قىتايدىڭ ەجەلگى ساۋدا قالاسى سيانعا ورتا ازيا باسشىلارى جينالدى، قىتاي توراعاسى ءبىر-بىرلەپ قابىلداپ جاتىر. بۇل ورتا ازيا مەن قىتايدىڭ باسشىلارىنىڭ كەزدەسۋى الەم نازارىندا، ونىڭ بۇلاي بولاتىنى ارينە تۇسىنىكتى. قازىرگى گەوساياسي جاعدايعا بايلانىستى رەسەيدىڭ السىرەپ، قىتايدىڭ ۇستەم ورىنعا شىققانى ۋكرايناعا سوعىس اشقالى بەرى الەم اقپاراتىنا تىلگە تيەك بولىپ جاتىر.

ال ەندى بۇل گەوساياسي سالداردان باسقا ارينە، ەڭ باستىسى ساۋدا ەكەنى بەلگىلى. ورتا ازيا قىتايدىڭ «ءبىر جول – ءبىر بەلدەۋىنىڭ» وزەگى (شىعار اۋىزى) سانالادى. تەڭىزگە شىعار جولى جوق ورتا ازيانىڭ قىتايدان باسقا ساۋدا ارىپتەسى جوق ەكەنى بەلگىلى. وتىز ءبىر جىلدان بەرى قىتاي ورتا ازيانىڭ باستى ساۋدا ارىپتەسىنە اينالدى. وسى جولعى كەزدەسۋدە دە جان-جاقتى ءسوز بولاتىنى بەلگىلى. ال ەندى ورتا ازيانىڭ قىتايدان باسقا شىعار جولى بار ما؟ ساۋدا تىنىسىن اشاتىن جولدارى بار ما؟ وسى ماقساتتا ءبىز ەكونوميست ەربوسىن نۇرمۇقانۇلىنىڭ پىكىرىن بىلگەن ەدىك.

ەربوسىن نۇرمۇقانۇلى:

- قازاقستان مەن قىتاي اراسىنداعى ەكونوميكالىق مادەني، ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناستاردى ىشكەرلەي دامىتۋدى ماقسات ەتىپ وتىر. ونىڭ ىشىندە ەكونوميكا وتە ماڭىزدى، ەكونوميكا حالىقتىڭ تۇرمىسى مەن كۇن كورىسىنە قاتىستى ماسەلە.

بۇل جەردە قىتاي جالپى الەمدەگى قازىرگى تۇتىنۋ نارىعى ەڭ ۇلكەن مەملەكەت. ياعني امەريكادان قالسا قىتاي، بىراق، قىتايدىڭ ىشكى تۇتىنۋ نارىعى بيىل بولماسا كەلەر جىلدارى امەريكادان دا اسىپ ءتۇسۋى مۇمكىن. قازىر الەمدە كىمنىڭ تۇتىنۋ نارىعى ەڭ جوعارى، ەڭ كۇشتى بولسا سول الەمنىڭ قوجاسى بولايىن دەپ تۇر. امەريكانىڭ تۇتىنۋ نارىعى الەمدە ءبىرىنشى بولىپ تۇرعاننان كەيىن، ونىڭ ۇستىنە ونىڭ عىلىم-تەحنيكاسى جان-جاقتى كۇشتى بولىپ تۇرعان سوڭ دۇنيەجۇزىندە ءبىرىنشى ورىندا تۇر.

ال ەندى قىتايدىڭ دا ازىرگى تۇتىنۋ نارىعى سول امەريكامەن قۇيرىق تىستەسىپ كەلە جاتىر. ەگەر كوپتىگىنە قارايتىن بولساق ءۇندىستاننىڭ تۇتىنۋ نارىعى قىتايدان جوعارى بولۋعا ءتيىستى. بىراق بۇل جەردە حالىقتىڭ ساناسىنا جانە تۇتىنۋ دەڭگەيىنە بايلانىستى. امەريكادا 300 ميلليون حالىق بولعانمەن دە ولاردىڭ تۇتىنۋ دەڭگەيى وتە جوعارى. قىتايدىڭ سوڭعى كەزدەگى تەز قارقىنمەن دامۋىنىڭ جانە ەكونوميكاسىنىڭ تەز كوتەرىلۋى ارقاسىندا، حالىقتىڭ تۇتىنۋ ورەسىنىڭ جوعارلاۋىنا بايلانىستى ىشكى تۇتىنۋ نارىعى وتە كۇشەيىپ كەتتى. سول ءۇشىن بارلىق مەملەكەت قىتايعا ءوزىنىڭ تاۋارىن شىعارۋدى، قىتايمەن جۇمىس جاساۋدى تەك قانا ءبىز ەمەس بۇكىل ەۋرووداق ت.ب ەلدەر قىزىعۋشىلىق تانىتىپ ارمانداپ وتىر.

بۇل جاعدايدا مىناداي ماسەلە ءومىر سۇرەدى، بۇل دەرجاۆالاردىڭ ىشىندە ەكسپورتتاۋشى ەل ەمەس بولاشاقتا تۇتىنۋشى ەل كۇشتى ەلگە اينالادى. قازىردىڭ وزىندە سولاي، ەگەر ءبىز سول تۇتىنۋشى ەلگە بارلىق ەكونوميكالىق تاعدىرىمىزدى بايلاپ تاستايتىن بولساق، وندا سول ەلدىڭ اشسا الاقانىندا جۇمسا جۇدىرىعىندا قالامىز. سول ءۇشىن قايتۋ كەرەك دەگەندە، ءار كىم ءوزىنىڭ اينالاسىنداعى ستراتەگيالىق، ەكونوميكالىق جانە ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىن جان-جاقتى ويلايتىن بولسا، ءوزىنىڭ ىرگەلەس كورشى جاتقان، ءبىر-بىرىنە قاۋىپ توندىرمەيتىن تۋىسقان باۋىرلاس ەلدەر، ياعني، ورتا ازياداعى بەس ەلدىڭ ءوزى ورتاق ءبىر تۇتىنۋ نارىعىن قالىپتاستىراتىن بولسا، بۇل ورتا ازيانىڭ ەكونوميكاسىنىڭ، جۇيەدەن قازاقستان ەكونوميكاسىنىڭ قاۋىپسىز وسۋىنە پايدالى. الدا-جالدا قىتايمەن ديپلوماتيالىق بولماسا باسقا جاقتاردان بولسىن كەلىسپەۋشىلىك تۋىندايتىن بولسا، وندا قىتاي بولدى، سەنىڭ تاۋارىڭدى ءبىز المايمىز دەگەن كۇنى قازاقستان ىرىقسىز ورىندا قالادى، سونىمەن بىرگە ساياسي دۇربەلەڭ تۋىپ، ەلدە تۇراقسىزدىق ورناۋى مۇمكىن.

سوندىقتان قىتايدىڭ، رەسەيدىڭ ەكى الپاۋىت ەلدەردىڭ ىقپالىندا قالمايمىز دەسە، ورتا ازيادا 60 ميلليون حالىق بار، بۇل از رىنوك ەمەس. ورتاق رىنوكتى قالىپتاستىرۋ ءۇشىن وسى ەلدەر بىرىگىپ ءوز كۇنىن وزدەرى كورگەن دۇرىس دەپ ويلايمىن.

ارينە قىتايمەن ەكونوميكالىق بايلانىستى ءۇزۋ بولماسا كەمىتۋ مۇمكىن ەمەس. بىراق قازىرگى ءتىل دەڭگەيىن ساقتاپ، سونىمەن بىرگە، ورتا ازيا ءوزىنىڭ ورتاق ەكونوميكالىق وداعىن قالىپتاستىرۋ كەرەك. ورتاق ىشكى نارىعىن جۇرگىزسە وندا جوعارىداعى الپاۋىت ەكى ەلگە تاۋەلدىلىكتەن ارىلۋعا بولادى. سول ءۇشىن ەڭ الدا تۇرعان ۇلكەن ماسەلە باسقا - «الىستان اربالاعاناشا، جاقىننان دوربالا» دەگەندەي، كورشىلەس ەلدەرمەن ورتاق ەكونوميكالىق رىنوك قالىپتاستىرۋ كەرەك.

ەندى وڭتۇستىك ازيا – پاكىستان، ءۇندىستان، اراب ەلدەرمەن دە بايلانىستى دامىتۋ كەرەك. ءۇندىستاننىڭ نارىعى دا دۇنيەدە تەز قارقىنمەن دامىپ كەلە جاتقان ماڭىزدى ەكونوميكالىق تۇلعا. قازىر الەمدە ەكونوميكالىق ءوسىمى ەڭ جوعارعى دەڭگەيدە دامىپ وتىرعان ەل ول – ءۇندىستان. سەگىز پايىزعا دەيىن جەتتى. جان سانى قىتايدان اسىپ تۇسسە، جالپى ىشكى ءونىمى انگليادان اسىپ ءتۇسىپ، قازىرگى كەزدە بەسىنشى ورىنعا كوتەرىلدى. ءدال وسىنداي قارقىنمەن داميتىن بولسا گەرمانيادان اسىپ ءتۇسىپ، جاپونيادان دا اسىپ ءتۇسىپ، ءۇشىنشى ورىنعا اياق تىرەۋى مۇمكىن. سوندىقتان بۇل ءۇندىستاننىڭ بولاشاقتاعى تۇتىنۋ نارىعى مەن ءوندىرىسى بارلىعى دا قىتايدىڭ ورنىن باسپاسا دا، وكشەسىن باساتىن ۇلكەن نارىق بولىپ قالىپتاسادى. وسى تۇرعىدان العاندا وڭتۇستىك ازيانى دا مىقتاپ ۇستاۋعا ءتيىستىمىز، وندا تۇرعان ەشقانداي قيىندىق جوق. ورتادا اۋعانستان بار، سوسىن وزبەكستان بار، ول ەلمەن ەكونوميكالىق تۇلعا بولاتىن بولساق، ارى قاراي قاۋىپسىز وتكەلدىڭ بىرىنە اينالۋى مۇمكىن. ارى قاراي ءۇندىستان مەن پاكىستانمەن جۇمىس جاساۋعا بولادى.

سول ءۇشىن قازاقستان ساياساتتا، ديپلوماتيادا كوپ ۆەكتورلىقتى قولدانسا وندا ەكونوميكادا دا كوپ ۆەتورلىق باعىتتى قولدانۋ كەرەك. سوندا عانا قازاقستان ءوزىنىڭ ساياسي ديپلوماتيالىق جانە ەكونوميكالىق تاۋەلسىزدىگىن ساقتايتىن بولادى.

ەسبول ۇسەنۇلى

Abai.kz