ەۋروپا قازاق قوعامدارىنىڭ وكىلدەرى: يۋنۋسبەك تورامان (بەرلين), شۇعايىپ ەرول (كەلن), ا.ايۋبي (دانيا), ءاليا (امەريكا), بەكير زەنگين (گوللانديا), سەلچۋح چاكراح (نورۆەگيا), التىناي (رەسەي), بەشەرحان مالاباحان (بەرلين), اقمارال امىرقۇلوۆا (بەلگيا), قۇربانالي گۋلەن (فرانتسيا), ساديا سۋرەر (گەرمانيا),  يسمايىل كەسيجي (ۇلى بريتانيا),  نۋرامان ايۋبي (دانيا), ماحمۇت باشتاش، ت.ب.

abai.kz پورتالى ۇيىمداستىرعان ارنايى دوڭگەلەك ۇستەلدە ەۋروپاداعى قازاق قوعامدارىنىڭ باسشىلارىمەن تومەندەگى ءۇش سۇراق توڭىرەگىندە وي بولىستىك.

1. قازاقستاننىڭ قازىرگى جاعدايىنا، باعىت-باعدارىنا بايلانىستى نە ايتاسىزدار؟
2. وزدەرىڭىزدىڭ قازىرگى جاعدايلارىڭىزعا كوڭىلدەرىڭىز تولا ما؟
3. ەۋروپا قازاقتارى مەن اتاجۇرت اراسىنداعى بايلانىس، شەتەلدەگى دياسپورا ماسەلەسى.

ابدۋلحايۋم كەسيجي، ەۋروپا قازاقتارى قاۋىمداستىعى فەدەراتسياسىنىڭ توراعاسى:

– قازاقستان قاي-قاشاندا بار قازاقتىڭ اتاجۇرتى. وسىلاي باسقوسۋىمىزدىڭ ءوزى قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىنىڭ ارقاسى. قازاقستاننىڭ ورتا ازيانىڭ كوشباسشىسى بولۋعا ۇمىتىلعان قادامى ءبىزدى قۋانتادى. حالىقارالىق ءىس-شارالار مەن بەدەلدى ۇيىمدارعا توراعالىق ەتۋى دە ۇلكەن جەتىستىك.  

ەۋروپا قازاق قوعامدارىنىڭ وكىلدەرى: يۋنۋسبەك تورامان (بەرلين), شۇعايىپ ەرول (كەلن), ا.ايۋبي (دانيا), ءاليا (امەريكا), بەكير زەنگين (گوللانديا), سەلچۋح چاكراح (نورۆەگيا), التىناي (رەسەي), بەشەرحان مالاباحان (بەرلين), اقمارال امىرقۇلوۆا (بەلگيا), قۇربانالي گۋلەن (فرانتسيا), ساديا سۋرەر (گەرمانيا),  يسمايىل كەسيجي (ۇلى بريتانيا),  نۋرامان ايۋبي (دانيا), ماحمۇت باشتاش، ت.ب.

abai.kz پورتالى ۇيىمداستىرعان ارنايى دوڭگەلەك ۇستەلدە ەۋروپاداعى قازاق قوعامدارىنىڭ باسشىلارىمەن تومەندەگى ءۇش سۇراق توڭىرەگىندە وي بولىستىك.

1. قازاقستاننىڭ قازىرگى جاعدايىنا، باعىت-باعدارىنا بايلانىستى نە ايتاسىزدار؟
2. وزدەرىڭىزدىڭ قازىرگى جاعدايلارىڭىزعا كوڭىلدەرىڭىز تولا ما؟
3. ەۋروپا قازاقتارى مەن اتاجۇرت اراسىنداعى بايلانىس، شەتەلدەگى دياسپورا ماسەلەسى.

ابدۋلحايۋم كەسيجي، ەۋروپا قازاقتارى قاۋىمداستىعى فەدەراتسياسىنىڭ توراعاسى:

– قازاقستان قاي-قاشاندا بار قازاقتىڭ اتاجۇرتى. وسىلاي باسقوسۋىمىزدىڭ ءوزى قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىنىڭ ارقاسى. قازاقستاننىڭ ورتا ازيانىڭ كوشباسشىسى بولۋعا ۇمىتىلعان قادامى ءبىزدى قۋانتادى. حالىقارالىق ءىس-شارالار مەن بەدەلدى ۇيىمدارعا توراعالىق ەتۋى دە ۇلكەن جەتىستىك.  

ايتا كەتەرلىگى، ەۋروپا قازاق قوعامدارى فەدەراتسياسى جىل سايىن ىرگەسىن كەڭەيتىپ كەلە جاتىر. ياعني ءار ەلدەگى قازاق قوعامدارى بىزبەن بىرلەسىپ، ءبىر ماقسات توڭىرەگىندە جۇمىس جاساۋعا نيەت بايلاپ وتىرمىز. اللا قالاسا الداعى كۇندە تەك ەۋروپاداعى عانا ەمەس الەمدەگى قازاق دياسپوراسىنىڭ باسىن قوسساق دەگەن ويىمىز بار. دۇنيەجۇزىندەگى بار قازاق ءبىر شاڭىراقتىڭ، ءبىر ۇيىمنىڭ توڭىرەگىندە توپتاسساق، الاتىن اسۋىمىز الدەقايدا بيىك بولادى دەپ سەنەمىز. ەگەر قازاقستان تاراپىنان لايىقتى قولداۋ بولسا دۇنيەجۇزىلىك قازاق دياسپوراسى ءى جاستار كونفەرەنتسياسىن وتكىزۋ جوسپارىمىزدا بار. بۇل بۇكىل الەمدەگى قازاق دياسپوراسىن بىرىكتىرۋدىڭ العاشقى قادامى بولار ەدى.

ءبىز دۇنيەجۇزىنىڭ قاي تۇكپىرىندەگى قازاق بولسا دا، ونىڭ مەنشىكتى مەكەنى قازاقستان دەگەن دەكلاراتسيا قابىلدادىق. قازاق ەلى ءۇشىن، الاش مۇددەسى ءۇشىن بىرىگەم دەگەن كەز كەلگەن قاراكوزدى وزەككە تەپپەيمىز. ءبىزدىڭ قولىمىزدا تۇرعان ۇلكەن مۇمكىندىگىمىز، ۇلكەن قاراجاتىمىز جوق. وسىنداعى جىگىتتەردىڭ اللا ريزاشىلىعى ءۇشىن ەلىم دەپ، جەرىم دەپ ەرىكتى تۇردە جاساپ جاتقان جۇمىستارى.

يسمايىل كەسيجي(ۇلى بريتانيا):

– دۇنيەنىڭ قاي تۇكپىرىندە جۇرسەك تە، قازاقستان ەگەمەندىك العان سوڭ ەڭسەمىز كوتەرىلدى. ءبىز قازاقستاننىڭ ىشكى ساياساتىنا ارالاسپايتىن، سىرتقى ساياساتتاعى جەتىستىكتەرىنە قۋاناتىن قازاقتارمىز.

ماحمۇت باشتاش(تۇركيا):

– ەڭ ۇلكەن ماسەلەلەردىڭ ءبىرى قازاقستاننان ەۋروپاعا كەلگەن ءىنى-قارىنداستارىمىزدىڭ ورىسشا سويلەيتىندىگى دەر ەدىم. ءتىپتى قازاق ەلىنىڭ وزىندە جاستاردىڭ كوبىندە ورىسشا سويلەيتىنىنە كۋا بولىپ ءجۇرمىز. باسقا ۇلتتارعا كۇيەۋگە شىعىپ جاتقان قاراكوز قارىنداستارىمىزدى كورگەندەدە جۇرەگىمىز اۋىرادى. اسىرەسە، قازاق قىزدارىنىڭ قىتايلارمەن ءۇي بولۋى ءبىزدى الاڭداتادى. ەندى 50 جىلدا قازاقستانداعى كەيبىر وبلىستاردا قازاقتار سانى قىتايلاردان از بولىپ قالماسا بولعانى...

ا.ايۋبي(دانيا):

– قازاقستاننىڭ جالپى جاعدايى جاقسى. ويتكەنى ەگەمەندىك العان كەزدەگى قازاقستان مەن قازىرگى قازاقستاننىڭ اراسى جەر مەن كوكتەي. دەگەنمەن ءبىز قازاق ەلى تۋرالى پىكىر ايتقاندا ۇنەمى شاعىن مەملەكەتتەرمەن سالىستىرماي دامىعان جۇرتپەن قاتار قويىپ كورۋىمىز كەرەك. دوس جىلاتىپ ايتادى. شىنىن ايتسام مەن تۇراتىن دانيانىڭ دەڭگەيىنە جەتۋ ءۇشىن قازىرگى قازاقستانعا 500 جىل قاجەت سياقتى. ءبىر عانا مىسال ايتايىن، بۇرىنعىداي ەمەس ءبىز قازىر وتانىمىز قازاقستان دەپ ماقتانا المايتىن بولدىق. قازاقستان دەگەن ءسوز شىعا قالسا جات جۇرتتىقتار «كوررۋپتسيانى، كەدەندىك وداقتى» اتايتىن بولدى. ياعني بۇل ماسەلەلەر قازاق ەلىنىڭ ءيميدجىن جىل سايىن تومەندەتىپ بارادى. شىعىس قازاقستاندا ءبىر تانىسىم «دانيا اۋىل-شارۋاشىلىعى دامىعان ەل، سەن ماعان كومەكتەس، مەن مال شارۋاشىلىعىن وركەندەتەيىن» دەپ جانىمدى قويماي جۇرەتىن. جاقىندا حابارلاسسام، «ءبىز ەت ساتپاق تۇگىلى، بەلورۋسسيانىڭ ەتىن ساتىپ الۋعا كوشتىك» دەپ قىنجىلىپ وتىر. سويتسە، رەسەي بەلورۋسسيانىڭ ەت ونىمدەرىن ەكسپورتتاۋعا سۋبتسيديا بەرەتىن كورىنەدى. سونىڭ سالدارىنان قازاقستاننىڭ ەت ونىمدەرى باعا تيىمدىلىگىنەن ايىرىلىپ قالىپتى. مۇنىڭ ءوزى قازاقستان ەكونوميكاسىنىڭ كەرى كەتكەنىن كورسەتەدى.

اقمارال امىرقۇلوۆا(بەلگيا):

– قازاقستان جەتىم بالالاردى شەتەلگە بەرۋدى توقتاتۋ كەرەك. ءبىر عانا بەلگيانىڭ وزىندە 500-گە جۋىق قازاقستاننان اسىراپ العان جەتىم بالالار بار.

– ءبىزدىڭ بىلۋىمىزشە، وسىندا وتىرعان كوپشىلىكتەرىڭىزدىڭ اتا-بابالارىڭىز كەزىندە ورىستىڭ، قىتايدىڭ قۋعىن-سۇرگىنىنە ۇشىراپ، ۇلتتىق بولمىستى جوعالتپاۋ ءۇشىن، ۇرپاعىن امان ساقتاپ قالۋ ءۇشىن شەتەل اسقاندار. ال سول بابالارىمىزدىڭ ارمانى، ماقسات-مۇراتى ورىندالدى ما؟ سىزدەردىڭ ۇرپاقتارىڭىزدىڭ بۇگىنگى جايى الاڭداتپاي ما؟

ماحمۇت باشتاش(تۇركيا):

– جاسىراتىنى جوق، ەۋروپاداعى بۇگىنگى قازاق ۇرپاعىنىڭ ءتىل ماسەلەسى وتە كۇردەلى بولىپ وتىر. ءوزىنىڭ قازاق ەكەندىكتەرىن ءبىلىپ، ءوز ۇلتىن قانشا جەردەن ماقتان ەتسەدە، كوبى انا تىلىنەن ماقۇرىم قالۋدا. وسى قۇرىلتايدىڭ باستى ماقساتتارىنىڭ ءبىرى دە وسى جاستار ءۇشىن.

قىزىرقان شولپان(ۆەنا):

– قازىرگى ءتىلىن جوعالتىپ بارا جاتقان ۇرپاعىمىزدىڭ جايىنا قاراپ، ءبىز تاس باسىپ، تۋ اسقان اتا-بابالارىمىزدىڭ اماناتىن تولىقتاي جۇزەگە اسىرىپ جاتىرمىز دەپ ايتا المايمىز. مىنە وسىنداعى قازاق قوعامدارىنىڭ باسشىلارى وزدەرىنىڭ ۇلتتىق نامىسى، قازاقشىلدىعىنىڭ ارقاسىندا جىل سايىن قۇرىلتاي وتكىزۋگە اتسالىسىپ كەلەدى. ولار قازاقستانداعى سياقتى مەملەكەتتەن قارجى الىپ، قول استىنداعى قىزمەتكەرلەرىن جۇمساپ وتىرعان جوق. ءبارى دە ءوز كۇشىمەن، ءوز قالاۋىمەن قىزمەت ەتىپ وتىر. ال ءتىل ماسەلەسىنە كەلسەك، مەنىڭشە ەڭ الدىمەن اركىم ءوز وتباسىنان باستاۋ كەرەك. «ەسىكتى جاپ، تەرەزنى اش» دەگەن سياقتى ەكى اۋىز ءسوز بولسادا جاس بالانىڭ قۇلاعىندا قالادى. ەكىنشىدەن، قازاق ەلى «بال داۋرەن» باعدارلاماسى بويىنشا ەۋروپاداعى قازاق بالالارىن دا اتاجۇرتىنا اپارىپ تۇرسا نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى... جالپى، قارىم-قاتىناسىمىز كۇشەيىپ، قازاق ەلىمەن قىز الىپ، قىز بەرىسەتىن جاعدايعا جەتسەك تىپتەن قۇبا-قۇپ.

ءابدۋلحايۋم كەسيجي:

– قازاق ءتىلى ەڭ الدىمەنەن ءوز ەلىندە، ءوز جەرىندە، ءوز ورتاسىندا ءتيىستى مارتەبەسىن الۋى كەرەك. ەگەر قازاق ءتىلى قازاقستاندا سىيلانسا، شىن مانىندەگى مەملەكەتتىك ءتىل بولسا، اتاجاۇرتىمىزداعى ءار ازامات قازاق تىلىندە سويلەسە بۇل بۇكىل الەمدەگى قازاق ءتىلىنىڭ مارتەبەسىن كوتەرەر ەدى.

ءبىزدىڭ بالالاردا اتاجۇرتقا دەگەن ساعىنىش، سەزىم اسا جوعارى. ءتىپتى كەيبىرەۋى قازاقشا سويلەي الماسا دا، «قازاقپىز» ايتقاندى ماقتانىش ەتەدى. جاستارىمىز ءارتۇرلى ماماندىقتاردى وتە جاقسى مەڭگەرىپ جاتىر. ەۋروپاداعى قاي-قايسى مەملەكەتتە بولسا دا قوعامنىڭ ءار سالاسىندا تابىستى قىزمەت ەتىپ جاتقان الاش ۇرپاقتارى از ەمەس. ءسوز ۇستاعان اقىن-جازۋشىلاردىڭ دا قاتارى كوبەيدى. قاي تىلدە جازسادا، ءبىر قۋانتارلىعى - ولاردىڭ جالعىز تاقىرىبى بار. ول – اتامەكەن، وتان، قازاقستان.

سافيە سۇرەر (بەرلين):

– قازاق ەلى ءوزى مۇرىندىق بولىپ ەۋروپاداعى قازاق قوعامدارىنا ءتيىستى ورىنجاي الىپ بەرسە، جىل سايىن قازاق ءتىلى مۇعالىمدەرى كەلىپ وسىنداعى قازاق بالالارىنا ساباق بەرسە بۇل ۇلكەن جەتىستىك بولار ەدى.

ءابدىراحمان (ميۋنحەن):

– قازاقستانداعى تەلەارنالاردىڭ ءتىل شۇبارلىعى شەتەلدە قاراپ وتىرعان بىزدەر ءۇشىن ەڭ قيىن جاعداي. ال مەنىڭ ۇسىنىسىم – قازاقستانداعى «بالاپان» ارناسىن شەتەل قازاقتارىنىڭ كورۋىنە مۇمكىندىك جاساۋى كەرەك. مەنىڭ ەكى بالام ءوسىپ كەلە جاتىر. سولار «بالاپان» ارناسىن كورسە ءتىلىن دە، ءداستۇرىن دە ۇمىتپايدى دەپ ويلايمىن.

– قازاقستان جاس مەملەكەت. ەندەشە، الەمنىڭ قاي تۇكپىرىندە جۇرسەدە 18 جاسقا تولعان ءاربىر قازاق ازاماتى ءوز وتانىنىڭ گۇلدەنىپ-كوركەيۋى ءۇشىن قىزمەت ەتۋگە مىندەتتى، قارىزدار. سىزدەر وسى پىكىرمەن كەلىسەسىزدەر مە؟

ءابدىراحمان (ميۋنحەن):

– ايتقانىڭىز دۇرىس. بىراق قازاقستانعا بارىپ، كاسىپورىن اشامىز دەپ بارعاندار نەشە ءتۇرلى كەدەرگىلەرگە تاپ بولىپ، كوپ قيىنشىلىق كورىپ، ەڭ سوڭىندا قايتىپ كەلگەندەرى دە بار. وندا كوررۋپتسيا ماسەلەسى مۇلدەم شەشىلمەگەن. بۇل ماسەلە شەشىلمەي قازاقستان قازاقستان بولا المايدى.

قىزىرقان شولپان (ۆەنا):

– ەۋروپاداعى 10 مىڭ قازاق قازاقستانعا بارىپ، جان سانىن ارتتىرماسادا ءوز الدەرىنشە ۇلەس قوسىپ كەلەدى. ءبىر عانا مىسال، ەۋروپادا قازاقستان تۋرالى قانداي دا ءبىر جاعىمسىز اقپارات تاراسا، ءبىز قازاق قوعامدارى اتىنان ءوز پىكىرىمىزدى ءبىلدىرىپ، اتاجۇرتىمىزدىڭ ابىرويى ءۇشىن شىر-پىر بولامىز. ياعني ءبىز قازاق ەلىنىڭ ەۋروپاداعى قالقانىمىز، وققاعارىمىز.

مەنىڭ ويىمشا، ەۋروپادا جۇرگەن ءار قازاق وزىنە جاۋاپ بەرىپ، قازاقستاننىڭ اتىنا كىر كەلتىرمەي جۇرسە ونىڭ ءوزى ۇلكەن مارەتەبە. ال، از-كەم جاسالىنعان جۇمىستاردى ءبىز ۇلكەن ۇلەس دەپ ايتپايمىز. مىسالى، وتكەن جىلى ءبىز اۆسترياداعى تۇرىك فەدەراتسياسىمەن قوسىلىپ، قازاقستاندا قۇربان اكتسياسىن جاسادىق. 15 سيىر، 50 قوي قۇربان شالىپ، ءارتۇرلى توپتاعى ازاماتتارعا تاراتىپ بەردىك. بۇل ەندى ءبىزدىڭ ازاماتتىق بورىشىمىز.

يۋنۋسبەك تورامان (بەرلين):

– تۇركيادان بارىپ، قازاقستانعا ەڭبەك ەتەمىز دەگەن قازاقتىڭ ءبىرى ءبىز ەدىك. العاش بارىپ جەر ساتىپ الىپ، كىرپىش زاۆوتىن سالدىق. قالاي جۇمىس باستالدى، سولاي جەمەڭقورلىق باستالدى. ءاربىر كاماز كىرپىش ساناۋدا تۇردى. جۇمىسشىلاردى ۇستاپ اكەتىپ، اقشا تالاپ ەتتى. اينالىپ كەلگەندە جۇمىس ىستەۋىمىزگە مۇلدەم مۇمكىندىك بەرمەدى. ات باسىن ارتقا بۇردىق.

يسمايىل كەسيجي (ۇلى بريتانيا):

–  ەۋروپاداعى قازاقتىڭ باستى ميسسياسى وسى جاقتا ءوسىپ-ءونۋ، بولاشاقتا قازاقتىڭ ءبىر وتاۋى بولىپ وتىرۋ. ول ءۇشىن قازاقستان دياسپورا ساياساتىن دامىتۋ كەرەك.

ءابدۋلحايۋم كەسيجي:

–  وزگە حالىقتار سياقتى قازاقستاننىڭ دا ەۋروپادا لوببيستەرى بولۋ كەرەك. ونىڭ نەگىزى بىزدەر. جالپى، قازاقستان تاراپى قازىر ەۋروپادا ءارتۇرلى سالادا قىزمەت جاساپ جۇرگەن قازاق جاستارىنىڭ مۇمكىندىگىن پايدالانۋعا كۇش سالعانى ءجون.

دوڭگەلەك ۇستەلدى جۇرگىزگەن - ءبىلال قۋانىش

Abai.kz