بيىلعى جىل اباي ومىرىندە ايشىقتى ورىن الاتىن داتالارعا توقتالساق، 1903 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا سەمەي وبلىسىنىڭ اسكەري گۋبەرناتورى گەنەرال-مايور گالكين «سەكرەتنو» دەپ اباي قۇنانبايۇلىنىڭ ءومىر دەرەكتەرى مەن قوعامدىق قىزمەتىن كورسەتكەن حابارلامانى ومبىداعى دالا گەنەرال گۋبەرناتورىنا جولداعان. ەرەكشە كوڭىل ءبولىپ، كەيىنگى زەرتتەۋشىلەردىڭ ەسىنە سالىپ وتەر ءبىر جاي – 1903 جىلدىڭ قىس ايىنان باستالعان اقىننىڭ ۇيىنە جۇرگىزىلگەن ءتىنتۋ.  

1903 جىلى – اتاقتى عالىم سەمەنوۆ-تيانشانسكيدىڭ رەداكتسياسىمەن شىققان «ءبىزدىڭ وتانىمىزدىڭ تولىق جاگرافيالىق بايانى» دەگەن ورىس تىلىندەگى كىتاپتا (204 بەت) ابايدىڭ اتى جاڭا ادەبيەتتىڭ باستاۋشىسى دەپ ەرەكشە اتالدى. بۇل وقيعالارعا  بيىل 120 جىل تولىپ وتىر.

ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارداعى قايعىلى وقيعالاردان سوڭ اباي كوپ ولەڭ جازبادى. 1890- شى جىلداردىڭ باسىنان تەك قارا سوزدەر جازا باستاعان اقىننىڭ  1903 جىلى جازعان جالعىز «جالىن مەن وتتان جارالعان» ولەڭى. 1882-1903 جىلدار ارالىعىندا اباي «ماسعۇت» پوەماسىن جازادى دەگەن دەرەك بار بولعانىمەن داستانداردىڭ جازىلعان ۋاقىتى بەلگىسىز.

ابايتانۋشى، عالىم قايىم مۇحامەتحانوۆ ابايدىڭ ەل ىشىندە جاريالانباعان سەگىز ولەڭىن ەنگىزگەن بولاتىن. سولاردىڭ ىشىندە ءتورت جولدان تۇراتىن كوكبايعا ارنالعان ولەڭى كەڭ تاراي المادى. ول:

تاعات دەگەن نە تاعات حاق جولىندا،

ءماھام جاندار ىزدەنىپ ءجۇر سوڭىندا.

حاقتىڭ جولىن تانىماي

قالتاڭ قاعىپ،

ك-ت جۋعانعا ءماز بولعان بايعۇس مولدا.

شۋماق شىمىر، ايتار ويى ايقىن. اباي سىنىنا لايىق. وسى ولەڭ ابايدىڭ 1995 جىلعى تولىق جيناعىندا ەنگىزىلگەن. العاش تاۋىپ جاريالاعان قايىم مۇحامەتحانوۆ.  بىراق، بۇل ولەڭدى  اباي شىعارمالارى ىشىنەن ەمەس، قوسىمشا تۇسىنىكتەمە بولىمنەن تاباسىز.

ءتورت جول ولەڭدى بۇگىنگى كۇنگە مۇستافا دەگەن اقساقال جەتكىزگەنى جايلى ءمالى­مەت اتالعان جيناقتا قوسىمشا بەرىل­گەن.

وندا مۇستافانىڭ ايتۋى بويىنشا: «سەمەي قالاسىندا تۇراتىن جاقيا قاجىنىڭ ۇيىنە قوناققا بارساق، اباي مەن كوكباي بار، ءۇي تولعان قوناق ەكەن. ءماجىلىس ۇزاققا سوزىلدى. اڭگىمەنى كوبىنەسە اباي ايتادى. ناماز وقيتىن ۋاقىت بولعان كەزدە كوكباي ءماجىلىستى تاستاپ، دارەت الىپ كەلىپ، نامازىن وقيدى. اباي اڭگىمەسىن ايتىپ وتىرا بەرەدى، كوكباي تاعى ءبىر كەزدە دارەت الىپ كەلىپ ەدى، اباي اڭگىمەسىن توقتاتا سالىپ، كوكبايعا قارادى دا، قولما-قول ءبىر اۋىز ءازىل ولەڭ ايتىپ جىبەردى. وتىرعان قوناقتار دۋ كۇلدى» دەيدى.

جالعىز اۋىز تۋىندى ابايدىڭ كوكبايعا شىعارعان سۋىرىپ سالما (ەكسپرومت) ءازىل ولەڭى كازىر دە وزەكتى. ءدىن جولىن تولىق مەڭگەرىپ الماي ايتەۋىر جۇرتپەن بىرگە بوس اۋرەگە ءتۇسىپ، ارەكەت ەتىپ جۇرگەندەر كوپ. ايتپەسە، مەشىت كوپ، نەگە ادامداردا يمان، مەيىرىم جوق؟ ءدىننىڭ نەگىزگى شارتتارى مەن يمانيلىقتى بويلارىنا سىڭدىرە الماعاندىق «دۇمشە مولدالىق». ولەڭ ويشىلدىڭ حاق جولى، ءدىن، يمان ماسەلەلەرىن ءتورت جولعا عانا سيعىزۋىمەن  قۇندى.

«اباي جولى» رومانىنداعى «جۇتتا» تاراۋىندا وسى ولەڭگە سايكەس كەلەتىن وقيعا باياندالادى.  بۇل وقيعانىڭ ىشىندە كوكباي دا بار. وقيعا بىلاي ءوربيدى.

«جاسى قىرىققا تاقاپ قالعان كوكباي بۇرىن ءبىر كەزدە اقىن، ءانشى كوكباي بولۋشى ەدى. قازىر "مولدا كوكباي، حالفە كوكباي" دەگەن اتىنا ءوڭى، رەڭى دە مۇلدە ۇيلەسىپ الىپتى.

ابايمەن امانداسۋ ۇستىندە كوكباي "حايىر دۇعاڭىزدا، اللاعا شۇكىر" دەگەن سياقتى سوزدەر ايتىپ امانداسقان. بۇنىڭ مىناداي سارى اياز، ساقىلداعان قىس كۇندەرىندە ەلتىرى ىشىك، بوياۋلى تون، كۇپى، قاپتال شاپان، ساپتامانى تاستاعانى قىزىق. قالانىڭ، اسىرەسە مەشىتتەگى نامازدىڭ كيىمىنە اۋىسىپ العان. اباي بۇل جايدى وزگەشە ءتۇسىندى. "كوكباي مۇلدە ءىشى-تىسىمەن-اق قۇداي جولىنا كەتكەنسىپ العان ەكەن" – دەپ ويلادى.

جاي سۇراسىپ بولعان سوڭ، اباي الپەيىم شاكىرتكە بۇرىلا قارادى دا:

– ال، الپەيىم، ايتشى، سەن بۇل كۇندە نە وقىپ ءجۇرسىڭ؟ – دەدى.

– ناحۋ وقىپ ءجۇرمىن، اباي مىرزا! – دەپ، الپەيىم "نە دەر ەكەن" دەگەندەي جىلتىراعان كوزىن ابايعا قاداپ، كۇلىمسىرەي قالدى.

– ە، جىندى بولۋعا از-اق قالعان ەكەنسىڭ! ارابتىڭ ءوزىنىڭ ماقالى بار: "فيحقانى كوپ وقىعان اقىلدى بولادى، ناحۋدى كوپ وقىعان اقىماق بولادى" دەگەن! –دەپ، وسى سوزدەردى اباي ارابشا دا سۋدىراتىپ ايتىپ شىقتى. كۇلە ءتۇسىپ:

– ءسويتىپ، جاڭاعىنى ايتقان مەن ەمەس، وقىپ جۇرگەن ارابىڭنىڭ ءوزىنىڭ عۇلامالارى! – دەپ ءبىراز وتىردى دا:

– الپەيىم-اي، اكەڭ مۇقىر – تاقىردىڭ بويىنا ەڭ العاش ەگىن ەككەن، اقىل تاپقان قازاق ەدى. ساعان دا قىزىعى سول ەلىڭە بارىپ، ەڭبەك ساۋعان عوي. كوكشەنىڭ سەن سياقتى ءبىر توپ جاسىن وسى بەر جاق، ار جاقتىڭ مەشىت، مەدرەسەسىنە شۇبىرتىپ جۇرگەن مىناۋ كوكباي عوي! بۇعان ەرە بەرىپ تە قايتەسىڭدەر. جەكە-دارا ءبىر جاقسىلىقتى وسىنىڭ وزىنە عانا تۇتاسىمەن قيىپ بەرسەڭدەر ەتتى! – دەدى. ءبىر زاماندا وزىنە جاس جولداس ەتكەن كوكبايدان قازىر ءتۇڭىلىپ قالعان كوڭىل تانىتتى.

كوكباي ادەتتەگى اۋىزباققىش، قاباق تانىعىش قالپىمەن ابايدىڭ جاڭاعى ءسوزىن كوتەرگەن كىسى بولدى. شىداعان بولىپ، سىر بىلدىرمەي، ۇندەمەي تىڭدادى. ىشىنەن ويلاعانى: "بىردەمە دەسەم عوي، تاعى ءبىر كەتپەس تاڭباداي وتكىر ءسوز، اششى مىسقىلىن اتىپ جىبەرەدى. ودان دا وسى اباي پالەسىنەن بۇل تۇستا ۇندەمەي قۇتىلايىن!" – دەپ وتىر».

بۇگىنگى تاڭدا يمان مەن سابىر، ءدىن مەن ءدىل، قۇران سۇرەلەرىن ايىرۋ ماسەلەسى الدىڭعى ورىندا تۇر.

ابايدىڭ بۇل ولەڭىن كازىرگى مەشىت يمامدارى نازارىنا الىپ، كوڭىل بولسە، جاقسى مەن جاماندى ايىرماي جۇرگەن ءبىراز پەندەشىلىككە سەبى تيەر ەدى.

بۇل ولەڭدى  «تۇسىنىكتەر» بولىمىنەن الىپ، كوكبايعا ارنالعان اباي ولەڭدەرىنىڭ  قاتارىنا قوسقان دۇرىس دەپ سانايمىن.

الماحان مۇحامەتقاليقىزى

Abai.kz