« قارا تاۋدىڭ باسىنان كوش كەلەدى»
ويتكەنى، ول قازاق حالقىنىڭ دەربەس، ءبىرتۇتاس، ىنتىماقتى ەل بولۋىن جىرلاعان جانە وسى قادامدارعا قول جەتكىزەتىن امالداردى دا اتاپ، سونى ىسكە اسىرۋعا شاقىرعان دۋالى اۋىز شەشەن، قول باستاعان كوسەم ەدى. تابيعي دارىنىنا قوسا ول بۇحارا مەن سامارقاندا وقىپ، ۇلكەن ءىلىم الىپ، بىرنەشە ءتىلدى مەڭگەرىپ، اقىل-پاراساتىن ارتتىرعان مول ءبىلىمدى، تەرەڭ ويلى تۇلعا بولدى. جىراۋدىڭ ەڭ ۇلكەن تۋىندىسى «ەلىم-اي» داستانىندا ءتول شەجىرەمىزدىڭ جات جۇرتتىق زەرتتەۋشىلەردىڭ جازبالارى مەن اقىن-جازۋشىلارىمىزدىڭ شىعارماشىلىق قيالىنىڭ ارقاسىندا عانا بەلگىلى بولىپ، ايتىلىپ جۇرگەن تاريحي وقيعالارى كوز كورگەن ادامنىڭ اۋزىمەن باياندالىپ، تاريحي شىندىققا كوز جەتكىزەدى. حالقىمىزدىڭ اسا كورنەكتى عالىمى، تاريح عىلىمىنان تۇڭعىش رەت دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعاعان ەرمۇحان بەكماحانوۆ بۇل داستان تۋرالى: «قوجابەرگەن اقىننىڭ «ەلىم-اي» داستانى تاريحي ەپوپەيالىق جىر. ءارى سول «ەلىم-اي» ەرلىك حيسساسىنىڭ ءبىرىنشى ءبولىمى – 1723 جىلى «اقتابان شۇبىرىندى – القاكول سۇلاما» اتانعان ءىرى اپاتتىڭ سۋرەتىن ەل كوزىنە ەلەستەتكەن بىردەن-ءبىر تاريحي قۇجات» دەپ باعا بەرگەن.
ويتكەنى، ول قازاق حالقىنىڭ دەربەس، ءبىرتۇتاس، ىنتىماقتى ەل بولۋىن جىرلاعان جانە وسى قادامدارعا قول جەتكىزەتىن امالداردى دا اتاپ، سونى ىسكە اسىرۋعا شاقىرعان دۋالى اۋىز شەشەن، قول باستاعان كوسەم ەدى. تابيعي دارىنىنا قوسا ول بۇحارا مەن سامارقاندا وقىپ، ۇلكەن ءىلىم الىپ، بىرنەشە ءتىلدى مەڭگەرىپ، اقىل-پاراساتىن ارتتىرعان مول ءبىلىمدى، تەرەڭ ويلى تۇلعا بولدى. جىراۋدىڭ ەڭ ۇلكەن تۋىندىسى «ەلىم-اي» داستانىندا ءتول شەجىرەمىزدىڭ جات جۇرتتىق زەرتتەۋشىلەردىڭ جازبالارى مەن اقىن-جازۋشىلارىمىزدىڭ شىعارماشىلىق قيالىنىڭ ارقاسىندا عانا بەلگىلى بولىپ، ايتىلىپ جۇرگەن تاريحي وقيعالارى كوز كورگەن ادامنىڭ اۋزىمەن باياندالىپ، تاريحي شىندىققا كوز جەتكىزەدى. حالقىمىزدىڭ اسا كورنەكتى عالىمى، تاريح عىلىمىنان تۇڭعىش رەت دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعاعان ەرمۇحان بەكماحانوۆ بۇل داستان تۋرالى: «قوجابەرگەن اقىننىڭ «ەلىم-اي» داستانى تاريحي ەپوپەيالىق جىر. ءارى سول «ەلىم-اي» ەرلىك حيسساسىنىڭ ءبىرىنشى ءبولىمى – 1723 جىلى «اقتابان شۇبىرىندى – القاكول سۇلاما» اتانعان ءىرى اپاتتىڭ سۋرەتىن ەل كوزىنە ەلەستەتكەن بىردەن-ءبىر تاريحي قۇجات» دەپ باعا بەرگەن.
سونىمەن بىرگە شىعارما ءدال سول كەزدە جازىلعاندىقتان ونىڭ ونە بويى ازاتتىق كۇرەسكە شاقىرعان ۇراندار مەن نامىستى جانيتىن ۇندەۋلەرگە تولى. «كەۋدەڭدە شىبىن جانىڭ بولسا ەگەر جوعالتپا جەر بەتىنەن قازاق اتىن» دەپ ءبىر جىرلاسا، «بي مەن بەك ءبىر-ءبىرىڭدى سىناماڭدار، داۋلاسىپ ەل اراسىن بىلعاماڭدار!» دەگەن ءتارىزدى ۇراندار كوتەرەدى. وسى كۇنگى كەيبىر ادەبيەتشىلەرىمىز قوجابەرگەن جىراۋ ەڭبەكتەرىنىڭ كوركەمدىك جاعىنىڭ سولعىندىعىنا كوبىرەك كوڭىل ءبولىپ، ونىڭ تاريحي دەرەكتىلىك ماڭىزىنا نازار اۋدارمايدى. تاسقا باسىلىپ، وزگەرمەي جەتكىزەتىن نۇسقانى جاساۋعا ول كەزدە مۇمكىندىك بولماعاندىقتان، اركىمنىڭ ەستە قالعاندارىنان جيناپ، حالىق اۋزىنان جازىلىپ الىنعان دۇنيە بولعاندىقتان ونىڭ كوركەمدىگىنە ءمىن تاعۋ، ارينە وڭاي. كەيبىر جولدارىنىڭ ۇيقاسى مەن پوەتيكالىق قۋاتى ءالسىز ەكەندىگى ءتىپتى مامان ەمەس ادامنىڭ دا كوزىنە ۇرىپ تۇراتىنى شىندىق. بىراق، قايتالاپ ايتايىن، تاريحي وقيعالاردى كوز كورگەن رەتىندە دەرەكتى تۇردە جەتكىزۋىنەن ءمىن تابۋ قيىن. شىن مانىندە جىراۋدىڭ «ەلىم-اي» داستانى قازاق تاريحىنىڭ 200 جىلدىق جوڭعارمەن جاۋگەرشىلىك زامانىنداعى ۇلكەن شەجىرەسى ىسپەتتەس تۋىندى. اكادەميك ماناش قوزىباەۆ داستان تۋرالى: «ونى تەك داستان دەۋ از سياقتى. ونىڭ ارناسى كەڭ. وندا ۇلتتىڭ بولۋ-بولماۋى، وتان تاعدىرى قامتىلعان. ءبىر عاسىرلىق تاريحتى سارالاپ، ۇلتتىڭ سان عاسىرلىق سالت-ساناسىن، مەملەكەت بيلەۋ جۇيەسىن باعالاپ، جۇزدەگەن مەملەكەت، اسكەري، ساياسي قايراتكەرلەرىن جەكە-جەكە دارالاپ، دۇبىرلەگەن وقيعالار بولعان جەردى ارالاپ جازىلعان ۇلى ەپوپەيالىق تۋىندى. «ەلىم-اي» شىن مانىندە ۇلتتىق سانانىڭ بيىك شىڭى، ۇلتتىق سەرگەلدەڭگە دۋشار بولعانداعى مۇڭى...» دەپ جازعان ەدى. «ەلىم-ايدا» قوجابەرگەن جىراۋ باتىر، ورداباسى رەتىندە ءوزىنىڭ جانە باسقا دا ساردارلاردىڭ التى الاشتىڭ بالاسى مەكەن ەتكەن ۇلكەن تەرريتوريانىڭ بارلىق پۇشپاعىن سىرتقى جاۋدان قورعاعان ەرلىگىن بايانداعان، تۇتاستىعىن جىرلاعان. ونىڭ جىرلارى مەن سوزدەرى رەسمي يدەولوگيانىڭ، قولدان جاسالعان رەسمي تاريحتىڭ ۇسقىنىن اشكەرەلەپ بەرەدى. ەگەر رەسمي تاريح قازاقتى التى الاشتىڭ باسقا حالىقتارىنا بىرىكتىرمەي، الالاپ، ىنتىماقتاسۋىنان ساقتانىپ، ولارمەن جاۋىققانى شاعىن عانا بايانداسا، قوجابەرگەن قازاق، قاراقالپاق، تاتار، ەستەك، نوعاي، شور، تۇبا، ساحا جانە ت.ب. حالىقتاردىڭ قالماققا قارسى بىرگە كۇرەسكەنىن جەتكىزەدى. سونداي-اق، ساياسات «ورىس يمپەرياسى قازاقستانعا قورعاندار مەن بەكىنىستەردى وتارلاۋ ءۇشىن ەمەس، قازاقتى جوڭعارلاردان قورعاۋ ءۇشىن سالدى» – دەسە قوجابەرگەن كەرىسىنشە، اق پاتشانىڭ جوڭعارلاردىڭ شاپقىنشىلىعىن قولداپ، ولارعا قارۋ دا ساتىپ، قازاقتاردى، تاتارلاردى قىرا تۇسۋىنە مۇمكىندىك بەرگەنىن ايتادى. ال قازاققا پاتشا وت قارۋ، كۇكىرت ساتۋدى ارنايى جارلىعىمەن قاتاڭ تىيعان. «ءاز تاۋكە بولسا-داعى دوستىققا ىنتىق، ساتپادى رەسەي، قىتاي بىزگە مىلتىق» دەيدى جىراۋ. دەمەك، يمپەريانىڭ «جوڭعار قازاقتى قىرا بەرسىن، بوساعان جەرىن ارتىنان ءبىز باسىپ الامىز» دەگەن ويى بار ەكەنىن جىراۋ جىرلارىنان كورىنىپ تۇر. جوڭعار شاپقىنىنان شەگىنىپ، اتا-قونىستارىنان اۋا بوسقان قازاق جەرلەرىن ورىس يمپەرياسى باسىبايلى يەلەنۋ ماقساتىمەن قورعاندار مەن قامالدار سالا باستاعانى تۋرالى ول:
جۇرتىمنىڭ جاعدايىنا بولىپ قانىق،
بايلاۋلى قازاق قولىن پايدالانىپ،
يەسىز قالعان جەرگە كۇركە تىگىپ،
ورىستار ماسايرادى قامال سالىپ... – دەيدى.
دەمەك، ايلاكەرلىكپەن جاسالعان باسقىنشىلىقتى اشكەرەلەپ تۇرعان قوجابەرگەننىڭ جىرلارىن، ونىڭ ەسىمىن كەيىن نەگىزىنەن رەسەي يمپەرياسىنىڭ كولونيالدىق ساياساتىن اقتاپ، ونى جاقتاۋعا بارلىق كۇشىن سالعان كەڭەس وكىمەتىنىڭ يدەولوگياسى دا اۋىزعا الدىرماي كەلدى. بۇل تۋرالى ساياسي بيۋرونىڭ ارنايى ديرەكتيۆاسى دا بولعان. 1932 جىلى بولشەۆيكتەر پارتياسىنىڭ ورتالىق كوميتەتى «و پەرەسترويكە ليتەراتۋرنو-حۋدوجەستۆەننوي دەياتەلنوستي» دەگەن قاۋلى قابىلداپ، وندا جازۋشىلاردى كەڭەس وكىمەتى پلاتفورماسىن، سوتسياليستىك قۇرىلىستى عانا جاقتاپ شىعارمالار جازۋعا، ال ۇلتتىق باتىرلار مەن ازاتتىق ءۇشىن كۇرەسكەندەردى اۋىزعا الماۋعا مىندەتتەدى. وسى كەزدەن باستاپ تاريحتاعى اششى شىندىقتى بايانداعان، ورىس يمپەرياسىنىڭ باسقىنشىلىق ساياساتىن اشكەرەلەگەن حالىق اۋزىنداعى شىعارمالار اۋىزعا الىنبايتىن بولعان. جاعداي وسىنداي بولعان سوڭ قوجابەرگەننىڭ جەرلەستەرى ءسابيت مۇقانوۆ، عابيت مۇسىرەپوۆتەر دە ونى ءوز شىعارمالارىندا اتاماعانى حاق. ال ودان بەرگى تاريحتاعى تالاي پراۆيتەلدەردى اتايتىن سەبەبى: ولار ورىسقا قارسى شىققان جوق، كەرىسىنشە رەسەي يمپەرياسىنا قىزمەت ەتىپ شەن العان، ازاتتىق ءۇشىن كۇرەسكەندەرگە قارسى جاندار. سوندىقتان ۇستەم تاپتىڭ وكىلى رەتىندە ونى جاعىمسىز ەتىپ بايانداسا دا قوس جازۋشى ءوز شىعارمالارىندا ول تۋرالى ايتقان.
ودان بەرىرەك، باسقاشا ويلاۋ مەن وي ەركىندىگىنە بارىنشا تۇساۋ سالىپ، تەك كەڭەستىك رەسمي يدەولوگيانى عانا جاقتاۋ شارالارىن ورىستەتكەن 1946 جىلعى 14 تامىزداعى ورتالىق كوميتەتتىڭ «زۆەزدا» جانە «لەنينگراد» جۋرنالدارى» تۋرالى قاۋلىسى بويىنشا پاتشا وكىمەتىنە قارسى شىققان ەرلىكتەرى حالىق جادىنان وشپەگەندىكتەن عانا وقۋلىقتارعا ەنگىزىلىپ، ەرلىكتەرى ايتىلىپ كەلگەن بەرتىنگى ۇلتتىق باتىرلاردىڭ ەسىمدەرىن اۋىزعا الۋعا مۇلدە تىيىم سالىندى. سونىڭ ىشىندە كولونيالدىق ەزگىگە قارسى ون جىل بويى تالماي كۇرەسكەن كەنەسارى قاسىموۆتى دا عىلىمي اينالىستان شىعارتىپ، مەكتەپ وقۋلىقتارىنان الدىرتىپ تاستادى. ول تۋرالى عىلىمي ەڭبەك جازعان عالىمدار، سونىڭ ىشىندە ەرمۇحان بەكماحانوۆتىڭ دا قۋعىندالعانىن بىلەسىزدەر.
جوعارىدا مەن قوجابەرگەن شىعارمالارىن حالىق اۋزىنان جينالعانىن ايتتىم. ونىڭ ۇستىنە بۇل جىراۋ ەڭبەكتەرىن جەتىك بىلەتىن ادامداردىڭ ازايعان شاعىندا باستالعان ءىس بولعان سوڭ ونىڭ بىزگە جەتكەن بۇگىنگى جىرلارىنىڭ كوركەمدىك ساپاسىنا ايتىپ بەرگەن جانە جازىپ العان ادامدار دا جاۋاپتى ەكەنى ءسوزسىز. قوجابەرگەن شىعارمالارىن سىنايتىن كەيبىر زەرتتەۋشىلەر جىراۋدىڭ ەڭبەگى نەگىزىنەن سولتۇستىكقازاقستاندىق جەرلەستەرىنىڭ اۋزىنان جازىلىپ الىنعانىنا قاراپ، ونىڭ راستىعىنا كۇدىك كەلتىرەدى. جىراۋ ەڭبەكتەرى كەزىندە قازاقستاننىڭ بارلىق جەرىنە دە بەلگىلى بولعان. ماسەلەن، كىشى جۇزدە ون ەكى اتا بايۇلىنىڭ نازار ەسىمدى ەلگە بەلگىلى قولباسشىسى بولعان. وسى نازارمەن قوجابەرگەن جاقسى قارىم-قاتىناستا بولادى. 1723 جىلعى «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلامانىڭ» تۇسىندا قوجابەرگەن كىشى ءجۇزدىڭ قىزى ايشا بايبىشەسىمەن وسى نازار اۋىلىنا قوناققا كەلەدى. وسى ارادا باستالعان قاندى قىرعىندى ەستىپ، ءوزىنىڭ «ەلىم-اي» داستانىن شىعارعان ەكەن. بۇل اڭگىمەنى بەلگىلى جازۋشى بەكتۇر تولەۋعاليەۆ نازاردىڭ ۇرپاعى ايتقۇل شمانۇلىنان 1955 جىلى جازىپ الىپتى. دەمەك، قوجابەرگەن جىرلارى مەن سوزدەرى جالعىز سولتۇستىكتىڭ ەنشىسى ەمەس، ءيىسى قازاق دالاسىنا كەڭ تاراعان تاريحي مۇرا. ال «ەلىم-اي» داستانىنداعى ءبىر فاكت تۋرالى جوعارىدا اتالعان بەلگىلى تاريحشى ەرمۇحان بەكماحانوۆ: «قوجابەرگەن جىراۋ «ەلىم-اي» داستانىندا «القاكول سۇلاما ەمەس، الاكول سۇلاما» دەيدى. شىندىعىندا دا سولاي، سول اپاتتى جىلدا قازاق حالقىنىڭ قىرىلۋىنىڭ ءبىر شەتى الاكولدەن باستالعانى راس. ال القاكولدى ەشكىم بىلمەيدى، وسى كولدىڭ اتى جاڭساق ايتىلىپ كەتكەن سياقتى» دەگەن پىكىردى قىرقىنشى جىلدارى ايتقان ەكەن.
قوجابەرگەن بابامىزدىڭ ومىرىنەن عيبرات الارلىق تاعى ءبىر ۇلكەن ءتالىم بار. بابامىز حالىق سانىن كوبەيتىپ، ەل قورعايتىن ەرلەر سانىن ارتتىرۋعا ۇلكەن ءمان بەرىپ وتىرعان سياقتى. ءوز اكەسى تولىباي سىنشىدان 24 ۇل تۋعان بولسا، قوجابەرگەن بابامىز اتتان تۇسپەي، ۇنەمى ەل قورعاپ، جاۋ قۋىپ جۇرگەن الاساپىران ۋاقىتتا ءومىر سۇرگەنىنە قاراماي-اق 17 ۇلدى-قىزدى بولعان. شەجىرە ونىڭ ايشا ەسىمدى ءبىر ايەلى بولعانىن ايتادى. ءبىر ايەلدەن وسىنشا ۇلدى بولۋ وڭاي ەمەس. بىراق جورىقتاردا قازا بولعان كەيبىر قاندى-كويلەك جولداستارىنىڭ، تۋما-تۋمالاستارىنىڭ، ءتىپتى جاۋدان تۇتقىنعا تۇسكەن سابيلەردى دە باتىرلار جەتىمسىرەتپەي، باۋىرىنا باسقانى ايقىن جانە ءاربىر سابيگە قۋانىپ، ۇلان-اسىر توي جاساپ، ولاردىڭ ءومىرىنىڭ جارقىن بولۋىن تىلەگەن. وسىنىڭ ءوزى ونىڭ حالىق سانىن ارتتىرۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن تۇسىنە وتىرىپ، بۇل ىسكە ءوزى ۇلگى كورسەتىپ وتىرعاندىعىن كورسەتەدى. مۇنداي مىسالدار بابالار تاريحىندا ءجيى بولعان. مىسالى، تاناش بيدەن 15 بالا تۋادى. تاناش ءبيدىڭ بالاسى بالتا باتىر ءارتۇرلى مۇسىلمان ەلدەرىنەن 11 سۇلۋ قىزعا نەكە قيىپ، ۇيلەنگەن ەكەن. سولاردان ول 47 ۇل كورىپتى. بۇلاردان تاراعان ۇرپاق – بالتا كەرەي دەپ اتالعان. كوشەبەدەن تاراعان 15 بالا، وراز باتىردان 17 ۇل، تاۋزاردىڭ ۇلكەن ۇلى داۋلەن باھادۇردەن 15 بالا، ونىڭ ىشىندە شەشەن، بي، اسكەرباسى تولىباي سىنشى دا بار. شاقشاق بيدەن 16 بالا دۇنيەگە كەلگەن.
قوجابەرگەننىڭ ايەلى ايشا كىشى ءجۇز ون ەكى اتا بايۇلى – ەسەنتەمىردىڭ قابىلان ءبيىنىڭ قىزى ەكەن. تولىباي سىنشىنىڭ اكەسى داۋلەن باتىر دا كىشى ءجۇز ىشىندە تورتقارا رۋىنان شىققان ءجالاڭتوس ءباھادۇردىڭ تۋعان اپاسى جامالعا ۇيلەنگەن. سوندىقتان دا بولار ءوزىنىڭ 24 ۇلىنىڭ 19-ىن سامارقاند، ۇرگەنىش، بۇحارا قالالارىنىڭ ىرگەلى وقۋ ورىندارىنا جىبەرىپ، ناعاشىلارى ءجالاڭتوس، اقشاحانداردىڭ قامقورلىعىمەن وقىتىپ، سول ءداۋىردىڭ ەڭ ءبىلىمدى ادامدارى ەتىپ تاربيەلەگەن.
ءيا، «اسىل – اسىلعا، ءناسىل – ناسىلگە» دەگەن اڭگىمە دە تەگىن ايتىلماعان بولار. ۇلى بابالاردىڭ تەكتى ورتادان، ۇلىلاردىڭ تاربيەلى ۇرپاقتارىنا قۇدا ءتۇسىپ، ايتتىرىپ، كەلىن ءتۇسىرۋى دە حالقىمىزدىڭ ساناسىنا سىڭگەن، عاسىرلاردان جالعاسىپ كەلە جاتقان يگى ءداستۇر. سونداي-اق اتام قازاق جەتىمى مەن جەسىرىن جىلاتپاۋ، دەموگرافيالىق ءوسىمدى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن «امەڭگەرلىك»، «ون ۇشتە وتاۋ يەسى» سالتتارىن دا دانالىقپەن ويلاپ تاپقان. قازاقتىڭ وسى يگى داستۇرلەرى ەل ىشىندە كەڭىنەن تاراعان. مىسالى وزبەك حانعا اقىلشى بولعان تاناش بي فارحادۇلىنىڭ ماناس ەسىمدى ءىنىسى مايداندا قازا بولىپ، ونىڭ كەلىنشەگى ءساليمان جەسىر قالادى. اقىلدى بايبىشە ايشا ۇرپاق كوبەيتۋ ماقساتىمەن قاينىسىنىڭ ايەلى ءساليماندى ءوز اقساقالى تاناش بيگە قوسادى. سوندا كەڭ پەيىلدى بايبىشە بيگە ءوزى ۇل تۋىپ بەرە الماعاندىقتان ەمەس، ءوزى 14 ۇل تۋسا دا ءساليمان دا تاناش سياقتى باتىر ءبيدىڭ ۇرپاعىن مولىقتىرا ءتۇسسىن دەگەن ويدا بولعان. بۇل سياقتى حالىق داستۇرىنە بايلانىستى مىسالداردى بابالار تاريحىنان كوپتەپ كەزدەستىرۋگە بولادى.
سونىمەن بىرگە بۇگىن، وسىناۋ القالى جيىندا «قاراتاۋدىڭ باسىنان كوش كەلەدى، كوشكەن سايىن ءبىر تايلاق بوس كەلەدى. قارىنداستان ايرىلعان جامان ەكەن، قارا كوزگە مولتىلدەپ جاس كەلەدى» دەپ باستالىپ، قازاق بالاسىنىڭ باسىنا تۇسكەن اۋىر حالدى، ايانىشتى كەپتى باياندايتىن مۇڭلى زار – «ەلىم-اي» انىنە توقتالعىم كەلىپ وتىر. ول 300 جىل بويى جۇرەگىمىزدى قان جىلاتىپ، زار گيمنى سياقتى بولىپ، سول زاماندى كوزىمىزگە ءدال بۇگىنگىدەي ەلەستەتىپ، ۇمىتتىرماي جەتكىزدى. بۇل ءاننىڭ قۇدىرەتتىلىگى – ءاربىر ەكى جولىنان كەيىن ايتۋشىنى زار-ەڭىرەتكەن «ەلىم-اي، ەلىم-اي» دەگەن سوزدەرىندە عانا ەمەس، تومەننەن باستالىپ، ىشكى نالا مەن مۇڭنىڭ، قايعىنىڭ قۇدىرەتىنەن جوعارىعا قاراي اڭىراي كوتەرىلەتىن سازىنىڭ ايرىقشالىعىندا. وسىنىڭ ءوزى ونىڭ ءسوزى مەن ءانىن دە ءبىر ادامنىڭ جازعانى جانە قاتارداعى ادام ەمەس، وي-ءورىسى بيىك، جالپى ەلدىڭ قامىن ويلايتىن، ۇلتتىڭ ۇلانعايىر قايعىسىن جان-دۇنيەسىمەن تەرەڭ سەزىنىپ، جۇرەگى قان جىلاعان جاننىڭ شىعارماسى ەكەندىگىن ايقىنداپ تۇر. ەگەر ول وتباسى، وشاق قاسىندا وتىرعان ايەلدىڭ نەمەسە القىنعان اقىن جۇرەكتى قاراپايىم ادامنىڭ شىعارعان ءانى بولسا، بۇكىل ەلدى قامتىماي، قايعى اۋقىمىن تارىلتىپ، دياپازونىن كىشىرەيتكەن بولار ەدى. «قارىنداستان ايرىلعان» دەگەندەگى «قارىنداس» ءسوزى دە بۇگىنگى كۇنى جاسى كىشى قىزدارعا قولدانىلاتىن ماعىنادا ەمەس، ءبىر قارىننان شىققان بارلىق باۋىرعا، ياعني تۇتاس ەلگە قاراتا ايتىلعان ماندە ەكەنى داۋسىز. ەندى وسى ءاننىڭ قوجابەرگەن جىراۋدىڭ «ەلىم-اي» داستانىمەن ءبىر مەزگىلدە شىققانىنا، ءبىر ماقساتتى، ءبىر مۇڭدى ارقالاعانىنا نازار اۋدارىڭىز.
قازاق حالقىنىڭ داستۇرىندە ەجەلدەن بىرەۋدىڭ ءسوزىن بىرەۋ «وزىمدىكى» دەپ مەنشىكتەپ پايدالانبايدى. ال بىرەۋدىڭ ءسوزىن قولدانسا اۆتورىن مىندەتتى تۇردە اتاپ وتىرعان. ماسەلەن، «بۇل ابايدىڭ ءسوزى» نەمەسە «بۇحار جىراۋ بىلاي دەپتى»، «اقتامبەردىدە مىناداي سوزدەر بار» دەگەن سياقتى انىقتامالاردى بىرگە قوسىپ وتىرادى. ءوز سوزدەرى بولماسا قوجابەرگەن، ءداستۇر بويىنشا، ولاردىڭ اۆتورىن كورسەتسە كەرەك ەدى. دەمەك ولار جىراۋدىڭ ءوز سوزدەرى. سونىمەن قاتار جىراۋدىڭ «ەلىم-اي» داستانى مەن اندە ءبىرشاما سوزدەر وزگەرىسسىز قايتالانادى. مىسالى «ەلىم-اي» داستانىندا:
«بۇل زامان بولدى ەلگە قيىن زامان،
شىرىتكەن تالاي ەلدىڭ ميىن زامان.
شۇبىرعاندا ىزىڭنەن شاڭ بورايدى،
قاعىندى قازاق ءۇشىن بيىل زامان» – دەگەن سوزدەر بار.
ال قۇدىرەتتى اندە:
«مىنا زامان قاي زامان، قىسقان زامان،
باسىمىزدان باق، داۋلەت ۇشقان زامان.
شۇبىرعاندا ىزىڭنەن شاڭ بورايدى،
قاڭتارداعى قار جاۋعان قىستان جامان» دەگەن جولدار بار. دەمەك ەكەۋى دە ءبىر ادامنىڭ اۋزىنان «اھ» ۇرىپ شىققان كۇيىنىش ءسوزى ەكەنى كورىنىپ تۇر. ونىڭ ۇستىنە قوجابەرگەننىڭ اقىن، جىراۋ عانا ەمەس، كۇيشى، ءانشى ەكەندىگى دە بەلگىلى. وسى «ەلىم-اي» داستانىن شىعارعاندا ونىڭ:
«جۇرتىمنان نەگە ايايىن ونەرىمدى،
جوعالتپان ءتىرى ءجۇرىپ بەدەرىمدى.
حالقىمنىڭ اۋىر ءحالىن بايان ەتىپ،
باستايىن «ەلىم-اي» دەپ ولەڭىمدى.
ايتىلار كوپتىڭ مۇڭى بولسا جيىن،
وندايدا ەر سوزىنە بولار ءتۇيىن.
شىعارعان وسى جىرمەن قوسا قابات،
اتالسىن «ەلىم-اي» دەپ ءان مەن كۇيىم»، – دەگەن سوزدەرى دە بار.
بىراق وسىعان قاراماي، ءالى كۇنگە كەيبىر ونەرتانۋشىلارىمىز، باسپاگەرلەر، انشىلەر «ەلىم-اي» ءانىن «حالىق ءانى» دەپ ايتىپ ءجۇر. كەز كەلگەن «حالىق ءانىنىڭ» ناقتى اۆتورى بولادى. حالىق وزدىگىنەن بىرلەسىپ، ءان شىعارمايتىنى بەلگىلى ءجايت. جالپى، قازاق حالقىندا بىرلەسىپ ءان شىعارۋ دەگەن ءداستۇر مۇلدە بولماعان. وسى ۋاقىتقا دەيىن بۇل ءاننىڭ قوجابەرگەننەن باسقا اۆتورى دا اتالعان ەمەس. ەندەشە، وسى القالى جيىندا، ءبارىمىز ءبىراۋىزدان «ەلىم-اي» ءانىن ەندىگى جەردە قوجابەرگەننىڭ وزىنە قايتارىپ، جاتپاي: «اۆتورى قوجابەرگەن جىراۋ» دەپ ايتۋعا پاتۋالاسايىقشى. بۇل دا ءبىر تاريحي ادىلەتتىلىك بولار ەدى دەپ ويلايمىن. حالقىمىزدىڭ اۋىزبىرشىلىگى مەن ىنتىماقتى بولۋىن ويلايتىن اقساقالدار ۇيىمىنىڭ وكىلى رەتىندە وسىنى سىزدەردەن وتىنەمىن. فيلوسوف اقىن ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيۇلىنىڭ «دانالارعا» اتتى ولەڭىندەگى مىنا جولداردى دا ۇمىتپايىق:
قولباسى اقىن – جىراۋ ءھام ەلشى – بي،
شىعارعان «ەلىم-ايداي» تاماشا كۇي.
«ەلىم-اي» انىمەنەن جىرىن تاعى
شىعارعان قوجابەرگەن باباڭدى ءسۇي.
ءسوزىمنىڭ سوڭىندا، ءبىزدىڭ وسىناۋ ۇلانعايىر جەرگە يە بولىپ، تاريح ساحناسىنان جوڭعارلار سياقتى جويىلىپ كەتپەي، امان قالعانىمىز – وسى قوجابەرگەن جىراۋ تولىبايۇلى سياقتى ەرلەرىمىزدىڭ ارقاسىندا ەكەنىن ۇمىتپاي، ولاردىڭ جارقىن ەسىمدەرىن ۇرپاقتارىمىزعا جارقىراتا جەتكىزە بەرۋ پارىزىمىز ەكەنىن ارقاشان ۇمىتپايىق دەگىم كەلەدى. وزدەرىنىڭ وسىناۋ پارىزىن ازاماتتىقپەن اتقارىپ جۇرگەن سوتسيال جۇماباەۆ، بەكەت تۇرعاراەۆ، سابىر قاسىموۆ، اباي تاسبولاتوۆ، ديحان قامزابەكوۆ جانە ت.ب. ازاماتتارعا ريزاشىلىعىمدى بىلدىرەمىن.
Abai.kz
