نۇرلان وتەشوۆ: بىزدە جاستار وپپوزيتسياسى جوق
- بىلايعى جۇرت ءسىزدى «جاس وتاننىڭ» جوعارعى ساپىنان كورگەنشە، كينوعا ءتۇستىڭىز. كۆن-دا ويناپ، كۇلدىردىڭىز. قازىر - وتان دەپ ەكىلەنگەن جاستاردىڭ ورتاسىندا كوشباسشىسىز. وسى تۇرعىدان العاندا كارەرالىق باسپالداقتارمەن قارعۋدى، اتاق-لاۋازىمدى بىلاي قويىپ، «ءسىز كىمسىز» دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەرە الاسىز با؟
- بىرىنشىدەن، مەن - قازاقپىن. بۇل ءسوزدىڭ استارىندا قانشاما ءمان-ماعىنا جاتقانىن مەنەن دە ارتىق بىلەسىز. ەلىن، جەرىن سۇيەتىن پاتريوت تا، اكە-شەشەسىن توبەسىنە كوتەرىپ قۇرمەتتەيتىن بالا دا، وسى ۇعىمعا سىيىپ كەتەدى. جانە دە ءوزىمدى قازاقستاندىقپىن دەسەم، ارتىق ايتقاندىق بولماس. يا، وسىلاي دۇرىس بولاتىن شىعار.
- سونىمەن قازاقسىز با، الدە قازاقستاندىقسىز با؟ قايسىسىن ءبىرىنشى ورىنعا قوياسىز؟
- ممم... اڭگىمە بىلاي بولىپ تۇر عوي، وسى كەزگە دەيىن ءوزىمدى قازاقستاندىقپىن دەپ ساناپ ءجۇردىم، سولاي دەپ ۇعىندىم. الايدا، سوڭعى 3-4 جىلدىڭ ىشىندە قانىمداعى قازاقشىلىعىم ويانعانداي بولدى. بۇعان بىردەن-ءبىر سەبەپ، ارينە - ۇلدى بولۋىم ەدى. بالپاناقتاي بالاما قاراپ-اق، سالت-داستۇرلەردىڭ سىرىن، ادەت-عۇرىپ، ىرىم-تيىم دەگەندەي، قازاقى مادەنيەتتى قازتابانداپ بولسىن تۇسىنۋگە ىقىلاستى بولدىم. سوندا دا، مەنى قازاقپەن بىرگە قازاقستاندىقپىن دەپ اتاعان دۇرىس، وسىلاي دۇرىس بولادى عوي، يا؟
- قۇداي-اۋ، سونىمەن ءبىرىنشى كەزەكتە قازاقسىز عوي، ءا؟
- بىلايعى جۇرت ءسىزدى «جاس وتاننىڭ» جوعارعى ساپىنان كورگەنشە، كينوعا ءتۇستىڭىز. كۆن-دا ويناپ، كۇلدىردىڭىز. قازىر - وتان دەپ ەكىلەنگەن جاستاردىڭ ورتاسىندا كوشباسشىسىز. وسى تۇرعىدان العاندا كارەرالىق باسپالداقتارمەن قارعۋدى، اتاق-لاۋازىمدى بىلاي قويىپ، «ءسىز كىمسىز» دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەرە الاسىز با؟
- بىرىنشىدەن، مەن - قازاقپىن. بۇل ءسوزدىڭ استارىندا قانشاما ءمان-ماعىنا جاتقانىن مەنەن دە ارتىق بىلەسىز. ەلىن، جەرىن سۇيەتىن پاتريوت تا، اكە-شەشەسىن توبەسىنە كوتەرىپ قۇرمەتتەيتىن بالا دا، وسى ۇعىمعا سىيىپ كەتەدى. جانە دە ءوزىمدى قازاقستاندىقپىن دەسەم، ارتىق ايتقاندىق بولماس. يا، وسىلاي دۇرىس بولاتىن شىعار.
- سونىمەن قازاقسىز با، الدە قازاقستاندىقسىز با؟ قايسىسىن ءبىرىنشى ورىنعا قوياسىز؟
- ممم... اڭگىمە بىلاي بولىپ تۇر عوي، وسى كەزگە دەيىن ءوزىمدى قازاقستاندىقپىن دەپ ساناپ ءجۇردىم، سولاي دەپ ۇعىندىم. الايدا، سوڭعى 3-4 جىلدىڭ ىشىندە قانىمداعى قازاقشىلىعىم ويانعانداي بولدى. بۇعان بىردەن-ءبىر سەبەپ، ارينە - ۇلدى بولۋىم ەدى. بالپاناقتاي بالاما قاراپ-اق، سالت-داستۇرلەردىڭ سىرىن، ادەت-عۇرىپ، ىرىم-تيىم دەگەندەي، قازاقى مادەنيەتتى قازتابانداپ بولسىن تۇسىنۋگە ىقىلاستى بولدىم. سوندا دا، مەنى قازاقپەن بىرگە قازاقستاندىقپىن دەپ اتاعان دۇرىس، وسىلاي دۇرىس بولادى عوي، يا؟
- قۇداي-اۋ، سونىمەن ءبىرىنشى كەزەكتە قازاقسىز عوي، ءا؟
- بىلەسىز بە، قازاق پەن قازاقستاندىق ۇعىمدارىنىڭ اراسىندا پالەندەي ايىرما جوق دەسەم... ول ەتنوسقا قارامايدى. مىسالى، مىناۋ ديما (قاسىندا جۇرگەن كومەكشىلەرىنىڭ ءبىرىن نۇسقاپ) - قازاق، قازاقشاعا اعىپ تۇر. ول ورىس پا، قازاق پا ەندى؟ تۇسىنىكسىز. مەن دە سوندايمىن. ورىسپىن با، قازاقپىن با؟ مەن قازاقستاندىقپىن.
- تۇسىنىكتى. ءسىزدى ساياساتكەر ساناۋعا بولا ما؟
- جوق، مەن ساياساتكەر ەمەسپىن. ەل تانيتىن ساياساتكەر بولۋ ءۇشىن ۇلكەن تاجىريبەدەن ءوتۋ كەرەك. دۇرىسى، مەنى ساياسات سالاسىندا جۇمىس ىستەپ جۇرگەن ادام دەسە بولار.
- بىردەن بولماسا دا، سول سيقىرىمەن سانانى ارباعان ساياسات اۋىلىنا توتەلەپ باراسىز. جالپى، ساياسي ءومىردىڭ قاي قيىندىعىنان قورقاسىز؟
- تاۋەكەلگە باس تىگۋ. بۇل ءبىر جاعىنان جاڭىندى تۇرشىكتىرسە، ءبىر جاعىنان ەلىكتىرەدى، ەلىتەدى. مىسالى، اۋزىڭنان شىققان ءبىر ءسوز وسى ۋاقىتقا دەيىن جيناعان ابىرويىڭدى شاشىپ جىبەرۋى مۇمكىن. باستاعان ءىسىڭنىڭ تابىستى بولۋى، يا بالشىققا باتۋى دا سوعان بايلانادى.
- «ساياسات پەن سوعىس بىردەي. تەك سوعىستا ءبىر رەت جان تاپسىرسان، ساياساتتا مىڭ مارتە ولۋگە تۋرا كەلەدى» دەپ چەرچيلل دۇرىس ايتقان دەيسىز عوي. ماقۇل، ءسىز باسى-قاسىندا جۇرگەن «جاس وتان» جاستار قاناتىنا 160 مىڭنان استام جاس مۇشە كورىنەدى. اشىعىنا كەلگەندە، «جاس وتان» جەكەلەگەن جاسقا، ايتالىق مويىنقۇم توسىندە قوي-ەشكىسىن قايىرىپ جۇرگەن شوپان بالاسىنا نە بەرەدى؟ كەرەك پە وعان وسى ۇيىم؟
- كەز-كەلگەن جاسقا «جاس وتاننىڭ» بەرەرى، بالكىم ءوسۋ ءۇشىن جاڭا مۇمكىندىكتەر بەرەتىنى شىعار.
- قانداي ءوسۋ؟ كارەرالىق پا؟
- رۋحاني بولسىن، ءبىلىم الۋ تۇرعىسىنان بولسىن، ايتەۋىر وسۋگە مۇمكىندىك بەرەرى ءمالىم. مىسالى، ءسىز ايتقان مويىنقۇم مالشىسىنىڭ بالاسى قانداي دا ءبىر كەزدەسۋگە كەلسە، ءوز تاعدىرىمەن كەزدەسسە، كەيىننەن سۇيىكتىسىنە قوسىلسا... وسىلاي بولۋى مۇمكىن ەمەس پە؟ ال بەرىلگەن مۇمكىندىكتى پايدالانا ءبىلۋ ەندى وزىڭە بايلانىستى.
- «جاس وتان» دەسە، جۇرت ساناسىندا قالىپتاسقان ستەرەوتيپتىڭ قاراپايىم كەسكىنى مىناداي: فۋتبولكالار، قىلقىندىرا گالستۋك تاعىپ، قالشيىپ كوستيۋم كيگەن بەلسەندىلەر، ۇزىنسونار باياندامالار، ت.ت. وسى قالىپتى بۇزعان دۇرىس پا، دۇرىس دەسەڭىز، قالاي؟
- ارينە، بۇزعان ءجون. مىسالى، قازىر رەسەيدەگى «ەدينايا روسسيا» پارتياسىنىڭ «مولودايا گۆارديا» جاستار قاناتىمەن تىعىز بايلانىس ۇستاپ تۇرامىز. ءجيى-ءجيى باس قوسامىز. سونداعى بايقاعانىم، ولار سموكينگ كيمەيدى، كادىمگى كۇرتە، فۋتبولكا سەكىلدى جەڭىل كيىمدەردى وڭ كورەدى. سەبەبى، فەدەرالدى دەڭگەيدەگى باسشىلاردتىڭ كوزىنە كورىنسە دە ولار مۇنى ابەستىك سانامايدى، قايتا جاستىقتىڭ لەبىن وزدەرىمەن بىرگە الىپ جۇرگەندەي بولادى. ەركىندىك، البىرتتىق دەپ، وسىنى ايت! ءوز باسىم ايماقتارعا شىققاندا قاتاڭ ستيلگە قاراپ قالمايمىن. ءبىر وكىنىشتىسى، اۋىل-اۋداندارداعى جاستار بەلسەندىلەرى «دۇرىس كيىنبەگەندەرگە» دۇرسە بەرىپ، «مىنا تۇرىڭمەن سەنى اكىمشىلىككە كىرگىزبەيدى، ەشكىم ءسوزىڭدى تىڭدامايدى» دەيتىن كورىنەدى. «فۋتبولكا كيگىمىز كەلسە دە، گالستۋك تاعۋعا ءماجبۇرمىز. ايتپەسە، باسشى اعالارىمىز مەنسىنبەيدى» دەپ تالاي جاس تا جەكەلەي وزىمە ايتتى. بۇل ەندى قانعا سىنگەن «قاسيەت» تە، بولماسا كيىمدە تۇرعان نە بار ءتايىرى....
- جاستار ۇيىمىنىڭ يدەال مودەلى دەگەندە، ول قايسىبىر مينيسترلىكتەن، يا پارتيادان ىرگەسىن بولەك سالعان تاۋەلسىز بولۋى ءتيىستى. ءارى نيەتتەن امالعا اينالىپ ۇلگەرمەگەن ىستەرگە الدىن-الا پيار جاسايتىن بوس اكتسيالاردان الىس بولعانى دا ءجون. جالپى، سىزدەر وسى مودەلگە جاقىنداعىلارىڭىز كەلە مە؟
- ايتقانىڭىزدىڭ دۇرىس ەكەنىندە داۋ جوق. ون جاستىڭ باسىن قوسساڭ، سونىڭ تەك ەكەۋى عانا ورتاق ءتىل تابىسىپ، كوڭىلدەرى جاراسادى. بىرەۋى پىسىق، بيزنەسكە بارسام دەپ تۇرادى، بىرەۋى مومىن، باياۋ سازدى ۇناتادى. وسى رەتتە «جاس وتان» جاس قاۋىمنىڭ ءاربىر مۇشەسىنە جەكەلەي ىڭعاي جاساۋعا تىرىسادى. ءاماندا سولاي. تۇسىنىكتىرەك بولۋ ءۇشىن، مىسالى روكەرلەر مەن رەپەرلەردى ءبىر بولمەگە وتىرعىزىپ قويساڭ، مىندەتتى تۇردە توبەلەس بولادى. سوندىقتان، روكەردى دە، رەپەردى دە رەنجىتپەي سويلەسۋ كەرەك.
- كەڭەستەر تۇسىنداعى ۆلكسم تالاي كومسومولدىڭ ماڭدايىن جارقىراتىپ، جوعارى بيلىكتىڭ قۇيىرشىعىن ۇستاتتى. قازىر مۇنى «الەۋمەتتىك ليفت» دەپ ءساندى اتاپ ءجۇر. سىرت كوزگە تاۋەلسىز ەلدىڭ تاريحىندا وسى ليفت تەك ءسىز بەن تاڭىربەرگەن بەردىوڭعاروۆتى كوتەرگەن سەكىلدى. وسى كوتەرگىشتىڭ سىيىمدىلىعىن قالاي ارتتىرسا بولادى؟
- اا، ول ءۇشىن بىزگە كەتۋ كەرەك. ماعان جانە تانعا (ت.بەردىوڭعاروۆ - رەد.) كەتۋ كەرەك.
- قايدا كەتەسىزدەر؟
- «جاس وتاننان». ءبىزدىڭ دە وسكىمىز، باسقا سالاعا اۋىسقىمىز كەلەدى. بىلتىر جازدىق ساياسي لاگەردە دارحان كالەتاەۆ اعامىز: «بۇرىن بەردىوڭعاروۆ ەدى، ودان سوڭ وتەشوۆ پايدا بولدى. وسى وتەشوۆتان باسقا جاس بار ما ءوزى؟» دەگەن-ءدى. ارينە، بۇل ءسوز قاعىتپا تۇرىندە جاستاردىڭ ورتاسىندا ايتىلعانىمەن، استارىندا ۇلكەن سالماق بار. ءاربىر جاستار ۇيىمىندا كوشباسشىلاردىڭ الماسۋى ءجيى بولىپ تۇرۋى قاجەت. مۇنسىز بولمايدى.
- قازىرگى بيلىكتى قولدايتىن جاستار رەتىندە وزدەرىن وپپوزيتسيالىق جاستار قۇرىلىمدارى رەتىندە كورسەتەتىن «ايبار»، «قاھار»، الەۋمەتتىك قارسىلىقپەن تەكەتىرەسىپ كورىپ پە ەدىڭىزدەر؟ جالپى، ولارمەن بايلانىس ورناتۋعا قادام جاسادىڭدار ما؟
- ارينە، اشىق قارسىلىققا بارمايمىز، بىراق ولارمەن قارىم-قاتىناس ورناتۋعا تالپىنۋدان شارشاعان ەمەسپىز. مينيسترگە حات جازعان جانبوتا دا، باسقالارى دا ءوزىمىز سياقتى قاراپايىم جىگىتتەر. قايبىر جيىندارعا «رۋح پەن ءتىل»، «ار، رۋح، حاق» سەكىلدى قوعامدىق ۇيىمداردىڭ جەتەكشىلەرىن دە شاقىرىپ ءجۇرمىز. جاس كاسىپقويلار قوعامىمەن بىرگە كەيبىر زاڭنامالىق اكتىلەرگە وزگەرتۋ-تۇزەتۋلەر تۇرعىسىندا جۇمىس جاساپ جاتىرمىز. نەگىزى ايتارىم، ءبىز قانداي بولسىن، ۇيىمعا قارسى ەمەسپىز، بىرگە جۇمىس جاسايمىز دەسە، قۋانا كەلىسەمىز، قولدايمىز. ءوز باسىم جاستار وپپوزيتسياسى دەگەن ۇعىمدى جوق دەپ سانايمىن.
- جاستار وپپوزيتسياسىن كوزگە ىلمەيسىز بە، الدە ۇعىمنىڭ ءوزىن جوق دەيسىز بە؟
- دۇرىسى، ۇعىمدى. نەگە دەسەڭىز، ولار دا ەلىم-جەرىم دەگەن پاتريوتتار، دەموكراتيالىق جاڭارۋدى جاقتايدى. مۇمكىن، «نۇر وتانعا» سەنبەيتىن شىعار، مۇمكىن قايسىبىر ساياسي ماسەلەلەرگە كوڭىلى قالعان شىعار، بىراق ءبىز دە، ولار دا قازاقستاننىڭ بولاشاعى جايلى ءسات سايىن ويلايدى.
- بيلىك قورعانبايدى. وپپوزيتسيالىق پارتيالار، «وعاش ويداعى» قوزعالىستاردىڭ ءباسپاسوز بەتىندە جازباعانى قالمادى، جازا دا بەرەدى. ۇندەۋ جازىپ، ميتينگ وتكىزەدى، ال رەسمي بيلىك بۇعان ىشتەن رەنجىمەسە، تاققان ايىپ، جاققان كۇيە ءۇشىن الاسۇرمايدى. مىسالى، «جاس وتان» - «نۇر وتاننىڭ» بەل بالاسى دەۋگە تۇرارلىق قۇرىلىمى. پارتياعا قاراستى ايتىلعان سىندارعا تويتارىس بەرۋدى وزدەرىڭىزگە تيەسىلى دەپ سانايسىزدار ما؟
- ارينە. «قانعا قان» دەگەندەي، سىنعا سىنمەن شىعۋعا بولادى. رەسەيدە تاپ قازىر وسى جاعداي. «مولودايا گۆارديا» بيلىككە قارسى ۇيىم جەتەكشىلەرىمەن اشىق پىكىرتالاسقا ءتۇسىپ، الپاۋىت وليگارح-بايلاردى ايىپتاپ، الاڭدا پيكەت وتكىزەدى. ءبىر-بىرىمەن ىردۋ-دىردۋ. قۇدايعا شۇكىر، ءبىز بۇل دەڭگەيدەن وتتىك. سىندى وركەنيەتتى تۇردە جەتكىزەتىن بولسا، ول مىندەتتى تۇردە جوعارىداعىلاردىڭ قۇلاعىنا جەتىپ، جۇزەگە اسادى. «اق جول» پارتياسى 2002-2004 جىلدارى كوتەرگەن ۇسىنىستار قازىر مەملەكەت تاراپىنان قولداۋ تاۋىپ جاتىر ەمەس پە؟ ءبىرسىپىراسى جۇزەگە دە استى.
- «مەن باقىلاۋىما الام»، «مەنىڭ ەسەپتەۋىمشە» دەگەن سوزدەر لەكسيكونىنىزدا كوپ سەكىلدى. ءوز اتىڭىزدان قاراتا كوپ ايتاتىڭىزعا قاراعاندا، امبيتسيادان كەندە ەمەسسىز. الايدا، كوپشىلىك ساياساتكەرلەردىڭ «احيللەس وكشەسى» دە، وسى امبيتسيانىڭ اسىپ-توگىلىپ، قيسىن مەن بىلىمگە ورىن قالدىرماۋى. سىزدىڭشە، امبيتسيا مەن ەرۋديتسيانى تەڭەستىرۋگە بولا ما؟ بۇنىڭ قۇپيا كىلتى بار شىعار.
- ول كىلت بار، بىراق مەندە ەمەس (كۇلەدى). سەبەبى، ءالى دە تاجىريبە الۋ، دايىندالۋ ۇستىندەمىز.
- ەندى-ەندى قازاقشا سويلەۋگە توسەلىپ كەلەسىز. ءوزىڭىز قۇرالپى جاستار كوشباسشىلارىنىڭ بويىنان ۇلتتىق رۋحتىڭ ۇشقىنىن كورمەگەندە، «ءاي، قويشى وسىلاردى» دەپ قول سىلتەيسىڭ. قاشان وزگەرەسىزدەر؟
- قازىر 30-35 جاستى ەڭسەرىپ قالعان اعا بۋىننىڭ اراسىندا ءبىر-ءبىرىن «اسفالت قازاعى، اۋىل قازاعى» دەپ ءبولۋ قاتتى بايقالادى. ءبىزدىڭ بۋىن بۇل جاعىنان ءبىراز وزگەردى. مەنىڭ ءىزباسارلارىمنىڭ قاي-قايسىسىن ال، قوس تىلدە ەركىن سويلەيدى، اۋىلدىڭ دا، قالا جاعدايىن دا جاقسى بىلەدى، شەتەل كوردى.
- ەلباسىن ەسەپكە الماعاندا، ومىردە يدەالىڭىز بولدى ما؟
- يدەالىم جوق، بىراق ۇستازدارىم بار. ەڭ كەمەل، ەڭ دانىشپان دەگەن ادامنىڭ ءوزى اعاتتىق جاساۋى مۇمكىن، قاتەلەسسە - ايىپ ەمەس، قايتا جاقسى. سول قاتەلىگىنەن ساباق الماسا، وندا جامان. ۇستاز بولۋ دەگەندە، مىندەتتى تۇردە جاسى ۇلكەن ادام ەمەس، مەنەن الدەقايدا جاستاردىڭ وزىنەن ءبىراز نارسە ۇيرەنۋگە بولادى. ەگەر ءبىر-بىرىمىزدەن ۇيرەنە بىلەتىن بولساق، وندا ەكى جاققا دا تەك پايداسىن بەرەدى.
- اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
سۇحباتتاسقان وركەن كەنجەبەكوۆ،
«دالا مەن قالا» گازەتى، №34, 31.08.2009
ءتوردىڭ قوناعى تۋرالى:
نۇرلان سۇلەيمەنۇلى وتەشوۆ 1977 جىلى 24 اقپاندا تۋعان. «قازاقستان جاستارى كونگرەسى» زتب اتقارۋشى ديرەكتورى، قر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى جاستار ساياساتى دەپارتامەنتىنىڭ ديرەكتورى سياقتى لاۋازىمدى قىزمەتتەردە بولعان. 2009 جىلدىڭ اقپانىنان بەرى - «نۇر وتان» حدپ-ى «جاس وتان» جاستار قاناتىنىڭ اتقارۋشى حاتشىسى. 2000 جىلى لەيلا ارانىشەۆانىڭ «دەسانت» بوەۆيگىنە ءتۇستى. 2004 جىلى پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ ساپىنا وتۋگە تالپىنعان، ءساتى تۇسپەدى.
