مامبەت قويگەلدى، تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، اباي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتى جانىنداعى ماگيستراتۋرا جانە دوكتورانتۋرا ينستيتۋتىنىڭ قازاقستان تاريحى مەن مادەنيەتى كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، پروفەسسور:

مامبەت قويگەلدى، تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، اباي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتى جانىنداعى ماگيستراتۋرا جانە دوكتورانتۋرا ينستيتۋتىنىڭ قازاقستان تاريحى مەن مادەنيەتى كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، پروفەسسور:

– وتاندىق تاريحشىلاردىڭ كۇنى كەشە عانا استانادا وتكەن ۇلكەن جيىنىندا ءتول تاريحىمىزدى جاڭاشا جازۋعا باي­لانىستى كەلەلى ماسەلەلەر كوتەرىلگەنىنەن جۇرتشىلىق ءبىرشاما حاباردار. مەملە­كەتتىك دەڭگەيدە ۇيىمداستىرىلعان وسى­ناۋ  جيىنعا ءوزىڭىز قاتىسىپ قايتتىڭىز. ايتىڭىزشى، جيىن بارىسىندا تاريح­شى­لارىمىزدىڭ الدىنا ناقتى قانداي ىرگەلى ماقسات-مىندەتتەر قويىلدى؟

– ەلىمىز ەگەمەندىگىن العالى بەرگى ۋاقىتتا وتاندىق تاريح عىلىمى ۇلكەن وزگەرىستەرگە ۇشىرادى دەپ ايتۋعا بولادى. مەتودولوگيا­لىق، تەوريالىق، ءتىپتى دەرەكتىك تۇرعىدان ال­عان­دا دا، تاۋەلسىزدىك جىلدارى تاريح عىلىمى گۋمانيتارلىق عىلىمدار جۇيەسىندە الدىڭعى ورىنعا شىقتى. ويتكەنى وزگەرىس ارناسىنا تۇسكەن قوعامدىق ءومىر قوعامدىق عىلىمدار الدىنا ۇلكەن ماسەلە قويدى. «ءبىز قانداي قوعامنان شىقتىق،  قازىر قانداي جاعدايدى باستان كەشۋدەمىز، قايدا بەت الدىق؟» دەگەن سۇراقتار تۋىنداعاندا حالىق، ەڭ الدىمەن، تاريح عىلىمىنان جاۋاپ كۇتتى، ياعني بۇل رەتتە ەڭ اۋىر جۇك تاريح عىلىمىنا ءتۇستى دەپ ايتۋعا بولادى. نەگىزىندە، ءومىردىڭ ءوزى ساباقتاستىقتان تۇرادى. بۇگىنگى قوعامنىڭ باسىندا تۇرعان پروبلەمالاردىڭ كوپشىلىگىنىڭ ءتۇپ-تامىرى وتكەن تاريحتا جاتىر. سوندىقتان ادامداردىڭ بۇگىنگى قوعامدىق ءومىردىڭ باسىندا تۇرعان سۇراۋلارعا جاۋاپتى تاريح عىلىمىنان ىزدەۋى – تابيعي نارسە. بۇل – جالپى، ءبىزدىڭ قوعامنىڭ عانا ەمەس، بۇكىل الەمنىڭ باسىندا بولعان جاعداي. ءبىر انىق جايت، ەلباسىمىز تاريحقا وسى ۋاقىتقا دەيىن ايتارلىقتاي كوڭىل اۋدا­رىپ كەلە جاتىر. ماسەلەن، وتكەن عاسىردىڭ سوڭىندا ءبىر جىلدى «تاريح جىلى»، تاعى ءبىر جىلدى «رەپرەسسيا قۇرباندارىن ەسكە الۋ جىلى» دەپ جاريالادى. مۇنىڭ سىرتىندا پرەزيدەنتىمىز تاريحي سانانى، حالىقتىڭ تاريحي جادىن جاڭعىرتۋعا قوعامنىڭ كوڭىلىن ۇنەمى اۋدارتىپ وتىرادى. دەگەنمەن تاريحشى­لاردىڭ باسىن قوسىپ، تاريح عىلىمىنىڭ  وسى ۋاقىتقا دەيىن ءجۇرىپ وتكەن جولىنا قورىتىن­دى جاسايتىن وسىنداي ءبىر جيىن كەرەك ەدى. استانادا كۇنى كەشە وتكەن كەلەلى جيىن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق تاريحىن زەردەلەۋگە بايلانىستى وزەكتى ماسەلەلەردى قوزعادى. بۇل جيىندا نەگىزگى باياندامانى مەم­لەكەتتىك حاتشى مارات ءتاجين جاسادى. سونى­مەن قاتار مەملەكەت تاريحى ينستيتۋ­تىنىڭ ديرەكتورى بۇركىتباي اياعان، ش.ءۋالي­حانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى حانگەلدى ءابجانوۆ، ءا.مارعۇلان اتىنداعى ارحەولوگيا ينستي­تۋتى­­نىڭ ديرەكتورى باۋىرجان بايتاناەۆ تا ءسوز سويلەدى. وسى جيىندا ماعان ەرەكشە اسەر ەتكەنى – مەملەكەتتىك حاتشىنىڭ بايانداماسى بولدى. تەوريالىق تۇرعىدا قۇرىلعان بۇل باياندامادا مەملەكەت تاريحىنا قاتىستى ەڭ ماڭىزدى ماسەلەلەرگە تالداۋ جاسالدى. جالپى، ءبىزدىڭ تاريح عىلىمىنىڭ ءجۇرىپ وتكەن جولىنا، بولاشاعىنا بايلانىستى تەرەڭ تالداۋعا نەگىزدەلگەن بۇل بايانداما عىلىمي تۇرعىداعى تەرەڭدىگىمەن، ۇستامدىلىعىمەن، نەگىزگى ماسەلەلەردى قامتۋىمەن كوپشىلىككە قاتتى اسەر ەتتى.

– جالپى، ءبىزدىڭ تاريح عىلىمى وسى ۋاقىتقا دەيىنگى ءجۇرىپ وتكەن جولىندا نە نارسەنى ەسكەردى؟ نە نارسەنى نازاردان تىس قالدىردى؟

– ماعان ۇناعانى – مەملەكەتتىك حاتشى ەرەكشە ماسەلە قويدى. ول: «تاريحي جادتى ساقتاۋ – قازىرگى ۋاقىتتا ۇلت ءۇشىن ءوزىن-ءوزى ساقتاۋمەن تەڭ»، – دەدى. شىنىمەن دە، ۇلتتىڭ ءوزىن-ءوزى ساقتاۋى ونىڭ تاريحي جادىنا تىكەلەي تاۋەلدى. «ولاي بولسا، ۇلت تاريحى جاڭا زامان سۇرانىسىنا لايىق دەڭگەيدە زەرتتەلىپ، وقىتىلعانى ءجون» دەگەن اڭگىمە ايتىلدى. مەم­لەكەتتىك حاتشى «تاۋەلسىز زامان سۇرانى­سىنا بەيىمدەلۋ دەگەن – تاريحتىڭ مەتودولو­گيالىق زەرتتەۋ اپپاراتىن قازىرگى زامان سۇرانىسىنا بەيىمدەۋ دەگەن ءسوز» دەگەنگە باسا نازار اۋدارتتى. بۇل ورايدا، ءتىپتى تاريح عىلىمىنىڭ ءتىلى دە وزگەرىسكە ۇشىراۋى كەرەك. مەملەكەتتىك حاتشىنىڭ بايانداماسىندا بىر­نە­شە ماسەلە قويىلدى. مەن سونىڭ بىرنەشەۋى­نە عانا توقتالايىن. ماسەلەن، ءبىزدىڭ وتان تاريحى وسى ۋاقىتقا دەيىن بۇرىنعى، كۇنى وتكەن مەتودولوگيالىق ۇستانىمدارعا تاۋەلدى بولىپ كەلدى. وتكەن حح عاسىردا ءبىزدىڭ ۇلتتىق تاريحىمىزدى قورىتۋدا ەۋروتسەنتريستىك مەتودولوگيالىق ۇستانىمدار باسىمدىق الدى. بۇدان بولەك، ءبىز تاريحتى زەرتتەۋدە كوپ جاعدايدا سىرتتان تاڭىلعان يدەولوگيالىق ۇستانىمدارعا يەك ارتتىق.  قازىرگى ۋاقىتتا ولاردىڭ بارىنەن باس تارتۋىمىز كەرەك. بىزدە ءوزىمىزدىڭ ءتول تاريحىمىزدى اشا الاتىنداي مەتودولوگيالىق ۇستانىم بولۋى ءتيىس. مەتو­دولوگيالىق قۇرالدار، مەتودولوگيالىق ادىس­تەر سول ءبىزدىڭ ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق تاريحىمىزدان، ونىڭ ەرەكشەلىكتەرىنەن، ونىڭ ءتولتۋما قۇندىلىقتارىنان باستاۋ الۋى ءتيىس. سوندا عانا ول ءتول تاريحىمىزدى، حالقىمىز ءجۇرىپ وتكەن قايتالانباس جولدى تۇسىندىرە الادى. ال ءبىز كوپ جاعدايدا سىرتتان تاڭىلعان قوندىرعى ۇستانىمداردى باسشىلىققا الامىز. ونداي ۇستانىمدار ءبىزدىڭ ءتول تاريحىمىزدى اشۋعا كومەكتەسە المايدى. سىرتتان تاڭىلعان مەتودولوگيالىق ۇستانىمدار ارقىلى ۇلت تاريحىن زەرتتەۋ قازىرگى ۋاقىتتا ءوزىن-ءوزى اقتاي المايدى. ال بىزگە كادىمگى، ءوزىمىزدىڭ ءتول تاريحىمىزدان تۋىندايتىن مەتودولوگيالىق ادىستەر، قۇرالدار كەرەك. 

– ال وسى مەتودولوگيالىق قۇرالدار مەن ءادىس-تاسىلدەردىڭ ءوزىن قالاي قالىپ­تاستىرامىز؟ ونىڭ وزىمىزدىكى، نە وزگەنىكى ەكەنىن قالاي انىقتايمىز؟ وسىنىڭ كري­تەريلەرى قانداي؟

– مىسالى، ورتا ازيادا ومىرگە كەلگەن كوشپەندىلەر قوعامىن الايىق. مۇنداي قو­عام باسقا ەلدە، باسقا جەردە جوق. بۇل تەك ءبىزدىڭ وسى ورتاازيالىق كەڭىستىكتە ومىرگە كەلگەن. ءبىز زەرتتەۋ جۇمىستارىن سونىڭ ەرەك­شەلىكتەرىن نەگىزگە الا وتىرىپ جۇرگىزۋىمىز كەرەك. وسىعان بايلانىستى مەملەكەتتىك حاتشىنىڭ ايتقان ويى: «ءبىز مەملەكەتىمىزدىڭ، ۇلتىمىزدىڭ پايدا بولۋىن، ومىرگە كەلۋىن سوڭعى بەس عاسىرمەن عانا شەكتەپ كەلە جاتىرمىز، بۇل دۇرىس ۇستانىم ەمەس» دەگەنگە سايادى. ال تاريحي دەرەكتەر، ەسكەرتكىشتەر ءبىزدىڭ تاريحىمىزدىڭ ودان دا ارىدا، تەرەڭ­دە جاتقاندىعىن كورسەتەدى. وسىعان وراي مەملەكەتتىك حاتشى: «ۇلتىمىزدىڭ، مەملە­كەت­تىلىگىمىزدىڭ دامۋ تاريحىن ءبىزدىڭ ەرامىز­دىڭ العاشقى مىڭجىلدىعىنان باستاۋ كەرەك» دەگەن ويدى ايتتى. مەنىڭشە، ءبىزدىڭ تاريحىمىز ودان دا تەرەڭدە جاتىر.  ماسەلەن، ءبىزدىڭ ەرامىزعا دەيىنگى ءىى-ءىىى عاسىردا ءومىر سۇرگەن ساقتار، ولاردىڭ ءىزىن باسىپ كەلگەن ءۇيسىن، قاڭلى مەملەكەتتەرى – قازاق حالقىنىڭ ەتنوگەنەزى، ءبىزدىڭ ەتنيكالىق نەگىزىمىز سوندا جاتىر. سول عاسىرلارعا ءتان ەسكەرتكىشتەر ۇلتتىق تاريحىمىزدىڭ سول كەزەڭنەن بەرى ءۇزىلىسسىز ءجۇرىپ كەلە جاتقانىن كورسەتەدى. كوپ جاعدايدا زەرتتەۋشىلەر ءبىزدىڭ ەرامىزعا دەيىنگى مىڭجىلدىقتىڭ ءىىى-ءىى عاسىرىنداعى ەتنيكالىق قۇرىلىمدارعا قاتىستى «ولار باسقا جاققا كەتىپ قالدى نەمەسە ءبىزدىڭ قازىرگى قازاق حالقىنا ولاردىڭ ەشقانداي قاتىسى جوق» دەگەن ويلار ايتادى. بۇل دۇرىس ەمەس.  ءبىزدىڭ تاريحىمىزدىڭ نەگىزى سول قوعامداردا، سول ەتنيكالىق قۇرىلىمداردا جاتىر. سون­دىق­تان ءبىز تاريحىمىزدى سولاردان باستاپ تاراتۋىمىز كەرەك. ماسەلەن، ەسىك قورعانىنا تابىلعان التىن كيىمدى بەكزادا، وسى ۋاقىتقا دەيىن تابىلعان ودان باسقا دا ەسكەرتكىشتەر، ولاردان تابىلعان جادىگەرلەر، ماتەريالدار سول جاڭاعى قوعام مەن ءبىزدىڭ قوعامىمىزدىڭ اراسىندا تىكەلەي ساباقتاستىق بايلانىس بار ەكەنىن كورسەتەدى. ياعني ءبىز ءتول مادەنيەتىمىزدىڭ سول زاماننان باستاپ، بۇگىنگە دەيىن ءۇزىلىسسىز جۇرگەندىگىن كورەمىز. وسى رەتتە مەملەكەتتىك حاتشى: «سول ەسكەرتكىشتەردى ءوزىمىزدىڭ تاريحىمىزبەن بايلانىستا قاراستىرۋىمىز كەرەك، وقىتۋىمىز كەرەك»، – دەدى. بىلايشا ايتقاندا، تاريحىمىز ۇزىك-ۇزىك بولماۋى ءتيىس. تاريحىمىزدى تۇتاس كۇيىندە، ساباقتاستىق نەگىزدە زەرتتەۋىمىز، بايانداۋىمىز، وقىتۋى­مىز كەرەك. تاعى دا ءبىر ايتىلعان ىرگەلى وي – «ءبىزدىڭ جەرىمىزدىڭ يەسى دە، كيەسى دە – قازاق حالقى» دەدى. مەنىڭشە، بۇل – وتە ورىندى ايتىلعان نارسە.

– نەگىزى، بۇل تاريحي دالەلدەنگەن نارسە ەمەس پە؟ بۇگىنگى كۇنى باسقاشا  پىكىر­لەردىڭ ورىن الۋىنا نە سەبەپ؟

–  تاريحتا ءارتۇرلى پىكىرلەر بار. ماسەلەن، ءبىزدىڭ وسى جەرىمىزدەگى، ياعني «قازاق جەرىندەگى ەڭ العاشقى مادەني قىرتىس كىمدىكى؟» دەگەن­دە، ءارتۇرلى كوزقاراستار ورىن الدى. ايتالىق: «ءبىزدىڭ جەرىمىزدەگى ەڭ العاشقى مادەني قىرتىستى سالعان – ۇندىەۋروپالىق ناسىلدەر، ولاردى كەيىن شىعىستان كەلگەن تۇركىلەر  باسىپ الىپ، تۇركىلەندىرىپ جىبەرگەن» دەگەن ۇعىم بار. مەنىڭشە، عىلىم قازىر بۇل ۇستا­نىم­نان باس تارتتى. ءبىزدىڭ جەرىمىزدەگى ەڭ العاشقى مادەني قىرتىستى جاساۋشى – ءبىزدىڭ ارعى اتاتەگىمىز. ەشكىم سىرتتان كەلىپ، بىزگە ونى جاساپ بەرگەن جوق. سوندىقتان ءبىز – وسى جەرىمىزدەگى ەڭ العاشقى مادەني قىرتىستى جاساعان ەتنيكالىق قۇرىلىمداردىڭ بۇگىنگى زاڭدى جالعاسىمىز. ەشقايدا اۋىپ كەتكەن جوقپىز، وسى جەردىڭ تۇرعىلىقتى حالقىمىز. قازىر بۇكىل قوعامعا وسى ۇستانىمدى ورنىق­تىرۋىمىز كەرەك. ول ءۇشىن جادىگەرلەرىمىزگە جاڭا مەتودولوگيالىق تۇرعىدان تالداۋ جا­ساپ، جاڭا كوزقاراس قالىپتاستىرۋعا ءتيىسپىز. ىرگەلى ەڭبەكتەرىمىزدە وسىنى بايانداپ، دۇرىس كورسەتۋىمىز كەرەك.

– سونداي-اق ول تەك ايتىلىپ، جازى­لىپ قانا قويماي، عىلىمي تۇردە نەگىز­دەلۋى ءتيىس...

– ءيا، عىلىمي تۇردە نەگىزدەلۋى كەرەك. ەندى بەرگى جاڭا تاريحىمىزعا كەلسەك، مەملەكەتتىك حاتشى ءبىر سوزىندە: «حح عاسىردا ءبىزدىڭ ەلىمىز­دە ۇلتتىق نەگىز بەن توتاليتارلىق ۇستانىم­داعى جۇيەنىڭ اراسىندا قاقتىعىس بولدى. سول جاعدايدا ءومىر سۇردىك» دەگەن ورىندى وي ايتتى. قۇداي ساقتاپ، ءبىز سول قاقتىعىستان امان قالدىق، ۇلتتىق نەگىزىمىزدى، قالاي بول­عان­دا دا، ساقتاپ قالدىق. مەن حح عاسىرداعى ەڭ ۇلكەن جەڭىسىمىز، مۇمكىن، وسى شىعار دەپ ويلايمىن. جالپى، حIح-حح عاسىرداعى تاري­حى­مىزعا بايلانىستى مەن تاعى مىنا ءبىر جايتقا توقتالا كەتكىم كەلەدى: ءبىز بەلگىلى ءبىر دارەجەدە جەڭىلىس تاپقان حالىقپىز. يساتاي تايمانوۆ، كەنەسارى باستاعان قوزعالىستار­دىڭ، 1916 جىلعى كوتەرىلىستىڭ، ودان كەيىنگى الاش قوزعالىسىنىڭ جەڭىلىس تابۋى... وسىنىڭ ءبارى – ءبىزدىڭ حIح-حح عاسىرلاردا اسا قاۋىپتى سىننان وتكەنىمىزدىڭ دالەلى. ونى مويىن­داۋى­مىز كەرەك.

اسىرەسە مەن الاش قوزعالىسىنىڭ ماما­نى رەتىندە مىنانى ايتقان بولار ەدىم، الاش قوزعالىسى – ءبىزدىڭ حح  عاسىردىڭ باسىندا ۇلتتىق جاڭعىرۋ جولىنا تۇسكەندىگىمىزدىڭ كورىنىسى. الاش تاستاعان ۇران – «ويان، قازاق!» بولدى. «ويان، ەتەك-جەڭىڭدى جي، وركەنيەت جولىنا ءتۇس، ءوز-ءوزىڭدى ساقتا، بولاشاعىڭ، ءوزىڭنىڭ جەرىڭ، ۇلتتىق تۇتاستىعىڭ، ءوزىڭنىڭ ۇلت­تىق مەملەكەتتىلىگىڭ ءۇشىن كۇرەس!». الاش قوز­عا­لىسىنىڭ قايراتكەرلەرى، مىنە، وسى ويدى قازاق ۇلتىنىڭ ساناسىنا سىڭىرۋگە تىرىستى. الاش قوزعالىسىنىڭ قانداي قوزعالىس ەكەنىن پاتشالىق بيلىك تە، كەڭەستىك بيلىك تە جاقسى ءتۇسىندى. سوندىقتان دا ولار بۇل ۇراندى شاماسى كەلگەنشە دەر كەزىندە تۇنشىقتىرۋعا تىرىستى. ءبىز مۇنى الاش قوزعالىسىن باستا­عان العاشقى بۋىننىڭ تۇگەلدەي رەپرەسسياعا ۇشىراعانىنان كورەمىز. ءتىپتى كەڭەستىك جۇيەنى، يدەولوگيانى قابىلداعان ەكىنشى بۋىن زيا­لى­لارىمىز  دا تۇگەلدەي رەپرەسسيا قۇر­با­نى بولدى. ياعني يمپەريالىق ورتالىق ءبىزدىڭ حالىقتىڭ، ۇلتتىڭ ءوزىنىڭ تابيعي، تاريحي دامۋ، جاڭعىرۋ جولىنا تۇسكەنىن قالامادى. ءبىرىنشى، ەكىنشى بۋىننىڭ رەپرەسسيا قۇربانى بولۋ سەبەبى سودان. يمپەريالىق جۇيە قاي زامان­دا، قاي ەلدە، قاي كونتينەنتتە بولسا دا، يمپەريانىڭ قۇرامىنداعى كىشى ۇلتتاردىڭ جاڭعىرۋ پروتسەسىن مۇمكىن بولعانشا ۋاعىندا سوندىرۋگە تىرىسادى. ءبىز وسى جاعدايدى باستان كەشىردىك. قازاق «اۋرۋىن جاسىرعان ولەدى» دەيدى. دەمەك، ءبىز مۇنى جاسىرماۋعا ءتيىستىمىز. قايتا ۇلتىمىزدىڭ قانداي اۋىر جاعدايدان وتكەنىن جانە قانداي تەرەڭنەن شىعىپ كەلە جاتقانىن ۇرپاققا ءتۇسىندىرۋىمىز كەرەك.  قوعامدىق مادەني ءومىرىمىزدىڭ وسىن­داي تەرەڭ داعدارىستان شىعىپ كەلە جاتقاندىعىن سەزىنۋىمىز قاجەت.

استانادا وتكەن كەشەگى جيىندا مەملە­كەتتىك حاتشى: «ەگەر ءبىز  ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق تاري­حى­مىزدى بۇرىنعى دارەجە، دەڭگەيدە، بۇ­رىن­عى ءادىس-قۇرالدارمەن جازا بەرەتىن بولساق، وندا ول تاريح ءبىزدىڭ شەكارامىزدان ءبىر شاقىرىم اسقاننان كەيىن كەرەكسىز بولىپ قالۋى مۇمكىن»، – دەگەن ماسەلە قويدى.  مە­نىڭ­شە، وتە دۇرىس ايتتى. ياعني ءبىز ءتول تاريحى­مىزدى تۇسىندىرۋدە جاڭا ءادىس، قۇرالداردى يگەرۋىمىز كەرەك.

– سول جاڭا ادىستەر مەن قۇرالداردى ناقتى قالاي سيپاتتاۋعا بولادى؟ ول نە نارسەگە سۇيەنۋى كەرەك؟

– بۇل رەتتە تاريح عىلىمى پانارالىق ادىستەردى باسشىلىققا الۋى ءتيىس. مىسالى، وتان تاريحىن، گەوگرافيا، سوتسيولوگيا، ادەبيەت، ءتىل، فيلوسوفيا دەگەن سياقتى وزىنە جاقىن پاندەرمەن بىرلىكتە زەرتتەۋىمىز كەرەك.  ەۋروپالىق عىلىم بۇل ادىسكە باياعىدا-اق كوشىپ كەتكەن. ءبىز وسى تۇرعىدان العاندا كەشەۋىلدەپ جاتىرمىز. ەندى جاڭا ساپاعا كوتەرىلىپ، جاڭا ساتىعا شىعۋىمىز قاجەت. پانارالىق زەرتتەۋ ادىستەرىن يگەرۋىمىز كەرەك. جالپى، ءبىزدىڭ تاريح عىلىمىنداعى ءادىسنا­مادا وسى ۋاقىتقا دەيىن بەلسەندىلىك باتىس ەلدەرىندە بولىپ كەلدى. ولاردىڭ قولدانىستا جۇرگەن ادىسنامالىق تاسىلدەرىنەن قاشپاۋى­مىز كەرەك. ۇلتتىق تاريحىمىزدى زەرتتەۋگە كومەكتەسەتىن ءادىس قۇرالدارىن العاننىڭ ايىبى جوق. بۇل – تابيعي نارسە. مۇحامەد حايدار دۋلاتي دەگەن تاريحشىنىڭ «عىلىمدا شەكارا بولمايدى» دەگەن ءسوزى بار. سول دۇرىس نارسە. تاريح عىلىمىن دامىتۋدى جاڭا ساپا­عا كوتەرەمىز دەسەك، شەتەلدىك تاريح­شىلاردىڭ وزىق ءادىس، قۇرالدارىن يگەرۋىمىز كەرەك. بىراق يگەرۋ دەگەن سولاردىڭ جەتەگىندە كەتۋ، سولاردى كوشىرىپ الۋ دەگەن ءسوز ەمەس. ءبىز ودان ەشتەڭە ۇتپايمىز. سول ءادىس، تاسىلدەر ءبىزدىڭ تاريحي شىندىعىمىزدى اشۋعا قانشالىقتى قولايلى، ءبىز سول تۇرعىدان قاتىناس جاساۋى­مىز كەرەك.

ابايدىڭ «ءسوز تۇزەلدى، تىڭداۋشى سەن دە تۇزەل» دەگەن ءسوزى بار. مەملەكەتتىك حاتشىنىڭ بايانداماسى ءبىزدى وسىنداي تۇجىرىمعا جەتەلەيدى. تاريحشىلارعا مەملەكەت قولداۋ جاساپ وتىر. مەن كەشەگى كەڭەستى وسى تۇرعىدان قابىلدايمىن. ولاي بولسا، ءبىز، تاريحشىلار، وسىعان ءوز دارەجە، دەڭگەيىندە جاۋاپ بەرە الامىز با؟ ارينە، بۇل – ءبىر باياندامامەن نەمەسە ءبىر جينالىسپەن بىتپەيتىن ماسەلە. بۇل  تەك باستاۋى عانا. مەنىڭشە، مەملەكەت تاراپى­نان دا، تاريحشىلار تاراپىنان دا وسىنىڭ جالعاسى بولۋى ءتيىس.

حح عاسىر – وتە كۇردەلى كەزەڭ، كۇردەلى تاريح. اسىرەسە كەڭەستىك رەفورمالار كەزەڭى، 20, 30, 40 جىلدارداعى ەلدىڭ تاريحى – ءالى دە اشىلماعان تاريح. ونىڭ قۇپياسى ءالى دە بولسا ىشىندە. سول شىندىقتى اشۋ، بايانداۋ ءۇشىن بىزگە جاڭا ادىستەر مەن قۇرالداردى مەڭگەرۋ كەرەك. ەسكى مەتودولوگيانىڭ شىر­ماۋىن­دا قالىپ قويماۋىمىز كەرەك.

تاعى ءبىر ايتقىم كەلەتىن نارسە، كەڭەستىك تاريحقا بايلانىستى زەرتتەۋ جۇمىسىنا قازىرگى ۋاقىتتا رەسەي تاريحشىلارى عانا ەمەس، باتىس تاريحشىلارى دا بەلسەنە كىرىسىپ كەتتى. ولار وزدەرىنىڭ زەرتتەۋ ادىستەرىن بىزگە تاڭعىسى كەلەدى. ءبىز وعان مويىنسۇنىپ كونە بەرمەۋىمىز كەرەك. وسى تۇستا، اسىرەسە حح عاسىرداعى ۇلت تاريحىن تۋرا ءتۇسىنۋ ءۇشىن بىزگە جاڭا زەرتتەۋ ءادىس، قۇرالدارى قاجەت. بۇل ورايدا رەسەيلىك تاريحشىلاردىڭ جولىمەن جۇرە المايمىز. بۇل – باسى اشىق نارسە. سول سياقتى، باتىس تاريحشىلارىنىڭ دا زەرتتەۋ ءادىس، قۇرالدارىن سول كۇيىندە قابىلداي المايمىز. ەگەر دە سولاردى قابىلداپ، سو­لار­دى باسشىلىققا الساق، وندا تاعى قاتەلە­سەمىز. سول سەبەپتى دە، اسىرەسە حح عاسىرداعى تاريحىمىزعا سونى اشا الاتىنداي ءادىس، قۇرالدار قاجەت. ونى كىم جاساۋى ءتيىس؟ ارينە، وتاندىق تاريحشى عالىمدار. اسىرەسە قازاق­تىلدى تاريحشى عالىمدار. سوندىقتان بۇل جەردە ءبىز ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكتى موينىمىزعا الۋعا ءتيىسپىز. مىنە، وسى تۇرعىدان العاندا  مەملەكەتتىك قولداۋعا مۇقتاجبىز.

بوتانيكا عىلىمىندا دەگرەسسيۆتى قاتار دەگەن ۇعىم بار. ەكوجۇيەنىڭ ءبۇلىنۋىنىڭ بەس-التى كەزەڭى بولادى. سول بۇلىنۋگە توقتاۋ بول­ماسا، ەكوجۇيە ءبىرجولا قۇريدى، ازىپ-توزادى. ال سونىڭ، ايتالىق، ءتورتىنشى، بەسىنشى كەزەڭىن­دە توقتاۋ قويىلسا، قايتۋ پروتسەسى جۇرەدى. ءسويتىپ، قايتا جاڭعىرتۋ ارقىلى ەكوجۇيەنى ساقتاپ قالۋعا بولادى. تاريح تا سول سياقتى. كەزىندە ءبىزدىڭ ۇلتتىق تاريح عىلىمىنا ۇلكەن شابۋىل­دار جاسالعان. ءبىزدىڭ ۇلتتىق تاريح عىلىمى – ۇلكەن سىننان وتكەن عىلىم. مەن سىزگە ءبىر-اق مىسال كەلتىرەيىن: قازاقستاننىڭ ۇلتتىق تاريحناماسى وتكەن حح عاسىردا ءتورت رەت ماسكەۋدە تالقىلاۋدان ءوتىپتى. بۇل دەگەن ءسوز – يمپەريالىق ورتالىق قازاق تاريحىن زەرتتەۋدە ءوز ۇستانىمىن ورنىقتىرۋعا، ءوزىنىڭ ءادىس، قۇرالدارىن بىزگە تاڭۋعا، مويىنداتۋعا تىرىستى دەگەن ءسوز. بۇل، ارينە، تاريح عىلى­مىنا اسەر ەتپەي قويمايدى. سونىڭ سالدارى­نان ءبىر ەمەس، بىرنەشە تاريحشىلار قۋدالاۋعا ۇشىرادى. ەرمۇحان بەكماحانوۆ، بەكەجان سۇلەيمەنوۆ سىندى تاريحشىلار كەزىندە 25 جىلعا سوتتالدى، جەر اۋدارىلدى. نە ءۇشىن؟ قازاق تاريحىن تاۋەلسىز مەتودولوگيالىق ءادىس، قۇرالدار ارقىلى زەرتتەۋگە تىرىسقانى، جازىلعان تاريحتىڭ ىشكى ەنەرگياسىن ساقتاۋعا كۇش سالعانى، حالىقتىڭ ساناسىنا اسەر ەتەتىن تاريحتى بەرۋگە تىرىسقانى ءۇشىن... ءبىز مۇنى ۇمىتا المايمىز. دەگرەسيۆتى قاتار دەگەن وسىدان شىعادى. كەزىندە شابۋىل جاسالعان سول تاريح عىلىمىنىڭ بويىنا قايتادان قان جۇگىرتۋىمىز كەرەك. وسى پروتسەسكە بيلىك تە، ۇكىمەت تە اتسالىسۋى كەرەك.

– قاي تۇرعىدا؟ نەمەسە تاريحشىلارعا بيلىك تاراپىنان ناقتى قانداي ىقپال، ارەكەت قاجەت؟

– مىسالى، حح عاسىردىڭ تولىققاندى تاريحىن جازۋ ءۇشىن بيلىك وسى ۋاقىتقا دەيىن جابىق بولىپ كەلگەن مۇراعات قورلارىن اشىپ، تاريحشىلاردىڭ قولىنا بەرۋى كەرەك. اسىرەسە رەپرەسسيا ساياساتىنا بايلانىستى قۇجاتتىق ماتەريالداردى. بۇل – ءبىر. ەكىنشى­دەن، ءبىزدىڭ ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى كەزىندە تىيىم سالىنعان تاقىرىپتار بويىن­شا تاريحشىلارعا مەملەكەتتىك تاپسىرىس بەرۋى كەرەك. ايتالىق، الاش قوزعالىسى وسى ۋاقىتقا دەيىن مەملەكەتتىك تاپسىرىس بويىن­شا زەرتتەلگەن ەمەس. ول تاريحشىلاردىڭ جەكە ەنتۋزيازمى، بەلسەندىلىگى ارقىلى عانا زەرت­تەلىپ كەلەدى. سول سياقتى رەپرەسسيا تاريحىنا بايلانىستى زەرتتەۋلەرگە دە مەملەكەتتىك تاپسىرىس بولعان ەمەس. مىنە، وسى تۇرعىدا بيلىك پەن تاريحشىلار اراسىندا ءوزارا تۇسىنىستىك، ۇيلەسىمدىلىك بولۋى ءتيىس. سول ارقى­لى ءبىز ۇلتتىق تاريحقا جاڭا مازمۇن، جاڭا سەرپىلىس بەرە الامىز. سوندىقتان دا ءبىز، تاريحشىلار، كەشەگى كەڭەسكە ۇلكەن ۇمىتپەن باردىق. ءوز باسىم جيىننىڭ بىردەن-ءبىر ناتي­جەسى وسى بولادى عوي دەپ ويلايمىن.

– بىزدە، نەگىزى، وسىنداي سۇرانىسقا جاۋاپ بەرە الاتىنداي عىلىمي پوتەن­تسيال بار ما؟

– ارينە، ناتيجەنىڭ تەزىرەك بولعانى جاقسى. بىراق بۇل عىلىم عوي. مەنىڭ  تۇسىنىگىم بويىنشا، ونداي ءۇمىتتى اقتاي الاتىن تاريح­شى­لار بار. تەك ولارعا قولداۋ جاساۋ كەرەك. باتىستا بۇرىننان قالىپتاسىپ قالعان ونداي ءادىس بار. سول سياقتى بىزدە دە گرانتتىق نەگىز­دەگى مەملەكەتتىك تاپسىرىس ادرەستى تۇرعىدان، «وسىنىڭ مۇمكىندىگى بار» دەگەن تاريحشىلارعا بەرىلۋى ءتيىس. ال قازىر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى مۇنى ەسكەرىپ وتىرعان جوق. وكىنىشكە قاراي، ونداي تاپسىرىستار، گرانتتار كوبىنەسە سونى اتقارا المايتىن ادامدارعا بەرىلەدى. كەرەمەت تاقىرىپ بەرسەڭ، ونى ىسى­رىپ تاستاي سالادى. مىسالى، ءبىز وسى جىلدىڭ باسىندا كونكۋرسقا «ەلىمىزدەگى مەملەكەتتىك بىرەگەيلىكتىڭ (يدەنتيچنوست) قالىپتاسۋى» دەگەن تاقىرىپ بەردىك. قوعام­نىڭ ساناسىندا مەملەكەتتىك بىرەگەيلىك قانداي باعىتتا قالىپتاسىپ كەلە جاتىر، قازىرگى قۇرىپ جاتقان مەملەكەتىمىزدى قازاق حالقىنىڭ ءوزى، سول سياقتى باسقا ۇلتتار قالاي قابىلداپ جاتىر، سوعان جاۋاپ بەرەيىك دەدىك. بۇل، مەيلىنشە، قولداۋعا لايىق جۇمىس بولاتىن. بىراق گرانتقا وتپەي قالدى. ياعني مەنىڭ تۇسىنىگىم بويىن­شا، بۇگىنگى ءبىلىم جانە عىلىم مينيستر­لىگىنىڭ گرانتتى بەرۋ  تەحنولوگياسى دۇرىس ەمەس، ءتىپتى ءادىل ەمەس. ياعني جۇمىستى دۇرىس جۇرگىزۋ ءۇشىن، ەڭ الدىمەن،  ءبىلىم مينيسترلىگى ءوزىنىڭ تاريح عىلىمىنا دەگەن قاتىناسىن تۇبەگەيلى وزگەرتۋى كەرەك. وڭ كوزقاراس قالىپ­تاستىرۋ كەرەك. مەملەكەتىمىزدى بۇگىنگى ۇستانىپ وتىرعان باعىتىمەن ءجۇرىپ، سونى قولداۋى كەرەك، كەدەرگى جاساماۋى كەرەك. بىزدەگى جاڭا ساپاداعى تاريح عىلىمى ءبىلىم مينيسترلىگى مەن تاريحشى قاۋىمنىڭ اراسىندا ءوزارا تۇسىنىستىك بولعاندا عانا جاندانادى. تاريحشى عالىمدارعا قولداۋ كورسەتۋ، تالانتتى جاس­تار­دى ىرىكتەپ الىپ، ولاردى باۋلۋ، قالىپتاس­تىرۋ جۇمىسىن مينيسترلىك وتە ساۋاتتى تۇردە جۇرگىزۋى كەرەك. سوندا عانا ناتيجە بولادى.

– سوسىن تاريحشىلاردىڭ ءوزىن وسى باعىتتا جۇيەلى جۇمىس ىستەتەتىن ءبىر جۇيە، مەحانيزم بولۋى كەرەك سياقتى...

– ارينە، قازىرگى زامان سۇرانىسىنا لايىق جۇمىس ىستەيتىن جۇيە، تەحنولوگيا، مادەنيەت بولۋى كەرەك. ءبىر نارسەنى ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. ءبىز تاۋەلسىز مەملەكەتپىز. حالىقارالىق قاتىناسقا تۇستىك. جاھاندانۋ پروتسەسى ءجۇرىپ جاتىر. باسقا ەلدەرمەن قارىم-قاتىناسىمىز تەرەڭدەي تۇسەدى. وسىنداي جاعدايدا «ءبىز قايتكەندە ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق بولمىسىمىزدى،  ۇلتتىق بەت-بەينەمىزدى ساقتاپ قالامىز؟» دەگەن ۇلكەن ماسەلە الدىمىزدان شىعادى. ال ۇلتتىق بولمىسىمىزدى، بەت-بەينەمىزدى ساقتاۋعا كومەكتەسەتىن بىردەن-ءبىر قۇرال، ول – تاريحي تانىم، تاريحي سانا. قوعامدا تاريحي سانا بولۋى كەرەك. قوعام ءوزىنىڭ ەل، جۇرت، مەملەكەت ەكەندىگىن وسى تاريح ارقىلى تۇسىنە الادى، قورىتا الادى. سوندىقتان بۇل ماسەلەگە مەملەكەتىمىز وتە دۇرىس كوڭىل اۋدا­رىپ وتىر. تەك ناتيجەسى دۇرىس بولسىن دەپ تىلەيمىز.

– جالپى، ءوزىڭىز بۇگىنگى تاريح عىلىمى­نا قاتىستى «جاسىق كوزقاراستار، جاسىق پىكىرلەر كوپ» دەگەن پىكىر ايتىپ ءجۇرسىز. وسى جاسىقتىق قاي تۇرعىدا كورىنىپ وتىر؟

– مىسالى، ءبىزدىڭ تاريحىمىزدا اشىلماي كەلە جاتقان ءتۇرلى اششى شىندىقتار بار. ايتا­لىق، رەسەيدىڭ وتارلاۋ ساياساتىن تەرەڭ، عىلىمي نەگىزدە اشۋعا يمپەريالىق ورتالىق كەزىندە كوپتەگەن كەدەرگىلەر جاسادى، اشتىر­ماۋعا تىرىستى، مۇراعات قورلارىن جاۋىپ قويدى، قۇجاتتىق ماتەريالداردى بەرمەدى، زەرتتەۋشىلەردىڭ ءتۇرلى تاقىرىپتارعا بارۋى­نا تىيىم سالدى. تاپ وسى ماسەلەدە ءبىزدىڭ زەرت­تەۋشىلەرىمىز ىلعي دا ماسكەۋگە، يدەولو­گيا­لىق اپپاراتقا قاراپ جالتاقتاپ وتىردى، شىندىقتان الىستادى، ايتۋعا باتا المادى. مەن جاسىقتىق دەپ وسىنى ايتامىن. ال قازىر  ءبىز – تاۋەلسىز مەملەكەتتىڭ تاريحشىلارىمىز. كەزىندە تىيىم سالىنعان كەز كەلگەن تاقىرىپ­قا ەركىن بارۋىمىز كەرەك. تىڭ تۇجىرىمدار جاساۋىمىز كەرەك. سوندا عانا شىندىق اشىلادى. مەن اسىرەسە رەپرەسسيا ساياساتىنا بايلانىستى وسىنى ايتار ەدىم. كەزىندە الاش قوزعالىسىنىڭ كوسەمى ءاليحان بوكەيحانوۆتى ماسكەۋگە اپارىپ، ءبىر بولمەلى پاتەرگە وتىر­عىزىپ قويدى، قازاقستانمەن بايلانىسىن ءۇزدى. ويتكەنى قازاق ەلىندەگى ازاتتىق قوزعا­لىسىن كوسەمىنەن ايىرۋدى كوزدەدى. كەيىن اتىپ تاستادى. بۇل – رەسەيدىڭ تاجىريبەسىندەگى ءبىرىنشى نارسە ەمەس، ودان بۇرىن دا بولعان جاعداي. ءXىح عاسىردا تۋرا وسىنداي ساياساتتى كىشى ءجۇزدىڭ حانى ابىلعازى سۇلتانعا قاتىستى دا جاساعان. پەتەربۋرگكە شاقىرىپ العان دا كالۋگاعا اپارىپ، ءۇي قاماۋىندا ۇستاعان. ءتىپتى ولگەننەن كەيىن دە سۇيەگىن ارتىنداعى جەسىرىنە بەرمەي قويعان، «ءبىر جەرلەنگەن ادام ەكىنشى قايتارا جەرلەنبەيدى» دەگەن. كەيىننەن ستا­لين الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ءبارىن رەپرەس­سياعا ۇشىراتىپ، اتىپ تاستادى. «مەملەكەتتىك، ەركىندىك تۋرالى ەندى ايتپايتىن بولسىن» دەدى. وسىنداي تاۋەلسىزدىك ماسەلەسىن كوتەرگەن ت.رىسقۇلوۆ، س.سادۋاقاسوۆ باستاعان توپتى دا اتىپ تاستادى. ءبىز سونى بۇگىن ءوز دارەجەسىندە نەگە ايتپايمىز، نەگە لايىقتى باعالاماي­مىز؟ بۇل جاسىقتىق ەمەي، نەمەنە؟ ءبىزدىڭ قايراتكەرلەرىمىزدىڭ نە سەبەپتى رەپرەسسياعا ۇشىراعاندىعىن، ونىڭ ار جاعىندا قانداي ساياسي استار جاتقاندىعىن تاريحي شىندىق تۇرعىسىنان اشىپ ايتۋىمىز كەرەك. «شىن مانىسىندە كەڭەس وكىمەتى ۇلت-ازاتتىق قوزعا­لىس­پەن كۇرەستى، سونىڭ ليدەرلەرىن قۋعىن­دادى» دەپ نەگە ايتپايمىز؟ مىنە، وسى سياقتى جاسىق تۇجىرىمدار، كوزقاراستار بىزدە ءورىپ ءجۇر.

– ال مەتودولوگيا تۇزەلىپ، ءبارى دۇرىس زەرتتەلگەن، اشىق ايتىلعان جاعدايدا بۇ­عان ساياسات تاراپىنان ەشقانداي كە­دەر­گى بولماي ما؟

– ءبارى عىلىمي تۇرعىدان جازىلعان، دالەلدەنگەن جاعدايدا ەشقانداي كەدەرگى بولمايدى دەپ ويلايمىن. بۇل – ءبىر. ەكىنشىدەن، ءبىر نارسەنى ءتۇسىنۋ كەرەك. ءومىر دەگەن – كۇرەس. ال ول كۇرەستەن تاريحشىلار كەتە الا ما؟ كەتە المايدى. تاريحشى كۇرەسكەر بولۋى كەرەك. اسىرەسە، ءبىزدىڭ جاعدايىمىزدا. ءبىز – جاڭا تۇرپاتتاعى مەملەكەتتىلىك قۇرىپ جاتقان حالىقپىز. ولاي بولسا، جاڭا تۇرپات­تاعى مەملەكەتتىلىك قۇرىپ جاتقان ۇلتتىڭ تاريحشىلارى بەلسەندى، كۇرەسكەر بولۋى كەرەك! ونسىز بولمايدى، بۇل – ءومىردىڭ تالا­بى. مەن ارىپتەستەرىمدى وسىعان شاقىرامىن...

– اڭگىمەڭىزگە راقمەت!

Abai.kz