رۋحاني جولدا اۋليەلىك دەڭگەيگە جەتكەندەردىڭ قاراپايىم ادامنىڭ بويىندا كەزدەسپەيتىن ەرەكشە قاسيەتتەرى بولاتىنى بەلگىلى. سونداي قاسيەتتەرگە كوپشىلىكتەن دارالانعان جالعىزدىق، اللا تاعالا نۇرىنا بولەنۋى جانە ەشكىمدى بولەكتەمەي، بارلىق جان يەلەرىنە تەڭ قاراۋشىلىق جاتادى. شاكارىم دە سونداي بيىك دارەجەدە، ياعني اۋليە دەڭگەيىندە بولعان. وعان دالەل رەتىندە ونىڭ ءوزىنىڭ شىعارمالارى بويىنشا وسى قاسيەتتەرىنە كوز جىبەرىپ كورەلىك.

جالعىزدىق. بۇل ءفاني الەمدە جالعىزدىق بارلىق اۋليەلەردىڭ نەسىبەسى. سەبەبى، ولاردىڭ رۋحاني قاسيەتىن قاراپايىم ادامدار تۇسىنە المايتىندىقتان، لايىقتى قۇرمەت كورسەتپەك تۇگىلى، ءتىپتى قاتارىنان شىعارىپ، جاۋلاسىپ تا كەتۋى مۇمكىن. وسىلاي اۋليەلەر ءجيى قۋعىنعا ۇشىراپ، ءتىپتى ءولىم جازاسىن العاندار دا بولدى. مىسالى، اۋليە ءال-حاللادجدى فاناتيك دىنشىلدەر دەنەسىن كەسكىلەپ، ال دجالەل-اد-دين ءرۋميدىڭ رۋحاني ۇستازى شامس-اد-دين ءتابريزدى قيناپ ولتىرگەن. سونىمەن بىرگە، اللاعا سۇيىسپەنشىلىككە جەتكەن رۋحاني ادامدار بۇل ءفاني الەمنىڭ جىلتىراعىنا قىزىقپاي، وزدەرى باس تارتىپ، ءومىر قىزىعىمەن جۇرگەندەردەن شەتتەلىپ، ولارعا كەرەكسىز بولىپ قالادى. رۋحاني جولداعىلار --بۇل ءفاني الەم ىقپالىنان الىستاپ، باقي الەمگە بەت بۇرعاندار. بۇل جاعداي كەيبىر كەزدەردە ولاردى جالعىزدىققا ۇرىنىپ، ەلدەن شەت كەتۋگە ءماجبۇر ەتەدى. جالعىزدىقتى قاراپايىم ادام قاسىرەت دەپ قابىلداسا، ال رۋحاني ادام اللانىڭ بەرگەن شاپاعاتى دەپ قابىلدايدى. ەلدەن بولەكتەنىپ، جالعىزدىققا بەرىلۋ شاكارىم ومىرىندە عانا ەمەس، ل.تولستوي، احمەد ياسساۋي ءتارىزدى اۋليەلەردىڭ ومىرىندە دە بولعان.

شاكارىم ءوزىنىڭ جالعىزدىعى تۋرالى ساكەن قاسيمانۇلى دەگەن ادامعا بىلاي دەپ ايتقان ەكەن: «...جالعىزدىقتىڭ تاعى ءبىر ءتۇرى – سوزىنە قۇپتاۋشى بولماي، ءوز زامانىندا تۇرعىلاستارىنىڭ سوزىنە قوسىلا الماي، جالعىز قالعاندى ايتادى. وسىنىڭ ءبارى مەنىڭ باسىمدا بار ءىس... مەن ءوزىم قاجى بولىپ مولدالارعا جاقپادىم. ياعني، ولاردىڭ شاريعاتىنا تەرىس بولىپ، جالعىز قالدىم،.. شاكارىم قاجى ەمەس، ءدىنسىز ازعىرۋشى دەپ جالعىزدادى مولدالار. مەن بولىس پەن بيلەردىڭ ەلدەگى كوپ ەرەجەلەرىنە قارسىمىن، ولار دا مەنى جەك كوردى. الاشوردا قىزمەتكە شاقىردى، «ۋەز بول، بولماسا ءدىن باسقار» دەدى. مەن بارمادىم، ولار دا جاقتىرمادى، «قاجىسىڭ» دەپ سوۆەت وكىمەتى دە مەنى جەك كورەدى. ەڭ اياعى عىلىم مەن فيلوسوفيادا دا مەن جالعىزبىن».

ءوزىنىڭ جالعىزدىعىن اقىن ولەڭمەن بىلاي دەپ بىلدىرەدى:

ءدىنىڭ شاتاق، ادەتىڭ ارسىزدىق دەپ،
جاقپادىڭ مولدالار مەن حالقىڭا دا.
ەندىگى جاس: «ەسكى ءيىسىڭ شىعادى» دەپ،
ولار دا كەلمەي وتىر قارتىڭا دا...
...جالعاندا سەندەي جالعىز ادام بار ما،
ەشكىم باعا بەرمەيدى نارقىڭا دا،
سەنى كورسە، ءبارى دە سىرت بەرەدى،
قاراعىسى كەلمەيدى قالپىڭا دا.

(«جاسىڭدا ارالاستىڭ مالتىماعا»)

ءوزىنىڭ جالعىزدىق سەبەبىن ول بىلاي دەپ تۇسىندىرەدى:

كورگەن سوڭ ەل جاراسىن انىق سەزىپ،
اڭدايىن ايدالاعا كەتتىم كەزىپ،
ەل ەمەس، ەلگە ىستەگەن قىلىعىنان،
قاشقامىن، شىنىمدى ايتسام، سونان بەزىپ.

ەلسىزدە نەگە جالعىز قالعانىمدى،
قىرىق جىل نەنى جيناپ العانىمدى
سەزبەيسىڭ تارتپاعان سوڭ كوپ قايعىسىن،
سەن ەمەس ۇعاتۇعىن ارمانىمدى.

ارمانىم بايلىق، مانساپ، ماقتان ەمەس،
ويلى ادام ونى استە ولاي دەمەس.
ارى زور، اتا ۇلى ەمەس، ادام ۇلى
يتشە تالاپ ءوز ەلىن، جىرىپ جەمەس...

...ايتامىن، ءسوزىمدى ۇقساڭ، كەيىنگى جاس،
قياناتسىز ادامعا ەمەسپىن قاس.
جۇرەكتەگى دەرتىمدى بىلەر ەدىڭ،
وسەككە ەرمەي، مەنىمەن بولساڭ سىرلاس.

(«كەيبىرەۋ بەزدى دەيدى ەلدەن مەنى»)

شاكارىم بۇل ءفاني الەمنىڭ سىرىن تولىق ءتۇسىندىم دەگەندەي «ەل ەمەس، ەلگە ىستەگەن قىلىعىنان، قاشقامىن، شىنىمدى ايتسام، سونان بەزىپ» دەپ ونىڭ جالعىزدىعىنا ەل كىنالى ەمەس، نادانداردىڭ جاساعان قىلىعى كىنالى ەكەنىن بىلدىرەدى. «قياناتسىز ادامعا ەمەسپىن قاس» دەپ ءوزىنىڭ ادالدىعىن كورسەتىپ، كەيىنگى جاستاردى ءوزىنىڭ جالعىزدىعىن دۇرىس ءتۇسىنىپ، ونىڭ ارەكەتىن دۇرىس قابىلداۋعا شاقىرادى.

شاكارىم ءوزىنىڭ جالعىزدىق سىرىن «قىرىقتان سوڭعى قىرىمدى»، «كەيبىرەۋ بەزدى دەيدى قاتىنىنان» اتتى ولەڭدەرىندە دە تولىقتىرىپ ايتىپ كەتكەن.

اللا تاعالا نۇرىنا بولەنۋى. اۋليەلەردىڭ نەگىزگى سيپاتتارىنىڭ ءبىرى –اللاعا عاشىقتىعى (اسىقتىعى) ەكەنى بەلگىلى. ناتيجەسىندە ولار اللا تاعالا نۇرىنا بولەنىپ، ۇنەمى رۋحاني ەكستاز ىقپالىندا (شاكارىمشە – ماس) بولىپ، ءلاززات مۇحيتىندا شومىلىپ جۇرەدى. سەبەبى، اللا تاعالا نۇرى شەكسىز لاززاتقا تولى. اۋليەلەر جۇرەگى وسىنداي بالداي ءتاتتى سەزىمگە تولى، سوندىقتان ولار بۇل الەمنىڭ ءلاززاتىنان زاردابى كوپ ادەت-عۇرىپ، مورال-ەتيكا ىقپالىنان شىعىپ، ءفاني الەمنىڭ سىرقاتىن ەلەمەي، ۇنەمى راحات سەزىمىندە بولادى. لايلىگە عاشىق بولعان ماجنۇندەي، ولار تەك قانا وزدەرىنىڭ اسىقتارىن (اللا تاعالانى) عانا ءسوز قىلىپ، سول تۋرالى عانا ويلاپ، ونى ەشۋاقىتتا ەستەرىنەن شىعارماۋعا ۇمتىلادى. ولار رۋحاني الەمنىڭ ەسىگىن اشىپ، كەيبىرى ىشىنە كىرگەن، ال كەيبىرى اللانىڭ شاپاعات نۇرىن سەزىپ، ەندى سوعان جاقىنداۋدى ارمانداپ ەسىك تابالدىرىعىندا وتىرعاندار. وسىلاي اۋليەلەردەن قۇرالعان قاۋىم اللا تاعالا ماڭىندا ونى دارىپتەپ، دۇعا وقىپ، جالبارىنىپ، كەيبىرەۋلەرى دوستىق سەزىممەن، ال كەيبىرەۋلەرى عاشىقتىق («اسىعىم» دەپ) سەزىممەن، جۇرەكتەرىنەن قان (سۇيىسپەنشىلىك سەزىمىن) اعىزىپ زار جىلاپ جۇرەدى. بىراق بۇل جىلاۋ مەن ءفاني الەمنىڭ جىلاۋىنىڭ اراسىندا جەر مەن كوكتەي الشاقتىق بار. ءبىرىنشىسى – شەكسىز لاززاتقا تولى بولسا، ال ەكىنشىسى – قايعى-قاسىرەتكە تولى. ءبىرىنشىسى – جان مەن ءتاندى بارلىق سىرقاتتان ارىلتىپ، ناعىز ومىرگە باعىتتاسا، ال ەكىنشىسى – جان مەن ءتاندى زارداپقا بولەپ، ولىمگە تارتادى. بۇل دەڭگەيدە ادام اللا تاعالانىڭ ءلاززات قۋاتىنا شومىلىپ، راحات الادى. ول ەندى بۇل دۇنيەمەن بايلانىسىن ۇزەدى. وعان ءومىردىڭ بارلىق كەمشىلىكتەرى اشىلىپ، جۇرەگىن بۇل ءفاني ومىردەن اينىتا تۇسەدى. تىرشىلىكتىڭ سوراقىلارىن كورگەندە اقىن «استاپراللا» دەپ شوشىنىپ، تاڭىرگە تولىق بوي ۇرىپ، تاعزىم ەتەدى.

بارىنە تەڭ قارايدى. شاكارىم بارلىق جان يەلەرىنە، ءومىردىڭ ىستىق-سۋىق ءتارىزدى ەكىۇداي، قاراما-قارسى قۇبىلىس كورىنىستەرىنە بىردەي قاراپ، ولاردىڭ ايىرماشىلىقتارىن ەلەمەي، ءبارىن ءبىرتۇتاس بولمىس كورىنىسى رەتىندە قاراعان. ول دا ءفاني الەمنىڭ ەكىۇدايىلىعىنان شىققان.

اللاعا عاشىق بولۋ جولىندا جانىن قيىپ جۇرگەندەرگە زاتتىق الەمنىڭ قۇندىلىقتارى جوعالادى. بۇنداي دارەجەگە جەتكەن اۋليەلەر ءۇشىن التىن مەن تەمىردىڭ قۇندىلىعى بىردەي. اۋليەلەرگە قاي جەردە ءومىر سۇرسە دە – مەيلى جۇماقتا، مەيلى دوزاقتا – ءبارى ءبىر ءباس، ايىرماسى شامالى. بۇكىل ءومىر قۇبىلىستارىنا بىردەي قارايدى. ولار قاي جەردە، قانداي جاعدايدا بولسا دا، وزدەرىنىڭ سۇيىكتى جارىمەن بىرگە، وعان ۇزدىكسىز قۇلشىلىقتا. جارىنىڭ تولىق قاراماعىندا ەكەنىن سەزىنگەندىكتەن ولار ەشتەڭەدەن قورىقپايدى، ەشتەڭەگە ابىرجىمايدى دا. ۋاقىت ىقپالىنان تولىق شىققان، سوندىقتان ولارعا كۇن-ءتۇن، قىس-جاز بىردەي، ولاردىڭ اسەرىن سەزىنبەۋى دە مۇمكىن. شاكارىم ءوزىنىڭ وسىنداي حال-جايىن بىلاي دەپ بىلدىرەدى:

دۇنيە ىسىنەن شوشىمان،
باسى جوقتا سانا جوق.
قورىقپان دوزاق وتىنان،
ساناسىزعا جازا جوق.

ەندى ماعان، ويلاسام،
دۇسپان دا ءبىر، دوس تا ءبىر.
تەرەڭ ويعا بويلاسام،
ادام مەنەن شوشقا – ءبىر.

ەكەۋى دە بوق جەيدى،
ادامى دا، شوشقا دا،
الدامشىنى دوس دەيدى،
جاۋشا قارا دوسقا دا.

پايدا، زيان ءبارى ءبىر،
وسى كۇندە وزىمە.
باس كەسىلىپ، دەنەم تۇر،
نە كورىنسىن كوزىمە؟

مەندەي بولام دەسەڭىز،
ۋايىمسىز ازات جان.
جار تاپ-تاعى باس كەسكىز،
ءسويتىپ قۇتىل ازاپتان.

تولى رومكە اراق بەر،
تاعى ايتايىن سىرىمدى.
ماس قىل-داعى الداپ كور.
ۇرلاپ ايىل-جىرىمدى...

...مىنا كوزدى قالدىرىپ،
كوڭىل كوزىن كوزىڭ قىل.
باس كوزىمەن قاڭعىرىپ،
ۇقپاي قويساڭ، ءوزىڭ ءبىل.

(«جان دەنەدەن جالىقتى»)

اۋليەنىڭ بۇل سوزدەرىنەن ونىڭ بۇل الەمنىڭ ىقپالىنان تولىق شىققان جاعدايىن كورەمىز. وسى جولداردى جازىپ وتىرعاندا ول دۇنيەنىڭ ىقپالىن سەزبەي وتىرعان ءتارىزدى. جار قۇيعان شاراپتان، ياعني شاراپات نۇرىنان شەكسىز ءلاززات الىپ، ءناپسىنى قۋىپ شىعىپ، ءوزى رۋحاني سەزىمنەن ماس بولىپ وتىر. ناپسىدەن تولىق ارىلدىم دەگەن ءسوز، ولىمنەن بۇرىن ءولىپ، ءتاندى تارىك ەتىپ، جارعا باستى شاپقىزىپ، ءتاندى ءولتىرىپ، جانعا جارىن تاپقىزعان ءسات. جان مەن ونىڭ جارى بەتپە-بەت قالدى. جان تولىق رۋعاني بولمىستىڭ ىقپالىندا، سوندىقتان وعان بۇل ءفاني الەمنىڭ ىقپالى جوق. «باسى جوقتا سانا جوق»، ياعني باسى جوقتا اقىل دا، سانا دا جوق، دەنە ءولى. «ساناسىزعا جازا جوق»، ياعني اقىلى جوق ماجنۇنگە جازا دا جوق، ول اۋرۋ، اۋرۋعا جازا كەسىلمەيدى. مۇنداي ماجنۇنگە بۇل ءفاني دۇنيە بوققا ءتان، سوندىقتان بۇل دۇنيەدەگىلەردىڭ قىلىپ جۇرگەندەرى بوس اۋرەشىلىك. وسىلاي دۇنيەنىڭ زاردابىنان شىعىپ، ازات جان بولۋ كەرەك. بىراق ازاپتان شىعۋ ءۇشىن «جار تاپ-تاعى باس كەسكىز», ياعني اقىلدان شىعاتىن ءناپسىنى بيلەۋ كەرەك. ءسوزىن جالعاستىرۋ ءۇشىن ول جاردان تاعى دا رۋحاني اراقتى، شاپاعات نۇرىن سۇراپ ماس قىلۋدى وتىنەدى. بۇل حالگە جەتۋدىڭ بىراق جولى بار. ول – باس العىزۋ، ياعني ءناپسىنىڭ ىقپالىنان قۇتىلۋ. ول ءۇشىن «جار تاپ-تاعى باس كەسكىز، ءسويتىپ قۇتىل ازاپتان». بىراق بۇل سىرلى سوزدەردىڭ ماعىناسىن ءتۇسىنۋ وڭاي ەمەس. ءتۇسىنۋ ءۇشىن «مىنا كوزدى قالدىرىپ، كوڭىل كوزىن كوزىڭ قىل». سوندا ءسوزدىڭ رۋحاني ماعىناسىن ەستيسىڭ. ال بۇل ايتقانداردى ۇقپاساڭ، نە بولماسا كونبەسەڭ، وندا «باس كوزىمەن قاڭعىرىپ، ۇقپاي قويساڭ، ءوزىڭ ءبىل» دەيدى.

شاكارىم سوزىنەن، مىنە، وسىنداي عيبرات الۋعا بولادى.  اباي دا «ساۋلەڭ بولسا كەۋدەڭدە، مىنا سوزگە كوڭىل ءبول، ەگەر ساۋلەڭ بولماسا، مەيلىڭ ءتىرىل، مەيلىڭ ءول» دەدى ەمەس پە؟ اركىمنىڭ ءوز نەسىبەسى وزىنە. باقي الەمنىڭ جاندارى ءفاني الەمنىڭ جاندارىنا بارلىق رۋحاني ءبىلىمدى بەرۋگە ۇمتىلادى، بىراق ولاردى زورلامايدى.

شاكارىمنىڭ ىشكى دۇنيەسىنەن شىققان وسىنداي سىرلى سوزدەر ونىڭ اۋليەلىك دەڭگەيىن، قاراپايىم ادامنىڭ بويىندا كەزدەسپەيتىن ونىڭ ەرەكشە قاسيەتتەرىن جاقسى كورسەتەدى. ونىڭ سوزدەرىنىڭ زارەدەي بولىگىن ءتۇسىنۋدىڭ ءوزى عانا جۇرەك كوزىن اشىپ، ءومىر تۇڭعيىعىنىڭ تەرەڭ سىرىن ايقارا اشاتىن جول بولىپ تابىلادى.

دوسىم وماروۆ،

شاكارىمتانۋشى عالىم، فيلوسوف

Abai.kz