ءومىر وقيعاسىن جازۋشى وقيعانى قويۋلاتا كوركەمدىكپەن اڭگىمەلەۋگە كوشەدى دە، شىندىق ومىردە دە، و دۇنيەدە دە بولۋى مۇلدە مۇمكىن ەمەس، قاراپايىم پەندەنىڭ باستان كۇي كەشۋىن شىنايلىقپەن سۋرەتتەيدى. ءارى كۇندەلىكتى بولىپ جاتقان ادەتتەگى وقيعالاردىڭ بىرەۋىندەي قىلىپ، تارتىمدى بايانداي بىلگەن.

(جالعاسى بار)

ءابىل-سەرىك ابىلقاسىمۇلى الىاكبار، ادەبيەتتانۋشى

Abai.kz