...ودنيم سلوۆوم، نيكاككوگو «وبششەنارودنوگو سوپروتيۆلەنيا» كيپچاكام تاك ي نە پولۋچيلوس – پوسكولكۋ رۋس سوستويالا يز پرەۆەليكوگو منوجەستۆا كنياجەستۆ، سموترياششيح درۋگ نا درۋگا ۆولكامي، ۋ ۆسەح بىلي سۆوي، مەستنىە ينتەرەسى، ي ني و كاكوم تاكوم «وبششەناتسيونالنوم» ينتەرەسە ەششە ي رەچ نە شلا، توگداشنيە ليۋدي پوپروستۋ نە پونيالي بى، چتو ەتو تاكوە.

پورا پونيات، چتو ناشيح دالەكيح پرەدكوۆ نيچۋت نە ۋنيجاەت توت فاكت، چتو منوگيە كنيازيا پوليۋبوۆنو دوگوۆوريليس س باتىەم ي پريزنالي سەبيا ەگو ۆاسسالامي، ي، بولەە توگو، رۋسسكيە يز سامىح رازنىح كنياجەستۆ پرەسپوكوينو ۆستۋپالي ۆ ۆويسكا ستەپنىح كيپچاكوۆ.  سيە ۆوۆسە نە سۆيدەتەلستۆۋەت و كاكوي – تو «يسكوننو رۋسسكوي ۋششەربنوستي». 

ۆسە توگدا جيلي پو زاكونام فەودالنوي ەپوحي. پونياتيا «ناتسيونالنوە گوسۋدارستۆو» پوپروستۋ نە سۋششەستۆوۆالو.

ۆ.دەمين

«تاينى ەۆرازي»

ورىس عالىمدارى مەن جازۋشىلارى التىن وردانىڭ سوققىسىن وسىلاي جۋمسارتىپ جازادى. نەگىزىندە، بۇل شىندىققا ونشالىقتى جاقىن كەلمەيدى. ورىستىڭ ءاربىر كنيازدىقتارى بوداندىقتان قاشىپ،   كوشپەلى قىپشاق يمپەرياسىنا قاتتى قارسىلاسىپ، ايانباي سوعىسقان. ونى، وسى  ۇلى جورىقتىڭ تاريحىن ۇڭىلە زەرتتەپ، زەردەلەي قاراعانىمىزدا، انىق  اڭعاراسىڭ.

باتىل حان (باتۋ) 1235-36 جىلدارى شىڭعىس حاننىڭ تاعىنا وتىرعان ۇگەدەيدىڭ جارلىعىمەن، باتىسقا جورىقتى باستاۋدى ناقتى قولعا العان ەدى. كەزىندەگى جولشىنىڭ ۇلى (جوشى) باتىل الاكولدىڭ بويىنداعى قونىسىنا ءوزىنىڭ بۇكىل دەشتى قىپشاق جەرىندەگى اسكەرىن جيناۋدى جانە شاعاتاي ۇلىسىنىڭ دا قالىڭ ساربازدارىن وسى اراعا شاقىرىپ، تىزە قوسۋعا جاۋشىلارىن جىبەردى.

ءبىر ايعا جەتەر-جەتپەس ۋاقىتتا ۇشى-قيىرى جوق مول اسكەر تارباعاتاي تاۋى مەن الاكول جاعالاۋىنا جاقىن جاتقان ىلە الاتاۋىنىڭ شەتكى سىلەمدەرىنىڭ ارالىعىنا لىق تولدى. ميلليونعا تاياۋ قالىڭ سارباز وسى ارادا ساپ تۇزەپ، جويقىن سوعىسقا دايىندالىپ، كوپ ۇزاماي جورىققا اتتاندى. بۇل ۇلى جورىققا بۇرىنعى شىڭعىس حان يمپەرياسىنىڭ تۋىن كوتەرگەن جالايىر، نايمان، كەرەي،  قوڭىرات، قيات، باسقا دا كوپتەگەن تايپالارمەن قاتار سول كەزدەگى قازاق جەرىندەگى ءۇيسىن، سارى ءۇيسىن، ارعىن، دۋلات، قاڭلى تايپالارىنىڭ ساربازدارى تۇگەلىمەن تارتىلدى. باتىل حان ءوز قاسىنا  كەڭەسشى جانە وزىنەن كەيىنگى قولباسشى ەتىپ، شىڭعىس حاننىڭ بۇرىنعى اسكەر باسى سۇبەتاي (سۇبەدەي) باتىردى ەرتىپ الدى. سوعىستى جۇرگىزۋدىڭ بۇكىل ادىستەرى مەن تاسىلدەرىن بەس ساۋساقتاي بىلەتىن ۇلى باتىر ءالى تىڭ ەدى.  اسكەردىڭ مولدىعى سونشالىق، سالماعىنان قارا جەر قايىسقانداي، قۇلاق تۇندىرعان دىبىسى التى قىردىڭ استىنان ەستىلەتىن. سودان باتىل حان باستاعان قىپشاقتىڭ قالىڭ اسكەرى سارىارقانى باسىپ ءوتىپ، جايىق پەن ەدىلدىڭ ەكى ارالىعىن ءبىر دەمدە جاۋلاپ الدى. بۇلعاريا (قازىرگى تاتارلار) ەشقانداي قاۋقار كورسەتە الماي، ەرىكسىز بەرىلدى.  باتىل حان سۇبەتاي باتىرمەن ۇنەمى سوعىس باستار الدىندا كەڭەسىپ وتىراتىن بولعان. ەدىل مەن جايىقتىڭ ارالىعىن تولىق جاۋلاپ العان سوڭ، حان وزىنە سۇبەتايدى شاقىرتادى. سول كەزدەگى قىپشاق اسكەرلەرىنىڭ اسا مولدىعى سلاۆيان  ەلىنە  بىرنەشە تۇستان سوعىس جۇرگىزۋگە شاماسى جەتەتىن ەدى. باتىلدىڭ قول استىنا سول تۇستا ورىس كنيازدىكتەرى مەن كاۆكاز، قىرىمنىڭ ءالى كىرە قويماعان كەزى. حان بۇلاردى مۇمكىندىگىنشە كوپكە سوزباي تەز جاۋلاپ الۋدى جوسپارلاعان بولاتىن. وسىنى ەسكەرگەن باتىل حان سۇبەتايدان: «رۋس پەن كاۆكازدى ءبىر ۋاقىتتا تالقانداپ وتۋگە بولا ما، الدە ەكى باعىت اشىپ، وراقتاي ءيىلىپ ورتاعا الىپ سوعىس جۇرگىزگەنىمىز ءجون بە؟» - دەپ سۇرادى. بۇلعار قالاسىندا ايالداپ جاتقان بۇلار دۇرك كوتەرىلىپ، 1237 جىلى كۇزدە ەكى باعىتپەن جورىققا اتتاندى. موڭكەنىڭ اسكەرىن كاۆكاز جاقتان جىبەرىپ، ءوزى (باتىل حان) ورىس كنيازدىكتەرىنە ويدا جوقتا باسىپ كىردى. ءبىرىنشى سوققىدان كەيىن-اق پرونسك، ريازان، ۆلاديمير، كولومنا قالالارىنىڭ كۇل-تالقانى شىقتى. باتىل ەندى ماسكەۋگە بەت الدى. بۇل 1238 جىل بولاتىن.  كنياز ۆلاديمير ۆسەۆولودوۆيچ ورىس كنيازدىكتەرىنىڭ بىرىنەن سوڭ ءبىرى بەرىلىپ جاتقانىن ەستىپ، قاشىپ كەتتى. قىپشاق اسكەرلەرى تەك قالالاردى عانا ەمەس، بۇكىل جولىندا كەزدەسكەن ەلدى مەكەندەردى تىپ-تيپىل ەتكەن ەدى. رەسەيدى ۇرەي جايلاپ العان بولاتىن. «تورعاي بولىپ ۇشىپ كەتپەسەڭ، امان قالۋىڭ ەكى تالاي» دەگەن ماتەل ءسوز ەل اراسىندا تاراپ كەتتى. ماسكەۋدىڭ بەكىنىسى قانشا مىقتى بولعانىمەن، اينالاسىنا ور قازىپ، سۋ جۇرگىزىپ قويعانىنا قاراماي، دالانىڭ قۇرىشتاي بەرىك ساربازدارىنا قارسى تۇرا المادى. اقىرى ماسكەۋ دا الىندى. سونىمەن قاتار كولومنا، تورجوك، كوزەلسك،تۆەر قالالارى دا جاۋلاپ الىندى. بۇل كەزدە موڭكە سولتۇستىك كاۆكاز بەن قىرىمدى اتتارىنىڭ تۇياعىمەن تاپتاپ، كەزدەسكەن جاۋلارىنا دەس بەرمەي، جايپاپ وتكەن ۋاقىت بولاتىن. باتىلدىڭ الدىنداعى ەندىگى مىقتى بەكىنىس نوۆگورود ەدى. بۇل قالاعا نەبارى 150-200 شاقىرىم جەر قالعان-دى. جىلناماشىلاردىڭ ايتۋىنشا، كوكتەم ايى بولعاندىقتان، اينالا كول-كوسىر بولىپ ەرىپ، ساربازداردىڭ جانە ات-اربالاردىڭ جۇرۋىنە كوپ قيىندىق كەلتىردى. سونداي-اق، ازىق-تۇلىك ازا­ي­­ىپ، قالىڭ اسكەر ءىشىنارا اۋىرا باستاعان.تۇمەن باسشىلارىمەن كەڭەس قۇرعان ۇلى حان كوكتەمنىڭ قارى مەن سۋىعى كەتكەنشە دالاعا بەت الىپ، دەمالا تۇرعاندى ءجون كوردى. بىراق، مىڭداي ساداقشىنى ءبولىپ الىپ، قالانىڭ تۇبىنە جاقىنداتىپ، وتتى جەبەلەرمەن نوۆگورودتى ورتەپ جىبەرۋدى قالقان تۇمەنگە مىقتاپ تاپسىردى. جارلىق  تولىقتاي ورىندالدى. قامالدى بۇزباعانىمەن، قالا ءىشى تۇتاستاي ورتەنىپ كەتتى. وتتىڭ جالىنى مەن بۋداقتاعان ءتۇتىن الىستان كورىنىپ تۇردى. دەمالىپ، ءبىراز سەرگىگەن قالىڭ اسكەر كەزىندە سايىن حان، - دەپ ۇلى باباسى شىڭعىس حاننىڭ ءوزى اتاعان  باتىلدىڭ جەتەكشىلىگىمەن، ەندى وڭتۇستىك سلاۆيان قالالارىن: پەرەياسلاۆلدى، ۋگليچتى، چەرنيگوۆتى، ۆلاديمير-سۋزدال، سمولەنسكىنى كوپ قيىندىقسىز جاۋلاپ الدى. الدا تەك سلاۆيان جۇرتىنىڭ ورتالىعى سانالاتىن كيەۆ قانا قالعان بولاتىن. باتىلدىڭ ساربازدارى مەن ءرۋستىڭ سولتۇستىگىن باعىندىرىپ كەلگەن موڭكەنىڭ اسكەرى قوسىلىپ، ەندىگى مەجە كيەۆتى باسىپ الۋعا دايىندالا باستادى. قالىڭ قوسىننىڭ الدىندا جارقىراپ كيەۆ تۇردى. 1240 جىلدىڭ كۇزىندە، قاتقاق جەرمەن باتىل مەن موڭكەنىڭ قاراقۇرىم  اسكەرى كيەۆتىڭ تۇبىنە كەلىپ جەتتى. باتىل حان سۇلۋ كيەۆتى ەشقانداي سوعىسسىز العىسى كەلىپ ەدى جانە مۇنى موڭكەگە ەسكەرتكەن بولاتىن. بىراق، كيەۆ تۇرعىندارى قالانى ءوز ەركىمەن بەرگىسى كەلمەدى. باتىلدىڭ نەگىزگى كۇشتەرى قالانى قورشاۋعا العاندا، بويىن ۇرەي بيلەگەن كيەۆ بيلەۋشىسى ميحايل ۆسەۆولودوۆيچ ماجارستانعا قاشىپ كەتتى. باسشىسىز قالعان قالا قورعاۋشىلارىنىڭ كورسەتكەن قاتتى قارسىلىعىنا باتىل حان قايران  قالعان ەدى. دەگەنمەن، قالا قورعانى كۇشتى بولعانمەن ءۇش ايدىڭ ىشىندە قالالاردىڭ قالاسى اتانعان كيەۆ ويران بولدى. ىزا كەرنەگەن حان قالانى تۇتاستاي ورتەپ جىبەردى. سونىمەن قاتار، اسكەرىنىڭ ءبىراز كۇنگە دەمالۋىنا رۇقسات بەردى. سۇبەتاي مەن وزگە اسكەر باسشىلارىن جيناپ الىپ، ءوزىنىڭ جورىقتىڭ الدىندا بەرگەن تاپسىرماسىنىڭ قالاي ورىندالىپ جاتقانىن سۇراستىرىپ تەكسەردى. سۇبەتاي باتىر ۇلى جورىق باستالار الدىندا باتىل حانعا شىڭعىس حان باباسىنىڭ مىنا ءبىر ءادىس-ءتاسىلىن ايتقان بولاتىن. «شىڭعىس باباڭ ءجۇز مىڭعا تولار-تولماس اسكەرىمەن مۇحيتتاي كەرىلىپ جاتقان قىتايدى شاپقاندا، سوعىس باستالار الدىندا بۇكىل تۇمەن باسشىلارىن شاقىرىپ الىپ: «سەندەر ساربازدارىڭنىڭ ول جاقتا قىتايدان  ايەلىن الۋىنا قارسى بولماڭدار، ساربازدار كۇندىز سوعىسادى، تۇندە سولارمەن بولسىن. سوعىستا شىعىنسىز بولمايدى جانە بىرنەشە ايعا  كەتىپ بارا جاتقان جوقپىز. مەن ءبىراز قىپشاقتىڭ قىز-كەلىنشەكتەرىنىڭ جاساعىن قۇرىپ، بىرگە الىپ بارا جاتىرمىن. ءبىز قىتاي ايەلدەرىنەن تۋعان بالالاردى سولاردىڭ قولىنا تاپسىراتىن بولامىز. ولار الگى بالالاردى ەلگە اكەلىپ، ءاربىر ۇيگە ءبىر-ەكى بالادان كىرگىزىپ  وتىرادى. وگەي بالالار  ۇل-قىزدارىمىزبەن بىتە قايناسىپ ءوسىپ، ءبىراز جىلداردان سوڭ وپات بولعان ساربازداردىڭ ورنىن تولتىرادى.  سوندا عانا  بىر ۋىس قۇمداي حالقىمىزدى جوعالتىپ الماي تولىقتىرىپ، ساقتاپ قالامىز. وسىنى ەستەرىڭدە مىقتاپ ۇستاڭدار»، – دەپ جارلىق بەرگەن ەدى. باتىل حان دا بۇكىل اسكەر باسىلارىن جيناپ الىپ، ءاربىر ساربازعا وسى ەسكەرتۋدى مىقتاپ ايتقان ەدى.  بۇدان سوڭ باتىل حان گاليچ-ۆولىن جەرىنە اياق باستى. مۇندا التى قالا بار ەدى. بىراق مۇنداعىلار حاننىڭ اياعىنا جىعىلىپ، ايتقاندارىن تۇگەلدەي ورىندادى. سوندىقتان، ەشقانداي قاقتىعىس بولمادى. سونىمەن، بۇكىل رۋس باتىل مەن قىپشاق اسكەرىنىڭ الدىندا تىزەسىن  بۇكتى.  قىس ايىنىڭ سوڭىنا تامان كارى قۇرلىققا جورىق باستالدى. اۋەلى پولشا مەن سيلەزيا جەرىن باسىپ الدى. پولياكتار مەن نەمىستەردىڭ بىرىككەن كۇشىن، تەمىر ساۋىتتى رىتسارلارىن ءتۇرلى ايلامەن تاستالقان ەتتى. 1241 جىلدىڭ كوكتەمىندە ەۋروپانىڭ ەلدەرى بىرىنەن سوڭ ءبىرى قۇلاي باستادى. 1242 جىلدىڭ قاراشا ايىندا باتىل حاننىڭ تۇمەندەرى سلوۆەنيا مەن حورۆاتيانى جاۋلاپ الىپ، زاگرەبكە ات باسىن تىرەدى. قىپشاق اسكەرلەرى ەۋروپانىڭ ءبىراز قالالارىن باعىندىرىپ، ۆەناعا جەتىپ، ونى دا الادى. سەربيا، بولگاريا جەرىنە كەلگەندە، ارتتان جاۋشى كەلىپ، ۇگەدەي حاننىڭ قايتىس بولعانىن جەتكىزەدى. بۇعان قاراماي بۇل ەلدەردى دە تىزە بۇكتىردى. وسىدان كەيىن، ەرىكسىز ات باسىن كەرى بۇرۋعا تۋرا كەلدى. باسىپ العان جەرلەرىنىڭ بارىنە ءوز ادامدارىن باسشىلىققا تاعايىنداپ (باسقاقتار), الىم-سالىق جيناپ تۇرۋعا جارلىق بەردى.  قاندى جورىقتان سوڭ، 1243 جىلى بۇلار جازيرالى كەڭ ولكە، سۋى جالپاق، تىرشىلىككە وتە قولايلى ەدىلدىڭ بويىنا كەلىپ توقتايدى. وسى ارادا ءوزىنىڭ قۇرعان قاعاناتىن  التىن وردا دەپ اتاپ، باسىپ العان جەرلەرىن، مەملەكەتتەرىن، قالالارىن التىن ورداعا تىكەلەي باعىندىرادى. قالا سالدىرىپ، بيلىك جۇرگىزۋدى قولعا الدى.   ەدىلدىڭ جاعاسىنا كەلىپ، اق بوز اتىن سۋعارىپ بولعان سوڭ، اتتىڭ الدىڭعى اياعىن كوتەرىپ، تۇياقتارىنىڭ  مىڭداعان شاقىرىم جەر جۇرسە دە، كەمىرىلمەگەنىنە قايران قالدى. ۇستانى شاقىرتادى. – مىنا اي تۇياقتى كوردىڭ عوي، كەمىرىلمەگەن. مەن ادەيى جورىق الدىندا تاعا قاقتىرماعان ەدىم. ارعىماقتىڭ تۇياعى جورىق ۋاقىتىنا شىدار- شىداماسىن بىلگىم كەلگەن. وسى اي تۇياقققا ۇقساتىپ، قاعاناتتىڭ ءمورىن جاسايسىڭ، ۇقتىڭ با، – دەپ بۇيىرادى. سونىمەن، تۇركى  قىپشاقتاردىڭ  اي تۇياقتى ءمورى بار ەكىنشى يمپەرياسى (شىڭعىس حاننان كەيىنگى) وسىلاي دۇنيەگە كەلگەن بولاتىن.

بەيسەنعازى ۇلىقبەك،

قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz