دۇكەن ءماسىمحانۇلى. قارا ايعىر، اقساق قوي جانە ادام (باسى)
اقشيىم – مەنىڭ باق-سىيىم
قايران دا اقشي – اۋىلىم،
ارتىمدا قالعان ساۋىعىم.
اپپاق شيلەرى ورمانداي،
تال-تەرەكتەرى قورعانداي،
جاھاندا جاننات جەر ەدىڭ،
قىدىر دا قالاپ قونعانداي.
دۋمان مەن تويدىڭ كەنى ەدىڭ،
جارمەڭكە كۇندە بولعانداي.
ۇلدارىڭ كىلەڭ مۇزبالاق،
شار بولاتتان جونعانداي.
ارۋلارى اقتاماق –
اي ون بەستە تولعانداي.
ۋا، قايران دا مەنىڭ اقشيىم،
مەدينەم، مەككەم، باق-سىيىم.
ومىرگە سەندە كەلگەن ەم،
انامنان اق ءسۇت ەمگەن ەم.
ارعىماق ءمىنىپ الكۇرەڭ،
تارلان ۇلدارعا ەرگەن ەم.
قول بۇلعاپ سوندا ءتاڭىرتاۋ،
قاناتىم بەكەم سەرمەگەم.
ء ايمۇسىن قىزدار جۇرەگىن،
بالاڭ جىرىممەن تەربەگەم.
جارىسسا دا جىرمەنەن،
سالىسسا دا تىلمەنەن،
ەشكىمگە ەسە بەرمەپ ەم.
شاڭتاستىڭ ءمىنىپ اتىنا،
بالا ديقان بوپ تەرلەپ ەم.
وگىز شانامەن باۋ تاسىپ،
تۇيەتاس، اشىلى… كەرلەپ ەم.
سول كەزدە كوڭىل-قويماما،
سارقىلماس بايلىق تەڭدەپ ەم.
بابالارىمداي تولعانىپ،
بالا قىرانداي قومدانىپ،
ارمان-تاۋلارعا ورلەپ ەم.
جالعاندا – جەردىڭ بەتىندە،
اقشيىم – مەنىڭ باق-سىيىم
قايران دا اقشي – اۋىلىم،
ارتىمدا قالعان ساۋىعىم.
اپپاق شيلەرى ورمانداي،
تال-تەرەكتەرى قورعانداي،
جاھاندا جاننات جەر ەدىڭ،
قىدىر دا قالاپ قونعانداي.
دۋمان مەن تويدىڭ كەنى ەدىڭ،
جارمەڭكە كۇندە بولعانداي.
ۇلدارىڭ كىلەڭ مۇزبالاق،
شار بولاتتان جونعانداي.
ارۋلارى اقتاماق –
اي ون بەستە تولعانداي.
ۋا، قايران دا مەنىڭ اقشيىم،
مەدينەم، مەككەم، باق-سىيىم.
ومىرگە سەندە كەلگەن ەم،
انامنان اق ءسۇت ەمگەن ەم.
ارعىماق ءمىنىپ الكۇرەڭ،
تارلان ۇلدارعا ەرگەن ەم.
قول بۇلعاپ سوندا ءتاڭىرتاۋ،
قاناتىم بەكەم سەرمەگەم.
ء ايمۇسىن قىزدار جۇرەگىن،
بالاڭ جىرىممەن تەربەگەم.
جارىسسا دا جىرمەنەن،
سالىسسا دا تىلمەنەن،
ەشكىمگە ەسە بەرمەپ ەم.
شاڭتاستىڭ ءمىنىپ اتىنا،
بالا ديقان بوپ تەرلەپ ەم.
وگىز شانامەن باۋ تاسىپ،
تۇيەتاس، اشىلى… كەرلەپ ەم.
سول كەزدە كوڭىل-قويماما،
سارقىلماس بايلىق تەڭدەپ ەم.
بابالارىمداي تولعانىپ،
بالا قىرانداي قومدانىپ،
ارمان-تاۋلارعا ورلەپ ەم.
جالعاندا – جەردىڭ بەتىندە،
وزىڭدەي مەكەن كەم دە كەم.
سىرقاتتىڭ ءبارى مەندەگى –
ساعىنىش دەرتى سەن دەگەن…
ەھ، قايران دا اقشي – اۋىلىم،
سايران دا دۋمان، ساۋىعىم.
ار جاقتا قالعان بازارىم،
زارجاق تا قىلعان عازالىم.
ارقالاپ مۇندا مەن ءجۇرمىن،
ساعىنىش-كۇيىك ازابىن.
تەكسىزدەر ەگىن ەكتى دەيد،
اۋىلدىڭ بۇزىپ مازارىن.
تايقىماڭداي تاعدىر-اي،
بىتپەي دە قويدى-اۋ مازاعىڭ!..
ە-ە-ە، قايتەيىن اقشيىم،
باسىمنان ۇشقان باق-سىيىم.
مەن وتاندا جۇرگەنمەن،
كۇلگەنگە ەرىپ كۇلگەنمەن،
اڭق-اڭق ەتىپ باراتىن،
اۋىلى جوق پاقىرمىن.
سابىم التىن بولعانمەن،
باۋىرى تەسىك باقىرمىن.
جۇرەكتىڭ تۇگى بولعانمەن،
بەس قارۋسىز باتىرمىن.
تامىرى جوق، ءدىڭى جوق،
ء تىلى بار دا، ءۇنى جوق،
اسپاننان تۇسكەن اقىنمىن.
مىڭبۇلاعى سۋ الىپ،
گۇل-قۇراعى قۋارىپ،
اڭقاسى كەپكەن تاقىرمىن.
مەن اۋىلى جوق پاقىرمىن!
قىزىل ولەڭ نەمەسە مەنىڭ بالالىق شاعىم
قىزىل دالا، قىزىل اسپان، قىزىل كۇن،
قىزىل مالمان كولكىپ تۇرعان اتىراپ.
قىزىل جۇرەك – قىزىل شاتتىق، قىزىل مۇڭ،
گۇلدەر قايدام، ورتتەي قىزىل جاپىراق.
قىزىل اتىز، قىزىل بيداي جايقالعان،
قىزىل وراق جارقىلدايدى قولداردا.
قىزىل انگە باسۋشى ەدى (ايتا العان),
قىزىل باتا بەرۋشى ەدى شالدار دا...
قىزىل اۋىل، قىزىل كوشە – قۇتىرعان،
قىزىل ۇران جەر-الەمدى كەرنەگەن.
باستىڭ ءىشى قىزىل اقپار شىتىرمان،
بەسىكتى دە قىزىل اندەر تەربەگەن.
قىزىل شەكە، قىزىل تاناۋ – دۇرلىگىس،
قىزىل نايزا – ۇلانداردىڭ قارۋى.
قىپ-قىزىل بوپ كيىنۋ دە ۇلگىلى ءىس،
قىزىل ەدى ول زاماننىڭ ارۋى.
«قىزىل اتقا» ءمىنىپ الىپ قىزىل قىز،
قىزىل جوندى تاسپادايىن تىلەتىن.
قىزىل كەزدىڭ سەزىنسەك تە سىزىن ءبىز،
قىزىل كۇلكى جۇزىمىزدە جۇرەتىن...
«قىزىل شىعىس» - ول زاماننىڭ كۇشتى ءانى،
نارت كوڭىلدىڭ شەرتەتۇعىن بار قىلىن.
بايلار ەدى قىزىل كوزدى دۇسپانى،
قىزىل قۇلاق ساۋداگەر دە جاۋ-تۇعىن.
قىزىل ويىن ويناپ وسكەن كۇن-ءتۇنى،
قىزىل سيراق قىزىل بالا ءبىز ەدىك.
قىزىلداردىڭ تۇسكەن كەزدە سۇلكىنى،
كوككە قاراپ بويىمىزدى تۇزەدىك.
قىزىل دەگەن اۋەل باستا قان-تۇعىن،
قانمەن بىرگە ار مەن نامىس اعادى.
كەتىرگەسىن ار-ۇياتتىڭ تامتىعىن،
قىزارۋدىڭ ءمانى قالماي بارادى...
جىگىت
قۇج دەنەسى قورعاسىننان قۇيعانداي،
جۇرەگى بار، عالام تۇگەل سىيعانداي.
اقىلى بار ءتۇن-تۇنەكتى تۇرگەندەي،
ايباتى بار الاپاتتى تىيعانداي.
ار-وجداننىڭ كۇزەتشىسى قاباعى،
(سول قاباققا ىلىنبەسەڭ جارادى).
نامىس تۇنعان، يمان سىنگەن ەكى بەت،
ەكى بەتتەن قان دا، نۇر دا تامادى.
عاداۋاتتى كىرپىكتەرمەن بايلاعان،
ساقشى دەي بەر قوس جاناردى جايناعان.
ادامدىقتىڭ اق جولى مەن ارمانى،
قازان باستا قاشان كورسەڭ قايناعان.
تاۋ-دالانىڭ، زامانانىڭ سۇلتانى،
قام-قايعىسى ─ وتانى ءھام ۇرپاعى.
باتىل.
باتىر.
بىراق ونى بايلاۋعا
قىز شاشىنىڭ جەتىپ جاتىر ءبىر تالى.
بارىن بۇلداپ، جوعىن ايتىپ زارلاماي،
وتىرادى كوكتەن تۇسكەن قامباداي.
سول ەر جىگىت قىزدار تۇگىل،
بۇگىندە ─
زاماناعا ارمان بولىپ قالعانى-اي!
كۇرسىنۋ نەمەسە ەكىنتى
قىزعىلت شاپاق كەرنەپ بار ماڭدى،
ەكىنتىگە مەزگىل ەپتەپ قامداندى.
كۇنى بويى كۇيىپ-جانعان كۇننىڭ دە،
تەك ءبىر كەسەك شوعى عانا قالعان-دى.
كوزى نۇرلى، باسى ءسال-ءسال قالتىلداپ،
ءبىر باقشادا شال وتىردى سالقىنداپ.
سانا سەرگەك.
جۇرەك وياۋ.
جاس قۇرعىر ─
توقسانىڭدى قالىپ ەدى القىمداپ.
قيال-قىران كەزدى جاستىق ولكەسىن،
(قۋ كوڭىل-اي، كەيدە جوققا ەلتەسىڭ...)
كوكەي تەسكەن سەرى داۋرەن، قىزىق كۇن
اقساقالدىڭ ءىشىن ۋداي ورتەسىن...
كۇنگە جەتتى قيال-قىران، ايدى استى،
(قيال شىركىن، قاتىرماعان قاي باستى؟!...)
وسى كەزدە شالعا تاياۋ جەردەگى
ورىندىققا ءبىر كەلىنشەك جايعاستى.
ول كەلىنشەك - جارىلماعان قاۋىنداي،
قۇلىن ءمۇسىن كورگەن كوزدىڭ جاۋىنداي.
شال تۇگىلى، قىلشىلداعان جىگىتتەر
ونى كورسە كەتپەس ەدى اۋىرماي.
اپپاق بالتىر، بوتا تىرسەك، سان جۇمىر...
اي ديداردان كورىنەدى تاڭعى نۇر.
ءبىرى شەكەر، ءبىرى بال بوپ قوس انار
شالدىڭ ەركىن ابدەن بيلەپ الدى ءبىر.
قول جەتپەسكە قيال جەتتى، كوز باردى،
شىدام ءبىتىپ، شالىڭ ءسال-ءسال قوزعالدى...
كوپ كىدىرمەي ارۋ كەتتى جىگىتپەن،
شالدا وتتاي كوڭىل قالدى، ءسوز قالدى...
شال جۇزىنە شاپاق تاراپ، نۇر ءسىڭدى،
قايران كوڭىل سولىپ قالدى گۇل سىندى.
دەمالىسىن بۇزىپ العان اقساقال،
كارى كەۋدەسىن قارس ايىرا كۇرسىندى!
قىز قۋ
...ىشتەي عانا ەمىرەنىپ، ۇزدىگىپ،
جۇرەكتەرىن وت-جالىنعا ءجۇزدىرىپ.
ويناقشىعان قوس ساڭلاقپەن شىقتى العا،
كوكتەم-جازداي، اققۋ-قازداي قىز-جىگىت!
قۇتىلعانداي تابالاعىش تامۇقتان،
ۇزاي بەردى قارا ءنوپىر حالىقتان.
كوكىرەگىنە كوكتەم ورناپ ولاردىڭ،
الدارىنان اتارداي ءبىر جارىق تاڭ.
سىر ايتۋدا قويارسىڭ با كوزگە ءمىن؟!
تەك كوزبەنەن جەتكىزۋدە «سوزدەرىن».
جۇرەگىنە ەنگىزىپ اپ ءبىر-ءبىرىن،
ەنتىگەدى ەپتەي الماي ءوز دەمىن.
شابىسقا دا، جارىسقا دا قىزعىندى،
جاراۋ اتتار سۇزەدى ىلعي تىزگىندى.
قىز قيالىن جىگىت سەزىپ كەلەدى،
جىگىت ويىن ايتقىزباي-اق قىز ءبىلدى.
قىز ءبىلدى دە، قىسىپ قالدى تاقىمدى،
سول-اق ەكەن، ءدۇلدىل وق بوپ اتىلدى.
بۇل نە دەگەن سەزىم ەدى ءموپ-ءمولدىر،
ۋا، داريعا، بۇل نە دەگەن باتىلدىق!
ارعىماققا باستى جىگىت قامشىنى،
ء(ازىلى ەمەس، جاس جۇرەكتىڭ بار شىنى).
سىرت كوزدەرگە جاي جارىسى ەكى اتتىڭ،
...قىز-جىگىتتىڭ ءوز ىشىندە جان سىرى.
ءبىر ارمانعا اشتى باقىت قاقپاسىن،
(جاقتاسا ەگەر قۇداي جاستى جاقتاسىن!)
ا-لى-ى-ىس بارىپ ءبىر قىرقادان اسقاسىن،
ارۋ ەپتەپ ىركە بەردى ات باسىن...
قۇلا ايعىردىڭ ءۇيىرى
ء(شارىپتىڭ اڭگىمەسى)
دوس-دۇسپاندى يىسىنەن ايىرىپ،
تىك تۇرادى “العى شەپتە” كۇن، اي، جىل!
ءبىر ءۇيىردى قاباعىمەن قايىرىپ،
قوس قۇلاعىن قايشىلايدى قۇلا ايعىر.
يەسى مە، تىك قۇلاق پا، ۇرى ما...
قالت جىبەرمەي قاداعالاۋ مىندەتى.
ۇرى-قارىڭ قاراپ السىن سۇرىنا،
قۇلا ايعىرمەن ويناماسىن كىم دە كىم.
قايماناعا قايىرعانعا باسپايدى.
تۋرا بارىپ اتتى ادامعا شابادى.
قيقۋىڭنان، قۇرىعىڭنان ساسپايدى،
تۇياقتى دا، ازۋدى دا سالادى...
ۇلىققا دا، ۇرىعا دا جان كەرەك،
شىبىن جانىن ولجالايدى امالداپ.
قۇلا ايعىردى كۇنا بولار “مال” دەمەك،
تىرلىگى ونىڭ مالعا قالاي سانالماق؟!
كوكجالدارىڭ كۇندىك جەردەن بەزەدى،
قۇلا ايعىردىڭ كورىنگەندە قىلاڭى.
قۇلىن تۇر عوي، قىل بەرمەسىن سەزەدى،
سوسىن باسىن وزگە جاققا بۇرادى.
ىرىلىكتى ۇلىلىق دەپ سۇيەدى ەل،
كۇتەدى ونى كوبىنە-كوپ ەركەكتەن.
قۇلىن ءمۇسىن بايتالدار مەن بيەلەر،
قۇلا ايعىرعا ادالدىققا سەرت ەتكەن...
اتتەڭ دەيسىڭ!
اتتەڭ، قازاق جۇرتىنىڭ،
تامىرىنان ايىرىلعانى سور ەكەن.
وزگە تۇگىل، تەك ءبىر عانا جىلقىنىڭ،
ەر جىگىتكە ۇيرەتەرى كوپ ەكەن...
ءبىر اۋىلدى قاباعىمەن قايىرعان،
تۋعان ەلىن بەرمەيتۇعىن داۋىلعا.
قارا قىلدى قاق ەكىگە ايىرعان،
قۇلا ايعىرداي ءبىر جىگىت جوق اۋىلدا.
حان ءتاڭىرى مونولوگى
نەمەسە م.اۋەزوۆتىڭ جان سىرى
اڭعال دالا، اقىماق قىر، ويسىز ويپات، ەز دوڭدەر،
تاسىرلاردىڭ تابانى مەن تاباسىنا توزگەندەر.
شىڭ جوق بولسا ءبىر ءسارى ەدى، كوكتى تىرەپ مەن تۇردىم،
كۇللى الەمدى كوزىممەن دە، كوكەيمەن دە بەزبەندەر.
مەن اسقاردا ءتاتتى ارماندى اششى مۇڭمەن ساپىردىم،
مەن اسپاندا دالام ءۇشىن، تاۋلار ءۇشىن «اھ» ۇردىم.
مەن قۇدايدىڭ سۇيگەن قۇلى، تاۋدىڭ ءپىرى شىعارمىن،
ويتكەنى مەن كوك-تاڭىرگە وزگەلەردەن جاقىنمىن.
قامسىز دالا، اقىماق قىر باسار تۇندە قورىلعا،
سەزبەيدى ولار (سەزگەن ەمەس), باقىتىن دا، سورىن دا.
مانگى ۇيقىعا كەتپەسىن دەپ، ويانسىن دەپ ولكەمدى،
قۇبا تاڭدى شاقىرىپ اپ، الديلەيمىن جونىمدا.
بىزدەگى قىر – قىمىزدى دا، جالپاق دالا – گۇلستان،
كوز ءتۇنادى استى مەنەن ۇستىندەگى ىرىستان.
قىزىل كوزدەر ءىشى كۇيىپ، سالماسىن دەپ شەڭگەلىن،
قالقان بول دەپ قارا ءتۇندى قالقالايمىن شىعىستان.
جارالعالى جانتايمادىم، كوز ىلمەدىم، تىنبادىم،
عالامشاردىڭ عازالى مەن ازالى ءۇنىن تىڭدادىم.
ساي-سالا مەن وي-ساناعا وتپەي قويدى ءبىر ءسوزىم،
ايتارىمدى اشىلىپ تا، تۇنەرىپ تە ىمدادىم...
سايىن دالا، سايلارىن-اق نازارىمدى اۋداردى،
قاسىرەتتەن مەن ساۋ قالسام، بيىكتىكپەن ساۋ قالدىم،
مەن قانشاما مۇز بۇركەنىپ، جاسىن كەشىپ ورتەندىم،
توبەلەردى تاۋ ەتەم دەپ، شىڭ ەتەم دەپ تاۋلاردى.
مەنى قۇداي جاراتقاسىن كۇزەتشى عىپ تۇرانعا،
كوك تىرەگىن اق باسىمدى يسەم ءيدىم «قۇرانعا».
ىرىلىك پەن ۇلىلىقتى ساقتايىن دەپ ومىردە،
قارعا، شىمشىق، كوكەك ەمەس، پانا بولدىم قىرانعا.
مەن كەۋدەمە قاردان اپپاق نار بۇلتتاردى شوكتىردىم،
شوكتىردىم دە، ار-نامىستىڭ نايزاسى بوپ كوك ءتىلدىم.
جالعىز ءوزىم كەۋدە توسەپ تالاي تاسىر داۋىلعا،
ەتەكتەگى ورمانىمدى كۇن كوزىنە ءوپتىردىم.
كىم بولمايدى، نە جۇرمەيدى اراسىندا نۋلاردىڭ،
شاشىلمادىم، تاسىمادىم تىلىنە ەرىپ قۋلاردىڭ.
كوك تابالاپ، جاسىن ۇرىپ جاسىتقانعا جانىمدى،
قارا تەرمەن، قىزىل قانمەن تۇل دالانى سۋعاردىم.
مۇمكىن مەنىڭ ءسابي شىعار، ساياز شىعار سانام بەك،
مەن ماسايسام، ماسايرادىم تاۋلارىم دەپ، دالام دەپ،
سودان بولار دالاعا ەمەس، توبەگە ەمەس، تاۋعا ەمەس،
ەڭ الدىمەن ءتىس باتىردى دولى داۋىل ماعان كەپ.
سولاي، سولاي...ەڭ الدىمەن داۋىل مەنى تاباتىن،
اش بورىدەي شۋلاپ كەلىپ، قامالاپ ءبىر قاباتىن.
سونداي ساتتە مەن الاقتاپ تاۋ-دالاما قاراسام،
ماڭ دالا مەن توبەشىكتەر جىمىڭ-جىمىڭ قاعاتىن.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
سوندا مەنىڭ جۇرەگىمنەن قاپ-قارا قان اعاتىن!
قارا ايعىر، اقساق قوي جانە ادام
جايلاۋدا.
تاۋعا بۇلت ءىلىندى دە،
جوق بولدى شوق بوپ تۇرعان كۇنىڭ مىنە.
قارا اسپان قارا سەل بوپ اقتارىلدى،
ءار جەرى وت قامشىمەن ءتىلىندى دە.
سايلاردان، جىلعالاردان توپان اقتى،
تاستاردى تايقازانداي قوپارا اتتى.
مالشىلار قوسىن تاستاپ، تۇگى قالماي،
بەتكە الدى جاندالباسا جوتا جاقتى.
اقىرادى توپانسۋ ايداعارداي،
اتىلادى، شاپشيدى اي قابارداي.
دوڭدەرگە، جوتالارعا شىعىپ الدى،
مالدىڭ دا ءبىر تۇياعى سايدا قالماي.
دەگەندەي الا كەتەم جاستىعىمدى،
قۇتىرعان سەلدىڭ شەتى قوسقا ءىلىندى.
وسى كەزدە قارا ايعىر بەتتە تۇرعان،
قوسقا قاراپ كىسىنەپ، وسقىرىندى.
مالدىڭ دا بىردەڭەنى “بىلەتىنىن”،
ايتقاندا نانۋ تۇر عوي، كۇلەتىمىن.
وسى ءۇيدىڭ ءبىر اۋىرۋ، اقساق قويى،
ءۇي ماڭىندا اينالىپ جۇرەتۇعىن.
ورىسكە قوتانمەنەن بارا المايتىن،
ازىعىن ءۇي ماڭىنان امالدايتىن.
اقساق قوي ءۇي پانالاپ جۇرگەنمەنەن،
ول ءوزى ءتىرى مال بوپ سانالمايتىن.
قارا ايعىر وسى قويعا الاڭ ەكەن،
جەر تارپىپ كىسىنەيدى الا بوتەن.
سوندا بىلدىك، تاسقىننىڭ شەت جاعاسى،
اقساق قويدى اعىزىپ بارادى ەكەن.
ەكپىنى قويسىن با ونى لايدىڭ ءزىلدى،
قويشىعا قاراپ ەدىم، جاي ءبىر كۇلدى...
اققان قويعا توپتانعان ادامداردان –
ەش ءبىر قايىر بولماسىن ايعىر ءبىلدى.
ءبىلدى دە ايعىر دەرەۋ سەلگە باردى،
ءۇيىرى شۇرقىراسىپ دوڭدە قالدى.
اقساق قويدى جەلكەدەن تىستەدى دە،
تىك كوتەرىپ سورلىنى جەردەن الدى...
قويدى اكەلىپ تاستادى جاعالاۋعا،
ءمان بەرمەدى نازارعا وعان اۋعان.
تەك بيەلەر كىسىنەپ، شۇرقىراستى،
مۇمكىن ولار بىزدەردى تابالاۋدا...
الگى اقساق قوي ءتىرى ەكەن.
ماڭىرادى.
ەسەڭگىرەپ قالعان-اۋ، (اڭىرادى)
بۇل كەزدە جاۋىن توقتاپ، كۇن دە اشىلدى،
ادامدار ۇيلەرىنە جامىرادى...
......................................................
وسى جايدى ەسىمە ءجيى الامىن،
سان مىڭ ويدىڭ تاپپايمىن تياناعىن.
بۇگىندە قوي كورسەم نە جىلقى كورسەم –
اداممىن دەپ قاراۋدان، ۇيالامىن...
(جالعاسى بار)
Abai.kz
