قوعامدىق سەنىم دەڭگەيى تومەن: حالىق كىمگە سەنەدى؟
قوعامدىق سەنىم – ءومىر سۇرۋگە قولايلى قوعامنىڭ ماڭىزدى قۇرامداس بولىگى. ادامداردىڭ ءبىر-بىرىنە جانە مەملەكەتكە دەگەن سەنىم دەڭگەيى ءبىر-بىرىمەن ارالاسۋعا، جۇمىس ىستەۋگە، بىرەۋگە سەنىم ارتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. قوعامدىق سەنىم ءومىرىمىزدىڭ اجىراماس بولىگى بولسا دا، ونىڭ ەلىمىزدەگى دەڭگەيى بىرنەشە سەبەپكە بايلانىستى تومەندەپ بارادى. وسى تاقىرىپتى تولىعىراق قاراستىرايىق.
ءبىرىنشى سەبەپ – كوپتەگەن ادامنىڭ قورشاعان الەم جايىنداعى ءبىلىمى از نەمەسە بۇرمالانعان بولۋى. بەلگىلى ءبىر ستاندارتقا ساي كەلمەيتىن ادامداردى، ادەتتە، ەلەمەيمىز نەمەسە تۇسىنبەيمىز. كوبىنە جوقشىلىقتا ءومىر سۇرەتىن ادامدار ءوز وتباسىن قامتاماسىز ەتە المايدى، ءومىر سۇرۋگە جاقسى جاعداي جاساي المايدى. ولاردىڭ جاقسى ءبىلىم الۋ، شەتەل ارالاۋ، جەتىستىككە جەتۋ ىقتيمالدىعى وتە از. سوندىقتان ولار الەۋمەتتىك نەمقۇرايلىلىقتىڭ قۇربانىنا اينالادى. ناتيجەسىندە جاعدايى تومەن ادامداردىڭ دا، ورتاشا تابىس تاباتىن ادامداردىڭ دا ءبىر-بىرىنە دەگەن قوعامدىق سەنىمى ازايادى.
ەكىنشى سەبەپ – سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ سان الۋان ءتۇرى. سىبايلاس جەمقورلىق، ادەتتە، ۇكىمەتتىك جانە باسقا دا قاداعالاۋ جانە باقىلاۋ ورگاندارىنىڭ تيىمدىلىگى تومەندەپ، ادامدار مەملەكەتتىك ورگاندارعا دەگەن سەنىمىن جوعالتا باستايدى. بۇل قىلمىستىق بەلسەندىلىكتىڭ ارتۋىنا، سونداي-اق بولاشاقتا سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ جوعارى دەڭگەيىنە اكەلۋى مۇمكىن.
ءۇشىنشى سەبەپ – ازاماتتاردىڭ قۇقىعى مەن بوستاندىعىنىڭ شەكتەلۋى. ءوز پىكىرىن ەركىن بىلدىرۋگە نەمەسە قۇقىعىن قورعاۋعا ادامنىڭ مۇمكىندىگى بولماسا، ول ءوزىن وسال ءارى سەنىمسىز سەزىنە باستايدى. بۇل ادامدار اراسىندا تۇسىنىسپەۋشىلىك تۋدىرادى ءارى بولاشاققا دەگەن سەنىمسىزدىككە اكەلەدى.
ءتورتىنشى سەبەپ – رەسۋرستاردى ادىلەتسىز ءبولۋ، مەملەكەتتىڭ ءتيىمسىز جۇمىس ىستەۋى. ەگەر مەملەكەت ءوز مىندەتىن ورىنداماسا جانە ازاماتتاردىڭ قاناعاتتانارلىق ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيىن قامتاماسىز ەتپەسە، ادامدار ادىلەتسىزدىككە تاپ بولعانىن سەزىپ، سول مەملەكەتتەن كوڭىلى قالادى. زەرتتەۋلەرگە سۇيەنسەك، جوقشىلىق، جۇمىسسىزدىق پەن ۇكىمەتى ءتيىمسىز جۇمىس ىستەيتىن ەلدەردە قوعامدىق سەنىم دەڭگەيى وتە تومەن.
قوعامدىق سەنىمنىڭ تومەن بولۋىنىڭ بەسىنشى سەبەبى – بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنداعى جالعان اقپارات پەن جالعان جاڭالىقتار. جۋرناليستەر ءوز ماتەريالدارىنداعى اقپاراتقا جاۋاپ بەرە الماسا، مەديا جالعان اقپارات پەن اقپاراتتى بۇرمالاۋدىڭ جولىنا اينالادى. ناتيجەسىندە راس-وتىرىگىن اجىراتا المايتىن حالىقتىڭ سەنىم دەڭگەيى تومەندەيدى.
قوعامدىق سەنىم – ادامداردىڭ ومىرىنە جانە جالپى قوعامنىڭ دامۋىنا اسەر ەتەتىن ماڭىزدى فاكتور. ول ادامنىڭ باسقا ادامداردىڭ ءىس-ارەكەتتەرى مەن نيەتىنە، سونداي-اق قوعامدى باسقاراتىن ۇكىمەتكە دەگەن سەنىمى رەتىندە انىقتالۋى مۇمكىن.
كەيىنگى زەرتتەۋلەر حالىقتىڭ سەنىمى ەكونوميكا مەن قوعامنىڭ ءال-اۋقاتىنىڭ دامۋىنىڭ ماڭىزدى بولشەگى ەكەنىن كورسەتتى. ول مەملەكەتتىڭ تۇراقتى دامۋىمەن، ءومىر ءسۇرۋ ساپاسىنىڭ جوعارىلاۋىمەن جانە قىلمىستىڭ تومەندەۋىمەن بايلانىستى. كوپتەگەن ساراپشىنىڭ پىكىرىنشە، قوعامدىق سەنىم ەلدەردىڭ زاماناۋي الەمنىڭ قيىندىقتارىن جەڭە الاتىنىن انىقتايتىن نەگىزگى فاكتور بولۋى مۇمكىن. زاماناۋي الەمنىڭ قيىندىقتارى دەپ كليماتتىڭ وزگەرۋىن، ەنەرگيانىڭ جەتىسپەۋشىلىگىن، حالىقتىڭ تەز قارتايۋىن جانە ت. ب. مەڭزەپ وتىرمىز.
سونىمەن قاتار كەيبىر زەرتتەۋلەر عالامتوردىڭ دامۋى مەن قوعامدىق سەنىم دەڭگەيى اراسىندا تىكەلەي بايلانىس بار ەكەنىن كورسەتەدى. مىسالى، الەۋمەتتىك مەديانى جانە باسقا بايلانىس قۇرالدارىن ءجيى قولداناتىن ادامدار باسقا ادامدارمەن كەڭىرەك بايلانىستا بولادى جانە ولارعا دەگەن سەنىم دەڭگەيى كوبىنە جوعارى.
2023 جىلى الماتى مەنەدجمەنت ۋنيۆەرسيتەتى (AlmaU) مەن Bisam Central Asia بىرىگىپ، AlmaU Trust Barometer زەرتتەۋ جۇمىسىن جۇرگىزدى. قوعامداعى سەنىم دەڭگەيىن انىقتاۋعا نەگىزدەلگەن زەرتتەۋ حالىقارالىق Edelman Trust Barometer مەتوديكاسىنا سۇيەنىپ جۇرگىزىلگەن. زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ ناتيجەسىن ۋنيۆەرسيتەتتىڭ عىلىم بويىنشا پرورەكتورى – باقىتجان ساركەەۆ ايتىپ بەردى. ونىڭ ايتۋىنشا، تاجىريبەگە قازاقستاننىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن 18-65 جاس ارالىعىنداعى 1150 ادام قاتىسقان. ونىڭ 20%-ى – جاعدايى ورتاشا جانە جوعارى ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيىندەگى ادامدار. قالعان 80% – قاراپايىم حالىق. زەرتتەۋ جۇمىسىنا 2 اي ۋاقىت كەتكەن.
رەسپوندەنتتەرگە جەرگىلىكتى بيلىك وكىلدەرى جايلى، ادامدارعا سەنىم، قوعامدىق ۇيىمدارعا سەنىم، پرەزيدەنتكە، سوت جۇيەسىنە، قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنا، ساياسي پارتيالارعا دەگەن سەنىم جايلى سۇراقتار قويىلدى. ودان بولەك، الەۋمەتتىك ماسەلەلەرگە جانە ەلىمىزدەگى كەيىنگى وقيعالارعا (قاڭتار وقيعاسى) قاتىستى ساۋالناما جۇرگىزىلگەن. رەسپوندەنتتەردىڭ اقپاراتتىق گيگيەناعا دەگەن كوزقاراسىن دا سۇراستىرعان. ياعني باق وكىلدەرىنە سەنىم بىلدىرە مە، جوق پا، اقپاراتتى قايدان الادى جانە ونى قالاي سارالايدى دەگەن تاقىرىپتاردى شولىپ وتكەن.
قورىتىندى بويىنشا، ەلىمىزدەگى قوعامدىق سەنىم دەڭگەيى تومەن – 42% شىققان. حالىق ساياسي پارتيالارعا، جەرگىلىكتى اكىمدىكتەرگە، جەرگىلىكتى ماسليحاتقا جانە سوت پەن قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنا سەنىم بىلدىرمەيدى ەكەن. دەگەنمەن پرەزيدەنتكە دەگەن سەنىم دەڭگەيى جوعارى ەكەنى انىقتالدى.
«بۇل ناتيجە قىتاي مەن بىرىككەن اراب امىرلىكتەرىنەن تومەن بولسا، رەسەي مەن اقش-تان جوعارى. دەگەنمەن رەسپوندەنتتەردىڭ 68% مەن 60% مەملەكەت باسشىسى مەن قارۋلى كۇشتەرگە سەنەتىنى انىقتالدى. بىراق جەرگىلىكتى باسقارۋ ورگاندارىنا حالىقتىڭ تەك 45%-ى سەنەدى»، - دەدى باقىتجان قۇرمانبايۇلى.
سونداي-اق، قوعامدىق سەنىم ادامدار اراسىنداعى ءوزارا ارەكەتتەسۋدىڭ ماڭىزدى فاكتورى بولعانىمەن، كەيبىر جاعدايلاردا ەكونوميكالىق دامۋعا زيان تيگىزۋى مۇمكىن ەكەنىن اتاپ وتكەن ءجون. مىسالى، قوعامدىق سەنىمى جوعارى ەلدەردە ادامدار كوبىنە جاڭا تەحنولوگيالار مەن يننوۆاتسيالارعا سەنبەيدى. سول سەبەپتى ولاردى ەنگىزۋگە جانە پايدالانۋعا كەدەرگى كەلتىرەدى.
شۆەيتساريا مەن اقش-تىڭ پسيحولوگتارى الەمنىڭ 40 ەلىنىڭ 355 قالاسىندا «جوعالعان ءاميان» اتتى اۋقىمدى الەۋمەتتىك ەكسپەريمەنت وتكىزدى. بۇل ەكسپەريمەنتتىڭ ناتيجەسى ءسىزدى دە بەي-جاي قالدىرماسى انىق. تۇپنۇسقاسىن Science جۋرنالىنىڭ 2019 جىلدىڭ 20 ماۋسىمىندا جارىق كورگەن سانىنان وقي الاسىزدار.
بەلگىلى بولعانداي: ءامياندا نەعۇرلىم كوپ اقشا بولسا، سوعۇرلىم ادامدار ونى يەسىنە قايتارۋعا ىنتالى بولادى. بۇل فاكت تسيۋريح ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ەكونوميكا فاكۋلتەتىنىڭ پروفەسسورى – ميشەل اندرە مارەشالدى جانە ونىڭ ارىپتەستەرىن تاڭعالدىردى. ويتكەنى مۇنداي ناتيجەنى ەشكىم كۇتپەپ ەدى.
ەكسپەريمەنت الدىندا عالىمدار 279 ادامنان ەكسپەريمەنتكە قاتىستى پىكىرىن سۇرادى. ولاردىڭ ىشىندە قاراپايىم ادامدار مەن جوعارى بىلىكتى ەكونوميستەر بار. كوبى ادامدار ءامياندى وزىنە الىپ قالادى دەپ جاۋاپ بەرگەن.
ەكسپەريمەنتتى وتكىزۋشىلەر 17 303 اميانمەن تاجىريبە جاساعان. ءامياننىڭ ىشىندە بانك كارتالارى، كىلت ءارتۇرلى سوما بار ەدى. ولار ءارتۇرلى مەكەمەگە – قوناق ۇيلەر، بانكتەر، مۇراجايلار، تەاترلار، پوشتا بولىمشەلەرى، پوليتسيا بولىمشەلەرى، كەڭسەلەرگە كەلىپ: «ءامياندى بىرەۋ جوعالتىپ العان سياقتى. اسىعىسپىن، بۇل ماسەلەنى ءسىز شەشىڭىز» دەپ تاستاپ كەتىپ وتىرعان. زەرتتەۋشىلەر سول ادامداردىڭ ءامياننىڭ يەسىمەن بايلانىسقا شىققان-شىقپاعانىن باقىلاپ وتىرعان.
تاڭقالارلىق نارسە، اقشاسى بار بولسىن، جوق بولسىن، كىلتى بار ءامياندار كىلتسىز امياندارعا قاراعاندا يەسىنە كوبىرەك قايتارىلعان. سونداي-اق، ءامياندا نەعۇرلىم كوپ اقشا بولسا، سوعۇرلىم ول ءاميان ءوز يەسىنە قايتىپ كەلگەن. قورىتىندى ناتيجەگە سايكەس ستاتيستيكا: اقشاسى جوق ءاميانداردىڭ تەك 40%-ى يەسىنە قايتارىلدى; 12 ەۋروسى بار 51% ءاميان، 80 ەۋروسى بار 71% ءاميان يەسىنە بەرىلدى. 17 303 ءامياننىڭ 8 مىڭنان استامى ءوز يەسىنە قايتارىلعان.
«ءبىزدىڭ زەرتتەۋىمىز كورسەتكەندەي، ادامدار سەنىمدى بولعىسى كەلەدى جانە باسقالارعا دا سەنىم بىلدىرىگىسى كەلەدى. بۇل جاھاندىق قۇبىلىس – كەدەي جانە باي ەلدەردە، ەرلەر مەن ايەلدەر اراسىندا، جاس جانە قارت ادامدار اراسىندا» دەپ قورىتىندىلادى زەرتتەۋشىلەر. بۇل ادامنىڭ قوعامدىق سەنىمگە دەگەن كوزقاراسىن بىلدىرەدى. ياعني ادام ءوزى سەنىمدى بولعىسى كەلەدى جانە باسقالاردىڭ دا وعان سەنگەنىن قالايدى دەگەن ءسوز.
قورىتىندىلاي كەلە، قوعامدىق سەنىم – قوعامنىڭ دامۋى مەن ءومىر ءسۇرۋ ساپاسىن جاقسارتۋدىڭ نەگىزگى فاكتورى. بۇل تابىس دەڭگەيى، ساياسي جاعدايدىڭ تۇراقتىلىعى جانە ءومىر ساپاسى سياقتى كوپتەگەن فاكتورعا بايلانىستى. الايدا ادامدار اراسىنداعى قارىم-قاتىناس پەن قوعامداعى ءوزارا ارەكەتتەسۋ ەڭ ماڭىزدى ەكەنىن اتاپ وتكەن دۇرىس. جوعارىدا جازىلعان اقپاراتتىڭ قىسقاشا فورماسى:
- قوعامدىق سەنىم ادامداردىڭ ءبىر-ءبىرىن قالاي قابىلدايتىنىنا جانە الەۋمەتتىك جاعدايلاردا ءوزارا ارەكەتتەسۋىنە بايلانىستى.
- زەرتتەۋلەر كورسەتكەندەي، ءارتۇرلى ەلدەگى قوعامدىق سەنىم دەڭگەيى ايتارلىقتاي ايىرماشىلىققا يە. مىسالى، سكانديناۆيا ەلدەرىندە سەنىم دەڭگەيى جوعارى، ال ورتالىق ازيا ەلدەرىندە ول تومەن.
- سوڭعى ونجىلدىقتا الەمنىڭ كوپتەگەن ەلىندە، سونىڭ ىشىندە اقش پەن ەۋروپادا قوعامدىق سەنىم دەڭگەيىنىڭ تومەندەۋى بايقالدى.
- قوعامدىق سەنىم ەكونوميكادا ماڭىزدى ءرول اتقارادى، ويتكەنى ول الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ينستيتۋتتاردى قولدايدى، كاسىپكەرلىكتى دامىتۋعا جانە ينۆەستيتسيالاردى تارتۋعا ىقپال ەتەدى.
قازتاي ايانا سەرىكقىزى
Abai.kz
