(«توميريس» حيكاياتىنان ءۇزىندى)

كرەز*

تابانىنىڭ استىنا كەستەلەنە توسەلگەن اعاش وتىننىڭ جۇقا جاڭقالارى جەلدىڭ ۇرلەۋىمەن تۇتىندەنە بىقسىپ، بىرتە-بىرتە جانا باستاعان. ءاپ-ءسات­تە تۇتانعان جالىننىڭ سۋماڭداعان قىزىل ءتىلى لاۋلاعان وتقا ۇلاستى.
جالعاندى جالپاعىنان باسقان، ايدارىنان جەل ەسىپ، اتاق-داڭقى جەر جارعان ايبىندى پاتشا، قاھارلى اسكەرى ءدۇيىم ەلدى قورقىنىشتان قالتىراتقان ليديا ەلىنىڭ داۋلەسكەر بيلەۋشىسى كرەز، بۇگىن باسىن قاسىرەت شالىپ، كوكىرەگى قارس جارىلۋدا. (ايرىلۋدا)

كۇنى كەشە عانا قورشاۋدا قالعان ەلىنىڭ استاناسى – ساردى قالاسىن بارشا ەلىمەن بىرگە جانتالاسا قورعاسقان جولبارىس جۇرەكتى ون ءتورت جاۋىنگەرى – ەندى وزىمەن بىرگە قاداۋداي-قاداۋداي ون ءتورت باعانعا بايلانىپ، تىرىدەي وتقا قاقتالىپ، شىبىن جاندارى شىرقىراۋدا.

– ءوڭىم بە، مىناۋ ءتۇسىم بە؟ سايقىمازاق تاعدىر، بۇيرا قۇمداقتا قۇيرىعىن بۇلعاڭداتقان قىرمىزى تۇلكى مە ەدىڭ؟ و، سۇم دۇنيە! قايران داۋرەن! ءدال وسىلاي ابىرويسىز اياقتالارىڭدى ءبىلىپ پە ەدىم؟

– تالاي-تالاي قيىن-قىستاۋلاردا مەسەلىمدى قايتارماي دەمەگەن، ءۇمىتسىز تىعىرىقتاردان جول كورسەتكەن، اپوللون، تەرىس اينالىپ كەتكەنىڭ بە؟ نە جازدىم، ساعان؟ – الاۋلاپ جانعان اجداھا وت­تىڭ ىستىق لەبى دەنەسىن قارىپ، كرەزدىڭ جان داۋسى شىقتى.

– قايران سولون*, ساۋەگەي سولون! سەنىڭ استارلاپ ايتقان سوزدەرىڭە قۇلاق اسپاعان ەكەنمىن-عوي! اقىماق باسىم، استامشىلىقپەن ءمان بەرمەگەن ەكەنمىن-عوي! قاپ، قاپ! ءات­تەگەن-اي! دانىشپان ەكەنسىڭ-عوي، سەن سولون! و، قۇدايىم! قالاي عانا اداستىم! قالايشا الجاستىم؟

قابىرعالارىنا قالانعان ءاربىر كىرپىشى، كوشەلەرىنە توسەلگەن ءار تاسى وزىنە ەرەكشە ىستىق كورىنەتىن، تورتكۇل دۇنيەنى تامسانتقان ليديا پاتشالىعىنىڭ ايبارلى دا سالتانات­تى ەلورداسى – ساردى شاھارى مىنە، كوز الدىندا جەرمەن-جەكسەن كۇيرەپ جاتىر.

قالانىڭ تومەنگى ساعاسىنداعى جىپىرلاعان جاتاعان ۇيلەر لاۋلاپ جانۋدا. جوعارعى تۇستاعى اكروپول دا اسپانداتا تۇتانعان وت جالىنعا شارپىلىپ، ۇگىتىلە قۇلاپ جاتىر. اينالانىڭ ءبارى قارا قوشقىل ارالاس قىزىل ءورت، كوك ءتۇتىن. قاۋساي قيراتىلعان ۇيلەر، عيمارات­تار. قان-جوسا قىرعىن. كوشەلەردە تاۋداي ۇيىلگەن ولىكتەر، ىڭىرسىعان شالا-جانسار دەنەلەر.

پارسى جاۋىنگەرلەرى قولدارىنا تۇسكەننىڭ ءبارىن قيراتىپ، قارسى كەزدەسكەندەردى نايزاعا ىرەپ، لاقتىرۋدا. جەڭىمپاز كيردىڭ* اسكەرى شىر-پىر ەتىپ، بالالارىن اجالدان الىپ قاشقان ايەلدەردى دە ايار ەمەس، سابيلەرىن نايزالارىمەن تۇيرەپ، وزدەرىن قىلىشتارىمەن كەسكىلەپ، ويران سالۋدا. كەزىككەن قىز بالانىڭ قايسىبىرىن زورلاپ، زومبىلىق جاساپ، قايسىبىرىن شاشتارىنان سۇيرەلەپ، ارقانمەن شىرماي قۇلدىققا بايلاپ، اۋرە-سارساڭعا تۇسىرۋدە.

دۇنيە استان-كەستەن. وت-ويران، جاندارىنا اراشا سۇراپ جالىنعان، قۇدايلارىنان ساۋعا سۇراي جالبارىنعان حالىق، ءجانتاسىلىم بەرگەن ادامدار.
كۇنى كەشە عانا بۇيرا-بۇيرا تولقىندارى شىلدەنىڭ اپتابىندا جانعا جايلى سالقىن سامالىمەن قوسا، ەلدىڭ قازىنا-ىرىسىنا اينالعان التىن قۇمداقتاردى دا شايىپ اكەلەتىن تمولا وزەنى مىنە، بۇگىن قىپ-قىزىل قانعا بوككەن.

ارىرەكتە قۇدىرەت­تى كيبەللا قۇدايىنا ارنالىپ سالىنعان حرام دا تالان-تاراجعا ءتۇسىپ، وت جالىن قۇشقان.
جاھاننامنىڭ جەتى باتپان ازابىنان بەتەر قاسىرەت­تى كوزىمەن كورىپ تۇرعان بۇعاۋلى كرەز پاتشانىڭ دەنەسىن لاۋلاعان وت­تىڭ كەزەكتى تولقىنى شىجعىرىپ ءوت­تى.

وسى جان تۇرشىگەرلىك وقيعالاردى ءمىز باقپاستان ءۇنسىز باقىلاپ وتىرعان كير، ورنىنا بىرەۋ شەگەلەپ قويعانداي قالت قوزعالار ەمەس. كرەز پاتشانىڭ سالتانات­تى سارايىنىڭ ايرىقشا ءسانى بولعان التىنداتىلعان ءمارمار تاققا بۇگىن ءوزى وتىرىپ، عۇمىرلىق ماقساتىنا جەتكەندەي، نىعىزدالا تۇسەدى.
ال كرەزدىڭ جان داۋىسى شىعىپ جاتىر;

– و، اپوللون! نە جازدىم ساعان؟ و، قايران ەلىم، كوز الدىمدا قان جوسا قىرعىنعا ۇشىراپ، قىناداي قىرىلعانىڭ با؟ قايران بالا-شاعام، ءتۇپ-تۇقيانىم، قاندىبالاق كيردىڭ پىشاعىنان باۋداي ءتۇسىپ، باۋىزدالىپ كەتە بارعانىڭ با؟ ساردى، سالتاناتىم، بەرەكەم! ءار كىرپىشىن ىجداھاتپەن ءوزىم قالاعان، ماۋەلى باۋ-باقتارى مەن كوگىلدىر مايسا گۇلزارلارىن ارمانسىز ارالاعان ەڭسەلى استانام! تالان-تاراجعا ءتۇسىپ، وسىلايشا كۇل-تالقان كۇيرەگەنىڭ بە؟ و، قۇدايلار! و، اپوللون، نە جازدىم سەندەرگە؟
كۇشەيگەن جەل ۋىلدەي ءتۇسىپ، كرەزدىڭ زارىن ەمىس-ەمىس اينالاعا تاراتۋدا. قىبىرسىز وتىرعان كير وقىس قوزعالىپ، كرەزدىڭ سوزدەرىن شالا-شارپى ەستىپ، ۇمسىنا ءتۇستى. اينالاسىندا – جاپا-تارماعاي جايعاسقان اسكەر باسىلارى، شەندى-شەكپەندىلەر، ءۋازىر، كەڭەسشىلەر، جاسانعان جاساق، كۇزەتشىلەر. ولار دا پاتشالارىنىڭ انتەك قيمىلىن ءجىتى باعىپ، وكپەك جەلدىڭ وتىنە قۇلاقتارىن ءتۇردى.

جانىمەن ارپالىسقان كرەزدىڭ ەشكىممەن جۇمىسى جوق. وت جالىن قۇشىپ، پىشىرلاپ جانىپ جاتقان اينالاسىنداعى ون ءتورت جاۋىنگەرىنىڭ قايعىسى ءبارىن باسىپ كەتكەن. الگى بالعىن بوزبالالار اجال قۇشىپ، جان-ءتاسىلىم ەتەرىنىڭ الدىندا ەستۋگە قۇلاق شىداماس اششى ايقايعا باسىپ، شىرىلداپ جىلاپ جاتىر. جاندارىنا ساۋعا سۇراي قۇدايلارىنا جالبارىنىپ، وتپەن ارپالىسۋدا. ءسويتىپ، كرەزدىڭ قاسىرەتىن ودان سايىن تەرەڭدەتە تۇسۋدە.
كرەزدىڭ ويىنا قاپەلىمدە سولون قايتا ورالدى:
– قايران دۇنيە! كوزدەن بۇل-بۇل ۇشتىڭ با؟ قادىرىڭدى بىلمەپ پە ەم؟ سولون! دانىشپان ەكەنسىڭ عوي؟ ءبارىن الدىن الا بولجاپ، ەمەۋرىنمەن بىلدىرگەن ەكەنسىڭ عوي! قايران، سولون! قۇدىرەتىڭە سەنبەگەن ەكەنمىن! استامشىلدىقپەن مويىنداماعان ەكەنمىن! تاكاپپار مەنمەندىك اداستىرعان ەكەن، مەنىڭ سورلى باسىمدى!

– قايران، سولون! سوزىڭە قۇلاق استىم با؟ بالە ءتۇرتىپ، وردامنان قۋىپ شىققانداي بولماپ پا ەم؟

جەلدىڭ اعىسى انىق جەتكىزگەن كرەزدىڭ سوڭعى سوزدەرى كيردى ەلەڭ ەتكىزدى. اينالاسىنداعىلاردان ماعىناسىن سۇراپ ەدى، ەشقايسىسى ماردىمدى جاۋاپ بەرە المادى. كير اشۋعا ءمىنىپ، قولىنداعى اساتاياعىن سەرمەپ قالدى:

– اناۋ نە دەپ ساندىراقتاپ جاتىر؟ بىلىڭدەر قانە!
اينالاسىنداعىلار دۇرلىگە جورعالاپ كەت­تى. بىراق ادۋىن جەلدىڭ ەكپىنىمەن ۇدەي باستاعان وت بەت­تەرىن شارپىپ، جاقىنداتار ەمەس. ءتىپتى كرەزدىڭ ايقايىمەن ۇلاسىپ، ءورشي تۇسكەندەي. ايتقانىن ىستەتىپ ۇيرەنگەن كير اقىرا بۇيىردى:

– ءوشىر وت­تى! توقتات! جابىلىڭدار! شىعارىڭدار، جۇلىپ الىڭدار، انا سورلىنى سۋماقاي اجالدىڭ قۇشاعىنان!
الايدا، وتقا الاسۇرا شۇيلىگىپ، جاپاتارماعاي وشىرمەك بولعان جاساقتاردىڭ ىستەرى ەش كەت­تى. وت ودان سايىن لاۋلاپ، كرەزدىڭ جانىن بۇرىنعىدان بەتەر شىجعىرا ءتۇستى.

كرەز جانۇشىرا ىشقىنىپ، اششى ايقايعا باستى:
– و، قۇدايىم! و، اپوللون، قۇتقارا گور، مىنا تاجالدان! مۇنداي ازاپقا سالعانشا، جانىمدى دەرەۋ الا گور!

كەنەت، كرەزدىڭ جان داۋىسىن كوكزەڭگىر ەستىگەندەي، اياق استىنان الا جەل تۋىپ، الاسۋان داۋىل گۋىلدەپ، شاتىر-شۇتىر نايزاعاي ويناپ، اعىل-تەگىل جاڭبىر جاۋدى. داۋىلدىڭ ارتى نوسەرگە ۇلاسىپ، لاۋلاعان وت­تى ءاپ-ءسات­تە ءوشىرىپ تاستادى.

تۋمىسىنان ىرىمشىل كير مۇنى وزىنشە ءتۇسىندى. كرەزدى وسىنشاما قاتىگەزدىكپەن جازالاعان ءىسىن كوكتەگى قۇدايلار قۇپ كورمەدى دەپ ءتۇيسىندى. سوندىقتان مۇنىڭ پيعىلىنا قارسى ەكەندىكتەرىن ءاپ-ءسات­تە داۋىل تۇرعىزىپ، شاتىر-شۇتىر نايزاعاي ويناتىپ، نوسەر توگىپ، لاۋلاعان وت­تى ءوشىرىپ تاستاۋمەن ءبىلدىردى دەپ قابىلدادى.

– قانە، الىپ كەل، الدىما! كويلەكشەڭ تۋعان ەر ەكەن!
لەزدە جاندايشاپتارى دىرىلداتىپ سۇيرەپ، كرەزدى كيردىڭ الدىنا جۇگىندىردى.

– ال كرەز، شىبىن جانىڭ ءبىر اجالدان امان قالدى! ءدام-تۇزىڭ ءالى تاۋسىلماعان ەكەن! جالبارىنعان قۇدايلارىڭ اراشا ءتۇستى! دەگەنمەن الگىندە وت جالىنعا قاقتالعان تۇسىڭدا، باسىڭا ساۋعا سۇراپ كىمدى ەسىڭە الدىڭ؟ اششى ايقايىڭنىڭ جارتىسىن ەستىسەك، قالعان جارتىسىن جەل ۇشىرىپ اكەت­تى. كىمگە جالبارىنىپ، كىمنەن اراشا سۇرادىڭ؟ ال ايت، اڭگىمەڭدى! ءبولىس بىزبەن! پىشاعىن جالاڭداتىپ، توبەڭنەن تونگەن قاساپشى اجالدىڭ شەڭگەلىنەن امان قالدىڭ. كوڭىلىڭ ءبىر ۋاق ورنىنا تۇسسە، سىرىڭمەن ءبولىس!

كرەز ماڭايىندا تۇرعان ساقشىدان سۋ سۇراپ، ونى قاقالا-شاشالا ءسىمىرىپ، ۇزاق-سونار اڭگىمەگە كوشەردەي سىڭاي تانىت­تى.

– ە، جۇلدىزىڭ وڭىنان تۋعان كير پاتشا، سۇم اجالدىڭ سىرىقتاي قۇرىعىنان كىم قۇتىلعان دەيسىڭ؟ تالاي دۇنيەنى تىتىرەتكەن جانكەشتى پاتشالار دا، زامانا اۋجايىن اينىتپاي بولجاعان اقىلگوي دانالار دا ۋاقىت قۇيىنىمەن قاڭباق بوپ ۇشىپ، كەلمەسكە كەتكەن جوق پا؟ سەن دە، مەن دە ءبىر كۇنى سۇيتەمىز!
وسى كەزدە قىرعىنعا ۇشىراپ، تاس-تالقان قيراتىلىپ جاتقان قالانىڭ اكروپول جاعىنان – وپىرىلا قۇلاعان كەزەكتى عيمارات­تىڭ، شىڭعىرا جاسقانعان حالىقتىڭ ايقاي-شۋى ەستىلدى.

كرەز سەلك ەتىپ، شوشىنا سويلەدى:
– و، قۇدىرەت­تى، جارتى الەمنىڭ بيلەۋشىسى كير پاتشا! مىنا كوزدەرىنە قان قۇيىلعان قانىپەزەر جاۋىنگەرلەرىڭ نە ماسقارا ىستەپ جاتىر؟

كير وقىس بۇرىلىپ:
– قالاي نە ىستەپ جاتىر؟ مەنىڭ جەڭىمپاز باھادۇرلەرىم سەنىڭ استاناڭ ساردى قالاسىن كۇل-تالقان قيراتىپ، داۋلەت-ىرىسىڭدى شايقالتىپ جاتىر. «دۇنيە الما كەزەك» دەگەن – وسى!

كرەز كەلىسپەگەندەي باسىن شايقادى:
– جوق، كير پاتشا! ولار ەندىگى جەردە سەنىڭ ىرزىعىڭدى شايقالتىپ، سەنىڭ داۋلەتىڭدى تالان-تاراجعا سالىپ جاتىر!

– اجال قۇشاعىن قويان-قولتىق قۇشقاننان كەيىن اقىلىڭنان الجاسا باستاعان ەكەنسىڭ! ەي، تالايسىز سورلى، كوزىڭدى اش! مىناۋ سەنىڭ استاناڭ ساردى قالاسى! اناۋ قىرىلعان حالىق – سەنىڭ حالقىڭ! – دەپ اقىردى كير.
كرەز ايىلىن جيعان جوق:

– قاتەلەسەسىڭ، كير پاتشا! بۇگىن سەن جەڭدىڭ! سەنىڭ ايىڭ وڭىنان تۋدى. ىرىستى ەلىمدى بودانداپ، ريزىعىمدى شايقالتىپ، جەرىمدى جاۋلاپ الدىڭ! ولاي بولسا، ەندىگى جەردە ليديا سەنىڭ مەملەكەتىڭنىڭ ءبىر پۇشپاعى، مىناۋ ساردى شاھارى – سەنىڭ ورداڭ! ال ونىڭ تۇرعىندارى قاراماعىڭا كوشكەن سەنىڭ حالقىڭ! سوندىقتان اناۋ ويراندالىپ جاتقان مەنىڭ ەمەس، الدىمەن، سەنىڭ وشاعىڭ! شايقالىپ جاتقان سەنىڭ داۋلەتىڭ! تالانىپ جاتقان سەنىڭ جۇرتىڭ! پىشاق ۇستىنەن ۇلەستىرىلىپ جاتقان سەنىڭ قازىناڭ! ال سولاي ەمەس دەپ كورشى!
كير قاپەلىمدە نە ايتارىن بىلمەي قالدى. اينالاسىنا قىزاراڭداي شانشىلىپ، اشۋ ۇستىنە ءمىندى. بىراق كرەزدىڭ ايتقانىن جوققا شىعارا المادى. وعان قوسا، وسى ۋاقىتقا دەيىن كرەزدىڭ دە باقۋات­تى ەل باسقارعان ايبىندى پاتشا، اتاق-ابىرويى ءدۇيىم ەلگە جايىلعان ايگىلى بيلەۋشى ەكەندىگىن ەسىنە الىپ، ساباسىنا ءتۇستى. ونىڭ دا ءتۇپ-تامىرى تەرەڭ، وسال ەمەستىگىن مويىنداپ، اشۋىن اقىلعا جەڭگىزىپ، ىشتەي ءبىر ماملەگە كەلدى.

ءسويت­تى دە، قاھارىنان سەسكەنسە دە جانىندا ءمىز باقپاي قاس-قاباعىن اڭدىپ تۇرعان قولباسشىسى گارپاكقا گۇر ەتىپ بۇيرىق بەردى:
– گارپاك، توقتات اناۋ ويراندى! اسكەرلەر قانجىعاسىنا وسى بايلاعاندارىن قاناعات ەتسىن! دوعارسىن، تالان-تاراجدى! سابالارىنا ءتۇسسىن! قوستارىنا قايتسىن!

سول-اق ەكەن، گارپاك باستاعان بىرنەشە قولباسشى اسكەرلەرىمەن دۇرلىگە كوتەرىلىپ، شابا جونەلدى. كير ورنىنان شالت قيمىلمەن كوتەرىلىپ:

– بايقايمىن، مىناۋ سەن قالاماعان ويران جانىڭا ابدەن باتقان سىڭايلى! باق-تالاي الدامشى! ويسىراي جەڭىلگەنىڭدى مويىنداماسقا شاراڭ جوق! مامىراجاي زامانىڭ، سايران سالعان كۇندەرىڭ كەلمەسكە كەت­تى! ەندىگى تاعدىرىڭ مەنىڭ قولىمدا! مەن شەشەمىن، قالعان ءدام-تۇزىڭنىڭ مولشەرىن! ءجا، بۇگىنگە وسى دا جەتەر! اپارىپ قاماڭدار، كرەز پاتشانى! بىراق دارەجەسىنە ساي بولسىن! ەرتەڭ جالعاستىرامىز، قالعان اڭگىمەنى! – دەدى.
كير كىلت بۇرىلىپ، ساراي تورىنە كەتە باردى. جاساقشىلار قولى بۇعاۋلى كرەزدى قاماۋعا الىپ كەت­تى.

گارپاك باستاعان ءبىر توپ اسكەرباسىلارى قالانى تالان-تاراجعا سالىپ، قىرعىنعا بوكتىرىپ جاتقان جاۋىنگەرلەردى توقتاتۋمەن الەك.
الگى كۇزەتشىلەر كرەزدى كۇنى كەشە عانا ءوزى ماڭ-ماڭ باسىپ، ماڭعازدانا ارالايتىن ءتول سارايىنىڭ قاراڭعىلاۋ ءبىر تۇيىق بولمەسىنە قامادى.
تاڭ الاكەۋىمدەنىپ اتىپ، اينالا كۇن شاپاعىنا بولەنە باستاعان شاقتا حان سارايىنىڭ ءماسليحات وتكىزەتىن ۇلكەن، جارىق بولمەسىنە كەشەگى جۇرت قايتا جينالا باستادى.

قولباسشىلار، ءۋازىر-كەڭەسشىلەر، باي-شونجارلار، باسقا دا شەندى-شەكپەندىلەر توردەگى حان تاعىن اينالا شوعىرلانۋدا. بىرنەشە ساقشى قول-اياعى كىسەندەۋلى كرەزدى جەتەكتەپ الىپ كەلىپ، حان تاعىنىڭ الدىنا تىزە بۇكتىردى.

سول-اق ەكەن، ءسان-سالتاناتىمەن مالىنا كيىنگەن، بىراق ءتۇسى سۇستى كير كىرىپ، توردەگى تاعىنا جايعاستى.

ال مارتەبەلى كرەز، سويلە! مىناۋ باس شاھارىڭدى، ەڭىرەگەن ەلىڭمەن قوسا جەر-توپىراقپەن تەگىستەپ جىبەرە جازداپ، اقىرى، امان قالدىردىق. وعان ءوزىڭ دە شىرىلداپ ارا ءتۇستىڭ. ءجا، دەلىك، تۋمىسىنان ءتىل-قۇلاعى كەمىس، ساقاۋ بالاڭنىڭ دا قىسىلتاياڭدا ءتىلى شىعىپتى دەپ ەستىپ جاتىرمىن. وعان دا شۇكىر دە! ال قابىرعا بايبىشەڭدى قورعاي الماعانىڭ، وزىڭە سەرت! ون ءتورت كۇن قالانىڭ بار قاقپاسىن قىمتاپ الىپ، ءپۇشايمان تاعدىرلارىنا مويىنسىنباي ولەرمەندەي قارسىلاسقان حالقىڭنىڭ كىناسى دە بەس ەلى. ارينە، الدىمەن، ولاردى سونداي بەرەكەسىز تىرلىككە جەتەكتەگەن سەن كىنالىسىڭ!

تالاي-تالاي قاندى قىرعىنداردا جۇرەكتەرى شايلىقپاعان مەنىڭ سايىپقىران اسكەرىم – تاس قامال بوگەت­تەردى تالقان عىپ بۇزاتىن توپان سۋدان ەش كەم ەمەس. ول وزىڭە تانىس ءجايت. ۇزاقسونار تەكەتىرەستەن كەيىن، اقىرى قالاڭنىڭ باس قاقپاسىن بەل ورتاسىنان قاق ايىرىپ، شاھار ىشىنە لاپ قويعان ساربازدار، جولىنداعىنى تاۋدان قۇلاعان تاسقىن سۋداي جايپاپ، ەشكىمدى تاڭداپ، تالعاپ جاتپايدى. قايسىسى جاۋ اسكەرى، قايسىسى باي-شونجار، قايسىسى حاننىڭ ايەلى، ايتپەسە، قۇل-قۇتان – ولارعا ءبارىبىر. كەزدەسكەنىن باۋداي ءتۇسىرىپ، باۋىزداي سالادى، نە زورلىق-زومبىلىق جاسايدى. سوندىقتان قاتىن-قالاش، بايبىشەڭ بە، الدە، قۇل-قۇتان-كۇزەتشىڭ بە، اشىنعان اشقاراق جاۋىنگەرلەرىمنىڭ قولىنان قازا تاپسا، ول – بۇلتارتپاس سوعىس زاڭى. ءمانىسى وزىڭە تانىس. تالاي قان مايدان سوعىستاردا ءوزىڭ دە سويتكەنسىڭ.

– ال مەن سەنىڭ جانىڭدى المايتىن بولدىم. ءتۇنى بويى قابىرعاممەن كەڭەسىپ، سونداي شەشىمگە كەلدىم. قاسىمدا بولاسىڭ، كەڭەس بەرەسىڭ. كەڭەستەرىڭە قۇلاق اسامىن با، اسپايمىن با، مەنىڭ شارۋام. ازىرگە وسى سارايدان ءبىر ءجاي تابارمىز، سودان كەيىن بىرگە جۇرەسىڭ. سەن ءۇشىن التىننان ارنايى كىلەتكە جاساتىپ، سوعان سالام دا، بۇرالقى يت­تىڭ كۇشىگىندەي موينىڭا قارعى باۋ سالىپ، قايدا بارسام دا جەتەكتەپ الىپ جۇرەمىن. بۇعان نە دەيسىڭ؟

– نە دەيتىنى بار؟ قالعان عۇمىرىمدا مىناداي دۇنيە-توزاقتا تىرشىلىك كەشۋ ماعان دا وڭاي بولماس. ماڭدايىما جازىلعانى سول بولسا، كونەمىن دە! بىرەسە ءجۇزىن، بىرەسە ءتۇزىن كورسەتەتىن سايقىمازاق تاعدىردىڭ دەگەنى بولادى دا… دۇنيە الما كەزەك، كير! ونى سەن دە ۇمىتپاعايسىڭ!

كير كەنەت­تەن قارقىلداپ كۇلىپ جىبەردى. اينالاسىنداعىلار قاپەلىمدە نە بولعانىن تۇسىنبەسە دە، قوسىلا كۇلىپ جاتىر.

– قاراي گور، دالباساسىن! قول-اياعى كىسەندەۋلى بولسا دا، ماعان ايبات شەگەدى-اي، باتشاعار! قىل ۇستىندە تۇرعان سورلى تاعدىرىڭنىڭ اپوللوننىڭ ەمەس، مىنا مەنىڭ قولىمدا ەكەندىگىن ۇمىتپاعايسىڭ، كرەز؟! اشۋىما تيە بەرسەڭ، ءوزىڭ تاسپالاپ شىعارعان قارا باقىرىڭا دا تاتىماس شىبىن جانىڭدى ماڭگىلىك سەرۋەنگە ات­تاندىرىپ جىبەرۋدەن دە تايىنباسپىن! سونى ەسىڭنەن شىعارما! ايتپەسە، باق تايعان اناۋ سورماڭداي باسىڭدى شاۋىپ الىپ، استاناڭنىڭ باس قاقپاسىنىڭ ماڭدايىنا قاعىپ قويارمىن، ءالى! – كير اشۋعا بۋلىقتى.
كرەز ءمىز باققان جوق. «ماسقارا بوپ، كەشەگى اتا جاۋىڭنىڭ باسىبايلى قۇلىنا اينالعاننان اسقان نە قاسىرەت بولۋشى ەدى؟» دەگەندەي، باسىن تومەن سالبىراتىپ:

– قايران، سولون، دانا ەكەنسىڭ عوي. سەن جەڭدىڭ، مەن اقىماق جەڭىلدىم – دەپ، مۇرنىنىڭ استىنان بىردەڭەلەردى مىڭگىرلەپ، اينالادا بولىپ جاتقان وقيعالاردىڭ ەندى وزىنە تۇك قاتىسى جوقتاي، سەلسوق تۇرا بەردى.
كير ءسال ساباسىنا ءتۇسىپ، كرەزدىڭ كۇبىر-سىبىرىنان كەشەگى بەيمالىم سىردىڭ استارىن ءتۇيسىنىپ، ىقىلاسىن باسقا ارناعا بۇردى.

– ءيا، كرەز! كەردەڭدەي بەرمەي، جونىڭە كەل!
كرەز ەسى كىرەسىلى-شىعاسىلى قالىپتا باسىنا تۇسكەن اۋىر ناۋبەت­تىڭ سەبەپ-سالدارىنا جاۋاپ ىزدەگەندەي ءوز-وزىمەن سويلەسىپ تۇر.

– شىركىن-اي، جاھاندى جالپاعىنان باسىپ جۇرگەن جەر جۇزىندەگى پاتشالاردىڭ بارلىعى، سولون، سەنىمەن ءبىر اڭگىمە-دۇكەن قۇرىپ، اقىلىڭا قۇلاق اسسا-عوي! دۇنيە-جالعان ءدال وسىلاي ويران بولىپ، تاۋى شاعىلماي ءبۇتىن بولار ما ەدى؟!
كير ماناعى ادۋىن كوڭىلدىڭ اۋانىنان شىعا الار ەمەس.

– ال، كرەز ءتاۋباڭا كەل! كەشە لاۋلاعان وتقا تىرىدەي قاقتالىپ جانىڭ شىرقىراعاندا، الگى قۇدايىڭدى شاقىرىپ ەدىڭ! كىم ول؟ اجالمەن ارپالىسقان سۇراپىل شاقتا جانۇشىرا ەسكە العان سولونىڭ كىم؟ مەن بىلمەيتىن ول قاي قۇداي؟ سونىڭ ءجايىن ايت، ودان دا!

كرەز، اتىشۋلى ليديانىڭ ايبارلى پاتشاسى، بۇگىن قالىڭ قايعى قۇشاعىندا. ساپقا تۇرسا، جەر قايىستىرار قول جيعان، ەسەپسىز بايلىق يەسى، داۋلەت­تى دە اۋلەت­تى بيلەۋشى سانالاتىن كرەزدىڭ بۇگىن باسىنان باعى تايىپ، بارشا قاھارىنان دا، قازىنا-قورىنان دا، ءسان-سالتاناتىنان دا جۇرداي بولىپ، ابدەن ەڭسەسى تۇسكەن. كيردىڭ ويلاماعان جەردەن شاپقىنداپ كەلىپ، اڭداۋسىزدا باس سالاتىنىنا ءتىپتى سەنبەگەن ەدى.

ۋاقىتىندا، سوناۋ باعزى زامانداردا قالىپتاسقان ءۇردىس-ۇستانىم، اتا-بابالارىنان جالعاسقان بايىرعى ادەت بويىنشا قاپەرىنە دە ىلمەي كەمسىتىپ، استامشىلىقپەن قاتارىنا قوسپايتىن پارسى مەملەكەتىنىڭ پاتشاسى مىنە، بۇگىن وعان اكىرەڭدەپ، الدىندا نىعىزدانىپ وتىر.

«ياپىرماۋ، تالاي-تالاي تابىستى سوعىستاردان تۇسكەن قازىنا-بايلىقتى ساۋعالاپ سالىپ، مىڭداعان تۇتقىندار مەن قۇل-قۇتاندى سابىلتىپ تۇرعىزعان مىناۋ حان سارايىنىڭ تورىندەگى التىن تاعىنا شوڭقيىپ وتىرىپ اپ، بۇعان، كرەزگە، اكىرەڭدەپ بۇيرىق بەرەتىنىن قايتەرسىڭ! سۇم دۇنيە-اي، زىميان ەكەنسىڭ-عوي!»

زامانىندا بۇتكىل ازيا قۇرلىعىندا ەڭ قۇدىرەت­تى اسسيريا، ميديا، ليديا، ۆاۆيلون، ەگيپەت سەكىلدى بەس الپاۋىت مەملەكەت بولسا، سونىڭ بىرەگەيىنىڭ پاتشاسى بولعان، قاشان دا اسىعى الشاسىنان ءتۇسىپ، جارتى دۇنيەنى جاۋلاپ العان، ەسەبى جوق مول قازىناعا كەنەلىپ، كۇن تۇستەس كۇمبەزدەرى اسپانمەن استاسقان سالتانات­تى سارايلار سالعىزعان، التىن، كۇمىستەن بۇرىن-سوڭدى بولماعان تەڭگە-تيىنداردى شىعارىپ، ەل ىشىندەگى، قالا بەردى، بۇكىل قۇرلىقتاعى باستى-باستى كەرۋەن جولدارىنىڭ بويىندا اقىلى قوناقۇيلەر اشىپ، باج سالىعىن تاعايىنداعان، ءسويتىپ، بايلىعى ەسەلەپ ارتىپ، ابىرويى دا اتاق-داڭقى دا شارتاراپقا تاراعان سايىپقىران كرەز، مىنە، قازىر ءوزىنىڭ دە، سول پاتشالىعىنىڭ دا كۇل-تالقان كۇيرەۋ شاعىن باسىنان كەشىرىپ وتىر.
اكەسى اليات­تان مۇرا بولعان پاتشا تاعىن قۇدايلاردىڭ ەرەكشە سىيى دەپ قابىلداعان ول، جارعاق باسى جاستىققا تيمەي كۇندىز-ءتۇنى تىنباي شاپقىلاپ، كورشى ەلدەردى قورقىنىشتان قالتىراتىپ، تالاي حالىقتى قان-جوسا قىرعىنعا ۇشىراتىپ، بودان قىلا باسىپ العان. تالاي-تالاي الىنباس تاس قامالداردى كۇل-تالقانىن شىعارىپ قاقىراتا قيراتقان، جۋان ورتاسىندا اتىشۋلى تەمىر قۇرساۋلى ات­تى كاۆالەرياسى جۇرەتىن داڭقتى ليديا اسكەرىن قۇرعان دا وسى كرەز ەدى. سول تەگەۋرىندى اسكەرمەن ازيا قۇرلىعىنىڭ جارتىسىنان استامىن جاۋلاپ الىپ، كىشى ازياداعى تۇعىرلى گرەك قالالارى: ەفەس، ميلەت، ترويانى دا جاۋلاپ، ءبىر جاعى قارا تەڭىز، ەكىنشى جاعى جەرورتا تەڭىزى، سوناۋ «قىزىلوزەن» قىزىل-ىرماق; گرەكشە ايتقاندا گاليستىڭ جاعالاۋىنا دەيىن جەتىپ جاتاتىن الىپ مەملەكەت قۇرعان كرەز، بۇگىن تاعدىرىنا نالا. قايعى-قاسىرەت­تىڭ تۇڭعيىعىنا تەرەڭ باتقان.

«كىنالى كىم؟ التىن كورسە، جولىنان تاياتىن دەلفىنىڭ ساۋەگەي كورىپكەلدەرى مە، الدە سولاردىڭ دالباسا جورامالىنا سەنگەن مەنىڭ ىرىمشىل اقىماق باسىم با؟ سونداعى ۇشان-تەڭىز بايلىق: ساف التىننان، تازا كۇمىستەن قۇيىلعان قانشاما ىدىس-اياقتار، ءساندى بۇيىمدار، لاعىل، اسىل تاستاردان قاشالعان اشەكەيلەر، قىرۋار قازىنا سىيلاسام دا، دەلفىنىڭ ساۋەگەي كورىپكەلى پيفيا سانىمدى سوقتىرىپ، الداپ كەتپەدى مە؟ كورىپكەلدىك قاسيەتىنە كىناراتسىز سەنىپ ەدىم-عوي! الداپ سوعىپ، جەتى باتپان قاسىرەتكە باتىرعانىنا نە سەبەپ؟ قۇپياسىن وزىممەن بىرگە كورگە الىپ كەتەر مە ەكەنمىن؟!»
كرەزدىڭ ساناسى ىنتى-شىنتىسىمەن وتكەنگە اۋعان. كوز الدىنان قاس قاعىم ءسات­تە بۇلبۇل بوپ ۇشقان بازارلى عۇمىرى وتكەن سايىن كوكىرەگى قارس ايرىلادى. بىراق كەلمەسكە كەتكەندى قايتارۋعا دارمەن جوق.

«جوق، بارىنە ءوزىم كىنالى، ىرىمشىل، كەرتارتپا اڭعالدىعىم كىنالى. دەلفى كورىپكەلىنىڭ ايتقان جورامالىن الدە بۇرىس ءتۇسىندىم بە؟ اقيقاتىن دۇرىس پارىقتاماي قارا باستى ما، مەنى؟! «ەگەر سوعىس اشساڭ، ۇلى يمپەريانى قيراتاسىڭ» دەپ حابار بەرمەپ پە ەدى، كورىپكەل پيفيا؟! ءيا، سونداي ساۋەگەيلىك ايتقان. مەن بۇل حاباردى الا سالا سوعىسقا دايىندالا باستادىم. قول جيناپ، باعىنىشتى ەلدەردىڭ ەڭ ءتاۋىر دەگەن جاساقتارىن العىزىپ، اسكەر ءتۇزىپ، ىلە-شالا كيرعا قارسى سوعىسقا ات­تاندىم. بۇكىل دۇنيەنى اساۋ ەكپىنىمەن تىتىرەتكەن اتاقتى «تەمىرقۇرساۋ ات­تى اسكەرىم» الدىندا، قىرۋار جاساق قاپتالىمدا كاپپادوكياعا شۇعىل ات­تانباپ پا ەدىم؟».

الگى كورىپكەلدەردىڭ تاعى ءبىر كەڭەسى بويىنشا كرەز سپارتا مەن افينىعا تاجىريبەلى ەلشىلەرىن جىبەرىپ، ناتيجەسىندە سپارتامەن پارسىلارعا قارسى وداق قۇرىپ، كاپپادوكيادا بىرگە مايدان اشپاققا جولعا شىعادى. اتاقتى گاليس وزەنىنەن وتەردە اساۋ سارقىراماعا تاپ بولىپ، ميلەت­تىڭ دانىشپاندارىنىڭ ءبىرى فالەستىڭ اقىلىمەن كولدىڭ جارتى سۋىنىڭ باعىتىن بۇرىپ، ارعى بەتكە وتە شىققان. سودان، پارسىلارعا قارايتىن كاپپادوكيانىڭ اينالاسىنداعى ەلدى مەكەندەرگە قىرعىن سالىپ، قۇت-بەرەكەتىن قاشىرا باستادى.

كير دا قاراپ قالماي، قالىڭ اسكەرىمەن كاپپادوكياداعى پتەريا قالاسىنا سۋىت جەتىپ، كرەزدىڭ اسكەرىمەن وسى قالا تۇسىندا بەتپە-بەت كەزدەستى. كرەزدىڭ سەنگەنى – اتىشۋلى ات­تى كاۆالەرياسى. قابات-قابات تەمىر-ساۋىت جاسانعان، سابى ۇزىن سۋماڭداعان نايزالارىن كوز ىلەسپەس جىلدامدىقپەن ۇرشىقتاي ءۇيىرىپ، قارسى كەلگەندى مىسىمەن دە، سۇسىمەن دە قالتىراتاتىن ات­تى اسكەرى ەدى.

الايدا، كير ايلاسىن اسىرىپ كەت­تى. اسكەرىنىڭ بارشا ازىق-تۇلىگى مەن ساۋىت-سايماندارىن ارتىپ، سوڭىنان ۇنەمى ەرىپ جۇرەتىن بۋرا سان، قارا نار تۇيەلەرىن جۇكتەرىنەن بوساتىپ، ۇستەرىنە جاۋىنگەرلەرىن قوندىردى دا، الدىڭعى شەپكە شىعاردى. ولاردىڭ سوڭىنان جاياۋ اسكەرىن، ات­تى اسكەرىن، باسقا دا جاساقتارىن ساپقا تۇرعىزىپ جاۋعا لاپ قويدى. قۇيرىقتارىنا بايلانعان شىبىقتارى لاۋلاي جانىپ، بوزداپ، بۋىرقانا تاپىراقتاپ شاۋىپ كەلگەن تۇيەلەردى كورگەن ليديالىق ات­تى اسكەر، قاپەلىمدە ولاردىڭ اششى ايقايىنان، اساۋ ارىنىنان شوشىنىپ، بەتپە-بەت كيلىگۋدەن شەگىنە قاشقاقتاعان كەزدە ارتقى لەكتەگى جاياۋ اسكەرمەن سوقتىعىسىپ، ولاردى باسا-كوكتەي تاپتاپ، ناعىز سەرگەلدەڭگە ءتۇستى. كيردىڭ اسكەرى بولسا، وسى وڭتايلى ءسات­تى ۇتىمدى پايدالانىپ، اڭتارىلعان جاۋدىڭ ەسىن جيعىزباي، لەك-لەگىمەن شابۋىلداپ، ليديالىقتاردى ءبىرتالاي قىرعىنعا ۇشىرات­تى. ليديالىقتاردىڭ اتاقتى تەمىر قۇرساۋلى ات­تى اسكەرى مايدانعا شەشۋشى بەتبۇرىس اكەلمەك تۇگىلى، باستىعىرىلىپ، وپات بولا جازدادى.

القيسسا، پارسىلار مەن ليديالىقتار سوعىستىڭ العاشقى كۇنى ءبىرىن-ءبىرى ءبىرتالاي شىعىنعا ۇشىراتسا دا، اقتىق جەڭىسكە جەتە المادى. سودان با، كرەز تۇلەن تۇرتكەندەي بۇزىلىپ، كيردىڭ اسكەرى سان جاعىنان دا ساپا جاعىنان دا وزىنەن باسىم ءتۇستى دەگەن ۇرەيگە بەرىلىپ، سوعىستى ودان ءارى جالعاستىرۋدان باس تارتىپ، كەلەسى كۇنى كەنەت­تەن ەلىنە تارتىپ وتىردى.

مۇندايدى كۇتپەگەن كير، ليديالىقتاردىڭ باستى كۇشى – ات­تى اسكەرىنىڭ تالقان بولعان ءتۇرىن كورگەن سوڭ، ەندى اقتىق جەڭىسكە جەتكەنشە توقتاماۋعا بەل بۋدى. ءسويتىپ، ءبىر تۇندە ۇدەرە كوشكەن كرەزدىڭ سوڭىنا ءتۇسىپ، اقىرى، ليديانىڭ استاناسى – ساردى قالاسىنىڭ ىرگەسىنەن ءبىر-اق شىقتى.

ال كەلە سالا اسكەرىنىڭ نەگىزگى بولىگىن تاراتا باستاعان كرەز، ءوزىنىڭ كەشىرىلمەس بەيقامدىعىنان كيردىڭ قاقپانىنا مىقتاپ تۇسكەنىن كەش ءتۇسىندى.
امالى قۇرىپ، سپارتاعا شۇعىل ەلشىلەرىن جىبەرىپ، قالعان-قۇتقان اسكەرىنىڭ باسىن قۇراپ، قالا ماڭىنا جيناقتاي باستادى. ءسويتىپ، ساردى قالاسىنىڭ الدىنداعى ءشوبى ازداۋ الاڭقايعا اسىعىس-ۇسىگىس جيناقتاعان اسكەر قولىن ءوزى باستاپ شىقتى. جاقىندا عانا ەكەۋارا سۇراپىل سوعىستا كول-كوسىر توگىلگەن قاننىڭ ءيىسى ءالى مۇرىندارىنان كەتە قويماعان، نارتاۋەكەلگە بەل بۋعان كيردىڭ قانىپەزەر اسكەرى اقتىق ۇرىسقا ساقاداي-ساي دايىن-تۇعىن. الاساپىران شايقاستىڭ تاعدىرى تەز شەشىلدى. كيردىڭ اسكەرى كرەزدىڭ ءار تاراپتان زورعا جيناقتاپ ۇلگەرگەن، باس اياعى شاشىراڭقى قۇرۋ-شۇرۋ اسكەرىنىڭ ءاپ-ءسات­تە تاس-تالقانىن شىعاردى. ليديالىقتار ويسىراي جەڭىلىپ، جان ساۋعالاۋمەن شەگىنە قاشقان كەزدە، پارسىلار قاندى سويقاندى سالا وتىرىپ، قالاعا ولارمەن بىرگە كىردى.

كير اسكەرلەرىنە ساردى شاھارىن تالقانداپ، تالان-تاراجعا سالۋىنا رۇقسات بەرسە دە، كرەزدىڭ ءوز باسىنا تيمەي، تىرىلەي الدىنا اكەلۋىن بۇيىردى. پارسى پاديشاحى ءوزىنىڭ وسى شەشىمىنىڭ دۇرىس بولعاندىعىن كەيىن ءتۇسىندى.
قالانىڭ كوشە-كوشەلەرىنە تاسقىن سۋداي قاپتاپ، ورشەلەنە شابۋىلداي كىرگەن پارسى اسكەرى ءاپ-ءسات­تە شاھاردى تاس-تالقان ەتىپ، وت-جالىنعا ورادى. اقىرى اكروپولعا جەتىپ، ونى دا جەرمەن-جەكسەن قيراتىپ، ەندى پاتشا سارايىن ورتەپ-توناي باستاعاندا عانا كير – ءوزى جانىن اراشالاپ الىپ قالعان كرەزدىڭ بەرگەن العاشقى كەڭەسىنە قۇلاق اسىپ، جاۋىنگەرلەرىنىڭ سويقان شاپقىنىن توقتاتىپ ەدى. سونىڭ ارقاسىندا قالا تۇگەل قيراماي، جارتىلاي امان قالدى.
ءدال وسى جولى كۇتپەگەن جەردەن تاڭعاجايىپ وقيعا بولىپ ەدى. حان سارايىنا باسا-كوكتەپ كىرگەن پارسى جاۋىنگەرلەرى كوز ىلەسپەس جىلدامدىقپەن پاتشانىڭ بايبىشەسى مەن ونىڭ اينالاسىنداعى قۇل-قۇتان، قىزمەتشى-كۇتۋشىلەرىن باۋداي ءتۇسىرىپ باۋىزداپ، ەندى كرەزدىڭ وزىنە باس سالعان تۇستا – تۋمىسىنان مەڭىرەۋ-مىلقاۋ، عۇمىرىندا ءتىلى شىقپاعان جارىمجان كىشى ۇلى قورقىنىشتان شىڭعىرىپ، ايقايلاپ جىبەرگەن ەدى.

– ول – كرەز پاتشا! پاتشاعا تيمەڭدەر! – دەپ شىڭعىرىپ، بەيشارا مىلقاۋ بالاسى وسىناۋ قىسقا عۇمىرىندا وزەگىن تۇڭعىش جارىپ شىققان اششى ايقايىمەن اينالاسىنداعىلاردىڭ جانىن تۇرشىكتىرگەن. ءسويتىپ، باسقانى بىلاي قويعاندا، تۋعان اكەسى ءومىر بويى كوزىنە ىلمەي، ءتىپتى عارىپ جاننىڭ بار-جوعىن دا ەسەپكە الماي، ادام ساناتىنا قوسپاي كەلگەن سول كەمتار بالاسى قىسىلتاياڭدا كرەزدىڭ جانىن امان الىپ قالعان ەدى. سودان قاھارلى كيردىڭ قاتاڭ بۇيرىعىنا سايكەس، پارسى جاۋىنگەرلەرى كرەزگە تيىسپەي، كيردىڭ الدىنا جەتكىزگەن بولاتىن…

– ءيا، كرەز پاnشا! قالىڭ ويعا شومىپ كەتىپسىڭ، ءبىزدىڭ سۇراققا جاۋاپ بەر!
ماناعىدان وتكەن ءومىرىن سارالاپ، وي قۇرساۋىندا تەڭسەلىپ تۇرعان كرەز سەلك ەت­تى.

سولون

اكەسى اليات­ت ەلۋ جەتى جىل پاتشالىق قۇرعان ليديانىڭ التىن تاعىنا مۇراگەرلىك جولىمەن وتىرعان كەزدە كرەز وتىز بەس جاستا بولاتىن. از عانا ۋاقىت­تا كورشىلەس ەلدەردىڭ بىرقاتارىنا تابىستى جورىقتار جاساپ، مەملەكەتىنىڭ ىرگەسىن كەڭەيت­تى. ءتورت قۇبىلاسىن تۇگەندەپ، جان-جاعىن قىمتاپ، كەرەگەسىن بەكىت­تى.

ەڭ الدىمەن، ەگەي تەڭىزىنىڭ جاعالاۋىندا ورىن تەپكەن: ەل اۋزىندا تاراعان اڭىزدارعا سايسا، ىرگەتاسىن كەزىندە جاۋىنگەر امازونكالار قالاعان، حالقىنىڭ سانى ءجۇز مىڭنان استام، انتيكا الەمىنىڭ جەتىنشى كەرەمەتى سانالاتىن – ارتەميدا حرامى كوركىنە كورىك قوسىپ تۇرعان ەفەس قالاسىن جاۋلاپ الدى. كەلبەتى اي مەن كۇنمەن تالاسقان ەفەس شاھارىنىڭ ەرەكشە داڭق-داقپىرتىن – سول قالانىڭ تۇرعىنى سانالاتىن، «دۇنيەنىڭ باستاۋى – وت»، «ەش نارسە ءبىر ورنىندا تۇرمايدى، ءبارى – اعىن» دەپ جالعانعا جاريا سالاتىن گەراكليت سەكىلدى عۇلامالارى دا اسپانداتىپ تۇراتىن.

كرەز كەلەسى كەزەكتە – باتىس جاعالاۋىن ەگەي تەڭىزى شايىپ جاتسا، سولتۇستىك اۋماعىن گەراكل شىعاناعى تۇيىقتاپ تۇرعان يونيا ءپوليسىنىڭ جاۋھارى – ميلەت شاھارىنا دا ات باسىن بۇرعان بولاتىن. نە كەرەك، كرەز سول داڭقتى جورىقتارىندا اتالعان تانىمال قالالاردان باستاپ، كىشى ازيانىڭ باتىس بولىگىن تۇگەلگە جۋىق تىزە بۇكتىرىپ، مەملەكەتىنىڭ ءورىسىن التىن قۇمداقتارعا تولى گاليس وزەنىنە دەيىن كەڭەيت­تى.

ءسويتىپ، كرەزدىڭ اتاق-ابىرويى شارتاراپتى جايلاپ، ونىڭ داۋلەسكەر جاۋگەرشىلىگىنە قوسا، شەكسىز بايلىعى جونىندە دە الۋان اڭىزدار تارادى.
وسى تۇستا داقپىرتى جەر جارعان ىرىستى ليديا ەلىنە جان-جاقتان: تابىس كوزىن ىزدەگەن، جاھانگەرلىك قىزىعۋشىلىقتان دەلەبەلەرى قوزعان تالاي ساۋداگەر-الىپساتارلاردىڭ ەسەپسىز كەرۋەندەرى كوش تۇزەي باستادى. وعان قوسا، «جاقسىنى كورمەككە» دەمەكشى، دۇنيەنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن، اسىرەسە اتىشۋلى ەللادادان ايگىلى ويشىل، عۇلامالار، سايىپقىران ساياحاتشىلار دا قاتىناي باستادى.

سونداي ايتۋلى جاھانگەرلەردىڭ ءبىرى – افينالىق زاڭگەر، سارابدال ساياساتكەر، اقىن، فيلوسوف، زامانىنداعى گرەكيانىڭ «جەتى دانىشپانىنىڭ» ءبىرى سانالاتىن سولون دا ساردى شاھارىنا قوناقتاپ كەلگەن بولاتىن.
باستاپقىدا كرەز سولوندى جىلى قابىلدادى. اتاق-داڭقىنا ساي سىي-سياپات كورسەت­تى. ەلىمەن تانىستىردى، جەتىستىكتەرىمەن ءبولىستى. ءتىپتى بىرنەشە كۇن وتكەن سوڭ، ۋازىرلەرىنە ارنايى تاپسىرما بەرىپ، قازىنا سارايىنىڭ دا ەسىگىن اشتىردى. تاۋ-تاۋ بوپ جينالعان ەسەپسىز بايلىقتارىن: ءىنجۋ-مارجان، التىن-كۇمىس، اسىل تاستارىن كورسەتىپ باقتى.

سودان، سولوننىڭ قايتار شاعىندا ارنايى قوناق قىلىپ، اس بەردى. جەكە قابىلداپ، ءدامىن الدىنا جايدى.
قابىلداۋ بارىسىندا سولوننىڭ ريزا كوڭىلىن بايقاعاننان كەيىن كوكەيىندە جۇرگەن ساۋالىن قويدى:

– ال قادىرلى سولون! سەنىڭ اتاق-داڭقىڭ جەر جارادى دەپ ەستيمىن. ىرگەلى قايراتكەر، بەدەلدى زاڭگەر، ونىڭ بەر جاعىندا عۇلاما ويشىل رەتىندە افينىعا، ونىڭ حالقىنا ىستەگەن قىزمەتىڭ ۇشان-تەڭىز دەسەدى. حالىق ايتسا، ارينە، قالت ايتپايدى. سوڭعى جىلدارى جاھانگەرلىك تالابىڭ اشىلىپ، دۇنيە شارلاپ جۇرگەن كورىنەسىڭ. تالاي ەلدى ارالادىڭ، قيساپسىز جاندارمەن ديدارلاستىڭ. كورگەنى كوپ، ونەگەسى مول دانالاردىڭ ساناتىنداسىڭ. ولاي بولسا، ايتشى قانە، – بۇل دۇنيەدە ساۋلەتىنە داۋلەتى ساي، ابىرويى مەن داڭقى تەڭدەس باقىت­تى جان بار ما؟ بولسا، كىمدى اتار ەدىڭ؟

سولون ىركىلگەن جوق.

– ءيا، پاتشام، ونداي ادامدى بىلەمىن. مەنىڭ توپشىلاۋىمشا، ول افينالىق تەلل.
كرەز قاپەلىمدە كۇتپەگەن جاۋاپتان ابدىراپ قالدى.

– ال وندا ايتا وتىر، نەگە الگى تەللدى دۇنيەدەگى ەڭ باقىت­تى جان دەپ اتادىڭ؟
سولون كرەزدىڭ ەمەۋرىنىن تۇسىنبەي، اشىق-جارقىن ويىمەن ءبولىستى.

– الگى مەن ەسكە العان تەلل ءوز ەلىنىڭ شىنايى مارقاسقالارىنىڭ ءبىرى ەدى. افينىنىڭ ىرىستى شاعىندا دۇنيەگە كەلسە دە، عۇمىرىندا نەبىر اۋمالى-توكپەلى زامانداردى باسىنان كەشىردى. سوعان قاراماستان، كوپپەن بىرگە شاڭىراق كوتەرىپ، ءۇبىرلى-ءشۇبىرلى بولدى. ىرگەسى كەڭ، قۇت­تى وتاۋ قۇردى. ءومىرىنىڭ بەرەكە-ىرىسىنا اينالعان قابىرعالى اۋلەتىن، بارشا ۇل-قىزدارى مەن نەمەرە-شوبەرەلەرىنىڭ قاتارىن شاشاۋ شىعارماي، زامانانىڭ اساۋ تولقىندارىنان امان الىپ شىعىپ، باياندى ءومىر ءسۇردى. وتانى افينانىڭ جارقىن بولاشاعىنا ءوزى دە، بۇتكىل ءۇرىم-بۇتاعى دا تابىستى قىزمەت ىستەپ، سىيلى، قادىرلى اۋلەت يەسى اتاندى. ءتىپتى افينانىڭ ەلەۆسين باعىتىنا جاساعان اسكەري جورىعىندا قول باستاپ، ايرىقشا كوزگە ءتۇستى. جاۋدى تىقسىرا وتىرىپ، سول شايقاستا قاھارماندىقپەن قازا تاپتى. افينا حالقى ونىڭ كورسەتكەن قايراتىنا ساي، ءارى ەلگە ىستەگەن قىزمەتىنە ريزاشىلىعىن بىلدىرە وتىرىپ، ۇلكەن قۇرمەتپەن، مەملەكەت­تىك دەڭگەيدە اق جاۋىپ، ارۋلاپ قوشتاستى. ءسويتىپ، تەلل مىرزا – ءوزىن قادىر تۇتقان قابىرعالى ەلىنىڭ، ءتورت كوزى تۇگەل ءۇبىرلى-ءشۇبىرلى اۋلەتىنىڭ الدىندا ابىرويمەن ماڭگىلىك مەكەنىنە جول تارت­تى.
مۇنى ەستىگەن كرەزدىڭ دەلبەزەسى بۇرىنعىدان بەتەر قوزدى.

– ال، جاقسى، سولاي-اق بولسىن دەلىك! تەللدەن كەيىن كىمدى اتار ەدىڭ؟
سولوننىڭ بۇل جولى دا جاۋابى دايىن بوپ شىقتى.

– تەللدەن كەيىن ەڭ باقىت­تى جاندار دەپ كلەوبيس پەن بيتوندى اتار ەدىم. ارگوستىڭ وسى قوس تۋماسى شاما-شارقىلارىنشا داۋلەت­تى تۇرمىس قۇردى. اعايىندى ەكەۋى قارا وگىزدەي قايرات­تى، سۇراپىل كۇش يەلەرى ەدى. ماۋسىم سايىن وتەتىن ايتۋلى اتلەت­تىك جارىستاردا ءتىرى جانعا دەس بەرمەي، جۇلدەنىڭ ءبارىن جەڭىپ الاتىن.

– سول تۇستا ارگوستىقتار جىل سايىن گەرا قۇدايىنا باعىشتاپ مەيرام وتكىزەتىن. الگى قوس نوياننىڭ انالارى گەرا قۇدايدىڭ قادىر-قاسيەتىن دارىپتەيتىن بەدەلدى دارۋىشتەرىنىڭ ءبىرى بولعاندىقتان، ونى مەيرام كەزىندە حرامعا پاۋەسكەمەن الىپ بارۋ – قالىپتاسقان ءداستۇر بولاتىن. ال سول كۇنى شارۋا قامىمەن ەگىستىكتە جەر جىرتىپ جۇرگەن قارا-الا وگىزدەرى ۋاقىتىسىندا ۇيلەرىنە كەلە الماي قالادى. سودان الگى ەكى جىگىت انالارىن پاۋەسكەگە وتىرعىزىپ، كۇيمەنىڭ بارشا نوقتا-قامىت، سايماندارىن وزدەرىنىڭ يىقتارىنا ارتىپ، گەرا قۇدايدىڭ حرامىنا جاياۋ ايداپ اكەلگەن ەكەن. ارگوستىقتار ولاردىڭ بۇل تىرلىگىنە ابدەن ريزا بولىپ، انالارىنىڭ قۇرمەتىنە ارنايى دۇعا باعىشتاپ، وسىنداي ساۋلەلى پەرزەنت­تەردى دۇنيەگە اكەلگەنىنە ريزاشىلىقتارىن بىلدىرگەن ەكەن. سول تۇستا، جەرلەستەرىنىڭ قوشەمەتىنە بولەنگەن انالارى گەرا قۇدايدىڭ قۇدىرەتىنە سالىنعان حرامنىڭ ەڭ قادىرلى قىزمەتشىسىنە اينالىپتى. الايدا، اعايىندى قوس باتىر انالارىنىڭ الدىنداعى پەرزەنت­تىك پارىزدارىن اتقارعاننان كەيىن، سول حرامدا كوز ءىلىندىرىپ، دەمالماق بولعان كەزدە ءدام-تۇزدارى تاۋسىلىپ، كەنەت­تەن كوز جۇمادى. مۇنى كورگەن ارگوستىقتار اڭىراپ قالعان كەيۋاناعا باسۋ ايتىپ، قۇدايدان ونىڭ تىلەۋىن تىلەپ، ولە-ولگەنشە ىستىق ىقىلاستارىمەن ءبولىسىپ، بۇيىرعان ءدام-تۇزدارىن الدىنا تارتىپ قۇرمەت­تەپ وتكەن ەكەن. ال اعايىندى كلەوبيس پەن بيتوندى قاسيەت­تى دەلفىنىڭ اۋليەلەرىنىڭ ساناتىنا كىرگىزىپ، قالالارىندا ەسكەرتكىش-نىشان ورناتىپتى.

باعانادان بەرى سولوننىڭ ۇزاقسونار اڭگىمەسىن زورعا تىڭداپ وتىرعان كرەز بۇل جولى كوكەيىندەگى وكپە-نازىن شىداماي اقتارا سالدى.

– سولون! قانشا كۇننەن بەرى قۇرمەت­تى قوناعىم رەتىندە سىي-سياپاتىمدى كورسەتىپ، قۇشاق جايا قارسى الىپ جاتىرمىن. ءوزىڭدى كوپتى كورگەن دانا، دۇنيەنىڭ قىر-سىرىن تانىعان سۇڭعىلا ويشىل، ىسقاياق ساياساتكەر دەپ ەستۋشى ەدىم. اپىرماي-اۋ، سوندا مىنا مەنىڭ پاقىر باسىمدى، كەمەرىنەن اسقان مىناۋ باق-بەرەكەمدى – جاڭاعى ءوزىڭ ماداقتاعان قاراپايىم جانداردىڭ ساناتىنا قوسۋعا جاراماعانىڭ با؟ قۇرىعاندا سولارمەن تەڭگەرمەگەنىڭ بە؟ بۇل نە جۇمباق؟ بۇل نە سىر؟

ءاۋ باستا، «دۇنيەدەگى ەڭ باقىت­تى ادام كىم؟» دەگەن ساۋالىن قويعاندا، كرەز ەڭ الدىمەن ءوزىنىڭ قارا باسىنا ماداقتار كۇتكەن ەدى. سولونعا بارشا قازىنا-بايلىقتارىن ايقارا اشىپ تاستاعانداعى ماقساتى دا سول بولاتىن. ءدۇيىم ەلدى اۋزىنا قاراتقان اتاقتى اقىن، عۇلاما ويشىل، ايتۋلى ساياساتكەردىڭ اۋزىنان ماداق سوزدەرىن ەستيمىن بە دەگەن ەسەكدامە ەمەۋرىن ەدى. ءۇمىتى اقتالمادى. سولون ونداي پەيىل بىلدىرمەدى. تۋمىسىنان ادام بالاسىنان مۇنداي قايىرىمسىزدىقتى كورمەگەن كرەز بۇلقان-تالقان اشۋلاندى.
سويتسەك، سولوننىڭ جاۋابى دايىن ەكەن.

كرەز! وكىنىشكە قاراي، ءبىز ءبىر-بىرىمىزبەن تۇسىنىسە الماي وتىرعان سياقتىمىز. ماعان كەلەتىن بولساق، راس، قۇداي قولداپ، زامانانىڭ تالاي الاساپىران بەلەستەرىنەن سۇرىنبەي ءوتىپ كەلە جاتىرمىن. وعان افينا حالقىنا از دا بولسا جاساعان ادال ەڭبەگىم، شىن ىقىلاسپەن توككەن ماڭداي تەرىم سەبەپ شىعار. ادام نەنى بولسا دا پيعىلىنان تاپپاي ما؟
ال مىنا دۇنيە – شىركوبەلەك، وزگەرىمپاز ەمەس پە؟ ادام بالاسىنىڭ ءبىر عۇمىرى تۇگىلى، زامانا اعىسى، ءتىپتى ماڭگىلىك سانالاتىن تابيعات­تىڭ ءوزى ۇزدىكسىز تۇلەپ، جاڭعىرىپ وتىرماي ما؟ سوندىقتان بۇگىنگى ريزىق ەرتەڭگى تىرشىلىككە دە ارقاۋ بولادى دەگەن قاتەلىك بولادى.

سەن مەنەن – جالپى تىرشىلىكتىڭ باياندىلىعىن ەمەس، ءوز باق-تالايىڭنىڭ باعاسىن سۇرادىڭ! ولاي بولسا، ايتايىن. مەنىڭ پايىمداۋىنشا، ادامنىڭ باسى – جاراتقاننىڭ دوبى، ونىڭ تاعدىرى – وزىنە بەيمالىم ەرەجەلەرگە باعىنادى. ءيا، ەسەپسىز مول قازىناڭدى كوردىم. قاراسا، قيىرىنان كوز تالاتىن، تالاي-تالاي باقۋات­تى ەلدەردىڭ باسىن قۇراعان پاتشالىعىڭنىڭ كولەمىن دە بايقادىم. الدىڭدا قۇراق ۇشقان مىڭ سان حالىقتاردىڭ كوڭىل-كوكەيىن دە سەزدىم. الايدا، وسى بەرەكە-بايلىقتىڭ بارلىعىن ءومىرىڭنىڭ اياعىنا دەيىن امان ساقتاپ، يگىلىگىڭە تولىق جاراتا الاتىنىڭا كامىل سەنەسىڭ بە؟
مەنىڭ توپشىلاۋىمشا، قاي پەندەنىڭ بولماسىن ومىرىنە، تاعدىر-تالايىنا، مەيلى، ول قاراپايىم جان بولسىن، ءتىپتى دۇنيەنى تىتىرەتكەن پاتشا بولسىن، عۇمىرىنىڭ سوڭعى كۇنىنە دەيىن باعا بەرۋگە بولمايدى. سوڭعى دەمى تاۋسىلىپ، جالعانمەن قوشتاساردا عانا ونىڭ تاعدىرىنىڭ تۇتاس، تولىق اقيقاتى اشىلادى. باياندىلىعى، ياكي، باقىتسىزدىعى ايگىلى بولادى. تالاي-تالاي جاھاندى جالپاعىنان جايپاپ وتكەن، قاھارىنان قان تامعان ايبىندى پاتشالار دا، باي-باقۋات­تى شونجارلار، سايىپقىران جاھانگەرلەر دە ۋاقىتى كەلگەن كەزدە – اپتاپتا الا قۇيىن ايداعان قاڭباقتاي بۇل جالعاننان وتە شىققان. الدامشى تاعدىردىڭ ىزعارلى جەلىنىڭ ادام-پەندەنىڭ قاۋاقتاي باسىن قالاي قاڭعالاقتاتاتىنىن ءوزىڭ دە تالاي كورىپ ءجۇرسىڭ. سول ءازازىلدىڭ اڭداۋسىز جانعا باق-بەرەكە، ولشەۋسىز بايلىق-مانساپ سىيلاپ، كەيىننەن سونىڭ ءبارىن جالماپ جۇتىپ، جوق قىلىپ، قۇسادان جەر جاستاندىراتىنىن دا جوققا شىعارمايتىن شىعارسىڭ؟! سوندىقتان مىناۋ بايلىق-ىرىسىڭ اسىپ-تاسقان، ءۇبىرلى-ءشۇبىرلى اۋلەتىڭمەن كەمەرىڭە كەلە تولىسقان شاعىڭدا مەن سەنىڭ باقىتىڭنىڭ بازارىنا باعا بەرە المايمىن.

تەك، اۋمالى-توكپەلى زامانا اعىستارىنان سولاردىڭ ءبارىن امان-ەسەن، ءتورت كوزى تۇگەل الىپ شىعۋىڭا تىلەكتەستىك بىلدىرەمىن، – دەپ، سولون اڭگىمەسىن قايىردى.

ارينە، تالاي-تالاي جويقىن جورىقتاردا سىيىنعان قۇدايلارى مەسەلىن قايتارماي باقتالاس جاۋلارىن دا، اڭدىسقان دۇشپاندارىن دا ويسىراتا جەڭگەن، ەسەپسىز قازىنا-بايلىققا كەنەلىپ، اتاق-داڭق پەن بيلىك قۇدىرەتىنە ابدەن مويىنسىنعان كرەزگە سولوننىڭ بۇل سوزدەرى ۇنامادى. ودان ءارى سۇحبات­تاسۋدىڭ ءجونىن تاپپاي، سالقىن قوشتاستى.

القيسسا، تىرىدەي وتقا قاقتالىپ، تاعدىرى قىل ۇستىندە تۇرعان شاقتا كرەزدىڭ ەسىنە العان وقيعاسى وسى ەدى.

(گەرودوت­تىڭ شىعارمالارىنىڭ جەلىسىمەن)
* كرەز – ليديانىڭ سوڭعى پاتشاسى، ب.ز.ب. 595–546 جج.
* سولون – افينانىڭ (ەجەلگى گرەكيا) ساياسي قايراتكەرى، فيلوسوف، رەفورماتور. ب.ز.ب. 640–559 جج.
* كير – كير II, «قۇرىش»، احەمەنيدتەر اۋلەتىنەن شىققان پارسى پاتشاسى. تۋعان جىلى بەلگىسىز، – ب.ز.ب. 530 ج.

ەرمەك امانشاەۆ

Abai.kz