- كوممۋنيزمنىڭ وشاعى - رەسەيدىڭ ءوزى بىرىنەن ءبىرى وتەتىن ۇلتشىل باسشى مەن ۇلتتىق جوبالارعا قارىق بولىپ جاتىر. بالتىق جاعالاۋى ەلدەرىنىڭ ۇلتشىلدىعىن بىلاي قويايىق. كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ ءتۇتىنىن تۇتاتىپ، جۇرتتا قالعان جالعىز ەل قازاقستان بولدى. بالتىق جاعالاۋى ەلدەرى ەمەس، بۇگىن رەسەي تۇسكەن جول نۇسقالسا، «قازاقستان - كوپۆەكتورلى ساياسات ۇستانعان ەل» دەگەن ءۋاج ساڭق ەتە قالادى. سوندا كوپۆەكتورلى ساياساتتىڭ نەگىزگى كريتەريى ۇلتتىق مۇددەنى تاپتاۋ ما؟

- كوممۋنيزمنىڭ وشاعى - رەسەيدىڭ ءوزى بىرىنەن ءبىرى وتەتىن ۇلتشىل باسشى مەن ۇلتتىق جوبالارعا قارىق بولىپ جاتىر. بالتىق جاعالاۋى ەلدەرىنىڭ ۇلتشىلدىعىن بىلاي قويايىق. كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ ءتۇتىنىن تۇتاتىپ، جۇرتتا قالعان جالعىز ەل قازاقستان بولدى. بالتىق جاعالاۋى ەلدەرى ەمەس، بۇگىن رەسەي تۇسكەن جول نۇسقالسا، «قازاقستان - كوپۆەكتورلى ساياسات ۇستانعان ەل» دەگەن ءۋاج ساڭق ەتە قالادى. سوندا كوپۆەكتورلى ساياساتتىڭ نەگىزگى كريتەريى ۇلتتىق مۇددەنى تاپتاۋ ما؟

عالىم بوقاش: كوپتىڭ كوكەيىندە جۇرگەن سۇراقتى قويىپ وتىرسىز. بۇل مەنىڭ دە ءجيى سۇرايتىن ساۋالىم. ءدال وسى جەردە مەن جاۋاپ بەرۋشىدەن گورى، وسى سۇراقتى سىزبەن بىرگە مەملەكەت قايراتكەرلەرىنە ارناپ قوسارلانا قوياتىن قالىڭ قازاقتىڭ بىرىنە جاتامىن. ۇلتتىق يدەياسى انىق، ەلدىك ماقساتى ايقىن، قۋاتتى مەملەكەت قۇرۋعا قاتىستى اعىلشىن ويشىلدارى مەن ساياسي قايراتكەرلەرى جازعان ەڭبەكتەردى وقىعان سايىن ءبىزدىڭ ەلدەگى احۋال ەرىكسىز ويعا ورالا بەرەدى. ويعا تۇسكەسىن امالسىز سالىستىرۋعا كوشەسىز. جيىرما ءبىرىنشى عاسىرعا امان جەتكەن اعىلشىن كونسەرۆاتيزمىنىڭ ماڭگى ۇلتتىق مەملەكەت تۋرالى ماتەلى بىلاي دەيدى: «اتامنىڭ بىزگە ايبالتاسى ميراس بولىپ قالعان-تۇعىن. كەزىندە اكەم سابىن جاڭالاپ قويىپتى. بۇگىن مەن باسىن اۋىستىرىپ الدىم. ەرتەڭ بالام دا ءوستىپ جاڭارتىپ تۇرادى. بىراق، ايبالتا - ءبارىبىر اتامىزدىكى بولىپ قالا بەرمەك». ەندى وسىنى ءوزىم كورىپ جۇرگەن «قازاقستاندىق پاتريوتتاردىڭ» «تابيعي تىلىنە» اۋدارىپ ەم، بىلاي بولىپ شىقتى: «وكازىۆاەتسيا، پرەدكي وستاۆيلي تو لي توپور، تو لي تياپكۋ. ا ستاريكي سپرياتالي ۆ چۋلانە ي زابىلي ناپومنيت. سەگودنيا سىن ناتكنۋلسيا نا ەتوت حلام ي ناچال حوحوتات. «دا نۋ، پاپا، - گوۆوريت، - ۆىبروس ەتۋ شتۋكۋ. نە پوزور ناس». دەيستۆيتەلنو، نا كوي چەرت نام تياپكا ۆ دۆادتسات پەرۆوم ۆەكە؟» جۇرەگىڭنىڭ باسىنا ۋ قۇياتىن جايت بۇل.

- بيلىكتىڭ سوڭعى جىلدارى جەمقورلىققا قارسى باستاعان كۇرەسى قازاقستاندى جالماعان كوررۋپتسيادان قۇتقارا الا ما؟ جالپى ءبىزدىڭ ەلگە جەمقورلىقپەن كۇرەسۋدىڭ قانداي ءتۇرىن قولدانعان دۇرىس؟ ءبىزدى باتىس جۇرتى تانىسا، ەڭ ءبىرىنشى وسى جەمقورلىق ارقىلى تانىعان شىعار.

عالىم بوقاش: وسىدان ەكى جىل بۇرىن لوندون ۋنيۆەرسيتەتىنە كەلىپ ارنايى ءدارىس وقىعان ايگىلى ەكونوميست دجەففري ساكسپەن كەزدەسۋگە شاقىرىلدىم. سوندا جاڭاعى عالىم افريكاداعى جەمقورلىق تۋرالى ساۋالعا جاۋاپ بەرىپ تۇرىپ «سىزدەر نەمەنە كوررۋپتسيا تەك لوندون مەن ۆاشينگتوندا عانا بار دەپ ويلايسىزدار ما؟ جو-جوق، بۇل قۇبىلىس الەمنىڭ باسقا تۇستارىندا دا كەزدەسەدى» دەپ جۇرتتى دۋ كۇلدىرىپ ەدى. جەمقورلىق - بۇل بۇگىنگى الەمگە ءتان ساياسي-الەۋمەتتىك مىنەز-قۇلىقتىڭ جارتىلاي قۇپيا، جارتىلاي جاريا نورماسى. 1944 جىلعى برەتتون-ۆۋدس كەلىسىمىنەن باستاۋ الاتىن حالىقارالىق دامۋ تەورياسىنىڭ نەگىزىندە قالىپتاسقان سوعىستان سوڭعى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق يدەالداردى تىعىرىققا تىرەگەن الەمگە تەگىس ورتاق ماسەلە بۇل. دامىعان ەلدەر مەن دامۋشى ەلدەردەگى جەمقورلىق دەڭگەيىنىڭ ايىرماسى ونىڭ كولەمى مەن قوعامدىق باقىلاۋ تەتىكتەرىنىڭ ىقپالىندا جاتىر. سوڭعى جىلدارى ءبىر پارادوكستى بايقاپ ءجۇرمىن. دامىعان ەلدەردە مەملەكەتتىك بيۋدجەت پەن جان باسىنا شاققانداعى ۇلتتىق تابىس قالىڭداعان سايىن جەمقورلىقتىڭ كولەمى تارىلا تۇسەدى. ال ونسىز دا قالت-قۇلت ەتىپ تۇرعان دامۋشى ەلدەردە بولسا الەمدىك قارجى داعدارىسى قىسا تۇسكەن سايىن جەمقورلىقتىڭ تىزەسى ەڭ تومەنگى الەۋمەتتىك توپتارعا باتا تۇسەدى. بۇل ەكى ءتۇرلى قوعامداعى جەمقورلىقپەن كۇرەسكە قاتىستى حالىقتىڭ كوزقاراسى دا ەكى باسقا. دامىعان ەلدەردە جوعارى لاۋازىمدى شەنەۋنىك جەمقور رەتىندە ۇستالسا قاراپايىم تۇرعىن «بۇل شەنەۋنىك مەملەكەتكە مەن تاپسىرعان سالىقتان قانشا جەدى ەكەن؟ تيگىزگەن زاردابىنىڭ ورنىن قايتىپ تولتىرماق؟» دەپ بىردەن ساۋال قويادى. ەندى دامۋشى ەلدە بەلگىلى ءبىر ساياساتكەردى پاراقور دەپ تۇرمەگە جاپسا جاي ادام «كىممەن بولىسپەي قالدى ەكەن، ءا؟ كىمنىڭ جولىن كەستى ەكەن؟ پارانى ءوستىپ اشىق تۇردە الا ما؟» دەپ قايران قالىپ وتىرادى. ياعني، باتىستا جەمقورلىقتى شىنايى تۇردە ايىپتايتىن جانە، ەڭ باستىسى، اۋىزدىقتايتىن قوعامدىق باقىلاۋ تەتىكتەرى ابدەن ورنىققان. بولاشاقتا بىزگە كەرەگى دە سول. ال پوستسوۆەتتىك مەملەكەتتەردەگى «يسكورەنيم كوررۋپتسيۋ!» دەگەن بەتسىدىرعى سوۆەتتىك ۇراندارعا ەل تۇرماق، ەل اعاسى بوپ وتىرعانداردىڭ ءوزى سەنبەيدى. بىراق، وتىرىك پەن شىن بىتە قايناسىپ كەتكەن ساياسي-الەۋمەتتىك مىنەز ۇلىقتاردىڭ بىتىمىنە اينالعان. وزدەرى قازىنانىڭ ءبىر ءبۇيىرىن ۇڭىرەيتە قازىپ اشىقتان اشىق توناپ جاتقانىمەن قويماي ارا-تۇرا جان-جاعىنا قوقىرايا قاراپ، «ءاي، ۇرىنى ۇستادىڭدار ما؟ اياماڭدار ءيتتىڭ بالاسىن!» دەپ تۇرعان سايقىمازاقتارعا ۇقسايدى. ءمىز باقپايدى. سوسىن جاي حالىق تا وسىنداي كامپانيانىڭ ەكىجۇزدى تابيعاتىنا بەيىمدەلە باستايدى. البەتتە، ءوزارا ىشتەي مازاق قىلادى، بىراق، سىرتتاي رەسمي تۇردە ساياسي ناۋقاننىڭ قيسىنىن قابىلداعان ءتۇر كورسەتەدى.

- ەلىمىزدە ءوتىپ تۇراتىن ءداستۇرلى دىندەر قۇرىلتايىنىڭ الەم ءۇشىن قانداي ماڭىزى بار؟ بۇدان قازاقستانعا كەلەر پايدا بار ما؟ بۇكىل ءدىننىڭ ءبىر جەردە ىمىراعا كەلۋى مۇمكىن بە؟ ءدىن كوسەمدەرىنىڭ قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالايتىن زامان تۋعىزىپ بەرەتىن كۇدىرەتى بار ما؟

عالىم بوقاش: بۇل ساۋالعا كەزىندە «قازاقستان» ۇلتتىق تەلەارناسىندا «مەزگىل» اپتالىق حابارىن جاساپ جۇرگەن كەزىمدە جان-جاقتى جاۋاپ بەرىپ كورگەن ەدىم. قايتالاعىم كەلمەي وتىر. قىسقارتىپ ايتقاندا، ەڭ باستىسى مۇنداي حالىقارالىق باستامالار مەن ءىس-شارالار سول ۇيىمداستىرۋشى ەلدىڭ تەرەڭ قويناۋىنان قايناپ شىققان، ۇلتتىق تابيعاتىنا ءتان جوبالار بولعاندا عانا دۇنيەجۇزىنىڭ نازارىن اۋدارا الادى.

- «مەزگىل» دەمەكشى، بۇگىنگى قازاق تەلەارناسى تۋرالى قانداي پىكىردەسىز؟ كوزىڭىزگە ماقتاپ وتىرعانىم جوق، كەز كەلگەن قازاقتان سۇراڭىز، «مەزگىلدەي» جىلىكتەپ، ساراپتاپ، تارقاتىپ بەرەتىن قازىر باعدارلاما جوق دەسەم تەلەجۋرناليستەر ەرىن باۋىرىنا الىپ تۋلاي قويماس. ەفير ارقىلى ساعىنعان قالىڭ كورەرمەنمەن قايتا قاۋىشاتىن ويىڭىز جوق پا؟

عالىم بوقاش: لەبىزىڭە راقمەت. 2001-2006 ج.ج. «قازاقستان» تەلەارناسىنان شىققان كەز-كەلگەن تەلەجوبا عالىم دوسكەن مەن تۇرسىنجان شاپاي سياقتى مەديامەنەدجەرلەر مەن مادەنيەت قايراتكەرلەرىنىڭ ەڭبەگىنىڭ جەمىسى دەپ قابىلداساڭىز بولادى. ءبىز سياقتى پاقىرلار قابىلەتى جەتكەن جەرگە شەيىن سول جوبالاردى جەتىلدىرىپ باقتى. بارى سول. شىنىمدى ايتسام، ۇيىمداستىرۋشىلىق-باسشىلىق قىزمەت پەن جۇرگىزۋشىلىكتى ۇشتاستىرۋ قيىنعا سوقتى. اپتانىڭ التى كۇنى اعىمداعى اقپاراتپەن الىسىپ، جەكسەنبى كۇنى وتىرا قاپ ساراپتاما جازۋ ءۇردىسىن باسقا دامىعان ەلدەردەگى اپتالىق تەلەحابارلاردى جاسايتىن ارنايى شىعارماشىلىق جانە ءتۇسىرۋ توپتاردىڭ جۇمىسىمەن سالىستىرۋعا كەلمەيدى. بىراق، ع.دوسكەن قالىپتاستىرعان ۇلتتىق تەلەارنانىڭ ەرەكشە باعىتىن، ميسسياسى مەن ءستيلىن تەرەڭ تۇسىنگەن سول كەزدەگى ۇكىمەت باسشىسى يمانعالي تاسماعامبەتوۆ پەن مينيستر مۇحتار قۇل-مۇحاممەد مىرزالاردىڭ پوزيتسيالارى دا بەلگىلى ءبىر دارەجەدە تەلەشىعارماشىلىق ەركىندىككە جول اشتى. ەل اۋزىندا ءالى جۇرگەن قازاقى تەلەحابارلار مەن كونتسەرتتىك جوبالار سول ۋاقىتتا دۇنيەگە كەلدى. ال بۇگىنگى جاعدايعا كوشسەك، قازاق ەلىنىڭ مادەني-اقپاراتتىق سالاسىن رەسەيلىك ارزانقول تەلەوندىرىسكە جىعىپ بەرىپ، دالىرەك ايتساق اياق-قولىن بايلاپ استىنا سالىپ بەرىپ وتىرعانداردىڭ نانى تاۋسىلعانشا، مۇددەسى مۇقالعانشا قازاق تەلەارناسى قارقىنداپ دامي قويمايدى. تەلەديدارعا قاتىستى جەكە جوسپارىما كەلەتىن بولسام، بۇل سالاعا قايتا ورالۋ تەك مەنىڭ قالاۋىما قاراپ تۇرعان جوق. الدەقايدا كۇردەلى ماسەلە. سوڭعى ءۇش جىل لوندون جانە وكسفورد ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە شىعىستانۋشى رەتىندە ءبىلىمىمدى جەتىلدىرگەندىكتەن وسى بايىرعى ماماندىعىما ءبىرجولا بەت بۇرۋعا بەل بۋدىم. البەتتە، تەلەجۋرناليستيكا مەن باسپاسوزگە العىستان باسقا ايتارىم جوق. وسى سالادا ءجۇرىپ ومىرلىك تاجىريبە جيناي باستادىم، ازداپ ەلگە تانىلدىم، ەڭ جوعارعى كاسىبي جانە مەملەكەتتىك سىيلىقتاردى يەلەندىم. اسىرەسە، «قازاق ادەبيەتى» گازەتى مەن «قازاقستان» تەلەارناسى جۇرەگىمنىڭ ءبىر تۇكپىرىن جىلىتىپ تۇراتىن ماڭگى ەستەلىكتەرگە اينالدى.

- ءسىز توڭىرەگىمىزدەگى ەلدەردىڭ ساياسي احۋالىن ءجىتى باقىلاپ وتىراسىز. قىتايداعى ۇيعىر ءدۇمپۋىنىڭ قازاقستانعا اسەرى قانداي بولادى دەپ ويلايسىز؟ جانجالدىڭ سول جاقتاعى قازاق دياسپوراسىنا زاردابى ءتيۋى مۇمكىن بە؟

عالىم بوقاش: ءۇرىمشى وقيعالارى ەل اۋزىنا ءىلىنىپ جاتقان كەزدە جول ۇستىندە بولىپ، جان-جاقتى اقپارات الا المادىم. ءدال وسى جولعى جانجالدىڭ شىعۋىنا راسىمەن ساياسي فاكتور اسەر ەتتى مە، جوق الدە رەسمي تۇردە ءمالىم بولعانداي بۇزاقىلىقتان تۋعان كيكىلجىڭ بە؟ وسى اراسىن انىقتاماي تۇرىپ قورىتىندى شىعارۋعا بولماس. ال جالپى العاندا، وتكەن عاسىردىڭ باسىنا دەيىن تارانشى، قازىر ۇيعىر اتانىپ جۇرگەن باۋىرلاس ەتنوستىڭ قاشقار مەن تۇرپانداعى تاريحي مەكەندەرىندە ساياسي قۇقىقتارىن تولىق پايدالانۋعا ۇمتىلعان ارەكەتىن كىم تەرىس كورسىن. مەنىڭشە، قىتاي مەملەكەتى بۇل شيەلەنىستى وركەنيەتتى جولمەن رەتتەۋگە ءتۇبى ءبىر كونەدى. ويتكەنى ءححى عاسىردا قانداي كولەمدەگى بولسىن ەتنيكالىق قاقتىعىستى، يا ساياسي باس كوتەرۋدى قانعا بوكتىرىپ باسىپ تاستاۋ جانە وسىنىڭ ءبارىن الەمدىك اقپارات ارنالارىنان جاسىرىن ۇستاۋ ءتىپتى مۇمكىن ەمەس. تاياۋ شىعىستا كەڭ تاراپ بارا جاتقان «تۆيتتەر قوزعالىسى» سياقتى قۇبىلىستار مۇنىڭ انىق دالەلى ەمەس پە؟ وسىنداي وقيعالاردىڭ تۇسىندا قازاقستاندىق باق «قىتايدىڭ باتىسى مەن تيبەتتەگى اراكىدىك تولقۋلارعا سونشا ەلەڭدەي قالامىز، ال ىرگەمىزدەگى رەسەيدە پوستسوۆەتتىك شوۆينيزم مەن بۇزاقىلىقتان كۇندەلىكتى قان قاقساپ جۇرگەن از ۇلتتاردىڭ زارىنا نەگە ءۇن قاتپايمىز؟» دەپ تە سۇراپ وتىرۋى قاجەت. ال شاوگۋان مەن ۇرىمشىدەگى قاقتىعىستاردىڭ قازاق دياسپوراسىنا تيگىزەتىن زالالىنا كەلسەك، ادەتتەگىدەي شەكارا ۋاقىتشا جابىلىپ، جول جۇرۋدە كوپتەگەن قيىندىقتار تۋادى. شاعىن بيزنەستى توڭىرەكتەپ جۇرگەن جۇرت شىعىنعا باتادى. شىڭجاڭداعى جەرگىلىكتى از ۇلتتاردىڭ ىشكى اۋىزبىرلىگىن السىرەتە ءتۇسۋ ءۇشىن ءارتۇرلى جىمىسقى تاسىلدەردىڭ قولدانىلۋى عاجاپ ەمەس. ۇيعىر مەن وزگە دە ءدىنى مۇسىلمان ەتنيكالىق توپتاردىڭ اراسىنداعى سەنىمسىزدىك كۇشەيە ءتۇسۋى مۇمكىن.

- ءتۇبى قازاققا قاۋىپ قىتايدان دا ەمەس، ورىستان دا ەمەس، وزبەكتەن بولۋى مۇمكىن دەگەن پىكىر بار. وزبەك پەن قازاقتىڭ اراسىنداعى قىرعي قاباق ەكى ۇلتتىڭ ەمەس، ەكى باسشىنىڭ اراسىنداعى ارازدىقتان دەگەن پىكىرگە كەلىسەسىز بە؟ ەۋروپانىڭ كوڭىلىن اۋلايمىز دەپ ءجۇرىپ ەرتەڭ ەتەكتەگى ەلگە جەم بولىپ جۇرمەيمىز بە؟ وزبەكستاننىڭ ءال-اۋقاتى مەن كۇش-قۋاتىنان بىزگە قاۋىپ بار ما؟

عالىم بوقاش: وزبەكستانعا قاتىستى وسى تاقىلەتتى پىكىرلەردىڭ كەڭ تاراپ بارا جاتقانى قيىن-اق. مۇمكىن شەكارا تۇبىندەگى جۇرت كۋا بولىپ وتىرعان كەلەڭسىز جايتتاردان بەيحابار دا شىعارمىن. بىراق، «قازاقتىڭ جاۋى - وزبەك، وزبەكتىڭ جاۋى - قازاق» دەپ كەلەتىن قيسىندى قابىلداي المايمىن. بۇل تۋىسقان ەكى ۇلىستىڭ اراسىنداعى باسەكە بۇرىننان بار-تىن. بىراق، باسەكەنىڭ ەرەكشە ساياسي سيپات الۋى سوۆەت كەزەڭىنەن باستالادى. وسى ماسەلەنىڭ باسى اشىلىپ، تەرەڭ زەرتتەۋلەر جاسالسا ەكى جاققا دا پايدالى بولار ەدى. جيىرما ءبىرىنشى عاسىردا ورتالىق ازياداعى بەس رەسپۋبليكا، ونىڭ ىشىندە، اسىرەسە، قازاقستان مەن وزبەكستان، ءبىرتۇتاس ەكونوميكالىق ايماق قۇرمايىنشا، مادەني-اقپاراتتىق كەڭىستىگىن بۇتىندەمەيىنشە، ءسويتىپ ءوز قولى ءوز اۋزىنا جەتەتىن تۇتىنۋشى رىنوكقا اينالمايىنشا، جاھاندانۋ داۋىرىندە جەكە-جەكە ات شاپتىرىپ بايگە الۋى كۇماندى ءىس. بۇل تۇرعىدان كەلگەندە قازاق پرەزيدەنتىنىڭ ورتالىق ازيا وداعىن قۇرۋ تۋرالى يدەياسى شىن مانىندە الىستى كوزدەگەن باستاما. جۇزەگە اسۋى قانشا ۇزاققا سوزىلسا دا، قايتارىمى مول جوبا.

- ءتۇبى وزبەكستان جەرىندە حاليفات قۇرىلۋى مۇمكىن بە؟

عالىم بوقاش: بۇل سۇراعىڭىزعا باقتيار باباجانوۆ پەن اشىربەك ءمۇمىنوۆ سياقتى يسلامتانۋشى-عالىمدار عانا كەلىستىرىپ جاۋاپ بەرە الادى-اۋ. ال جالپى حاليفات يدەياسىنا كەلسەك، بۇل تەولوگيالىق تۇرعىدان دا، اكادەميالىق تۇرعىدان دا ناق شەشۋىن تاپپاعان ماسەلە. حاليفات يدەياسى ازىرەتى ءالي كۋفادا شەيىت بولعان كۇنى تاريحقا كوشتى مە، جوق الدە مۇستاپا كەمەل تۇركيا رەسپۋبليكاسىن جاريالاعان ساتتە اڭىزعا اينالدى ما، يا بولماسا اعا بۋشتىڭ پارمەنى بويىنشا اقش اسكەرى ساۋد ارابياسىنىڭ تەڭىز ايلاقتارىن جالعا العاندا كۇل-پارشا بولدى ما؟ ناقتى جاۋاپ تابۋ قيىن. بۇگىنگى پوستوتارلىق تاياۋ شىعىستا قالىپتاسقان ساياسي يسلامنىڭ «حاليفات» تۋرالى تۇسىنىگىن دە تەرەڭ زەردەلەۋ قاجەت. سوندا كوپ جايتتىڭ بەتى اشىلادى.

- جاقسى، عالەكە، ەندى ەلگە ورالايىق. قازاقستاندا ناعىز ۇلتشىل پارتيانىڭ قۇرىلاتىن ۋاقىتى جەتتى مە؟ ءتىپتى سۇراقتى بىلاي قويايىن، قازاقستانعا قازىر ۇلتشىل پارتيا كەرەك پە؟

عالىم بوقاش: وسى جەردە قارسى ساۋال قويۋعا رۇقسات ەتسەڭىز. سوڭعى ءۇش جىلدا قابىلدانعان ساياسي شەشىمدەردى كورىپ-ءبىلىپ ءجۇرىپ، بۇل سۇراقتى ماعان شىن قويىپ وتىرسىز با، جوق الدە ازىلدەپ ايتىپ وتىرسىز با؟ قانداي دا بولسىن تاۋەلسىز ساياسي پارتيا قۇرۋعا قاتىستى «قيالي بولجامدارعا» قوش ايتقالى ءبىراز بولدى ەمەس پە؟ ءبىزدىڭ ەلدە پارتيا بولماسا دا ۇلتشىل ازاماتتار مەن «ۇلت» ءسوزىن ءوز اتاۋىنا قىستىرىپ العان قوعامدىق ۇيىمدار جەتىپ ارتىلادى. ءاربىر توپتىڭ ۇلت پەن ۇلتشىلدىق تۋرالى تانىمى مەن پايىمى دا ارقيلى دەڭگەيدە. بيۋدجەتتەن بولىنگەن اقشاعا دوڭگەلەك ۇستەل وتكىزە قويىپ، باس قوسۋى وڭاي. بىراق، تىزە قوسۋى قيىن. كوڭىلگە ءبىر ءۇمىت ۇيالاتاتىن جايت، قازاقتىڭ جالپى سانى از بولسا دا، جەكەلەگەن ينتەللەكتۋالدار مەن پاسسيونارلىق تۇلعالاردىڭ، ياعني ەل ىشىنەن سۇرىپتالىپ شىققان شىنايى قايراتكەرلەردىڭ سانى جان باسىنا شاققاندا كوپتەگەن شىعىس ەلدەرىمەن سالىستىرعاندا الدەقايدا كوپ. مۇنداي ورتادا بەيرەسمي بولسا دا ەركىن پىكىر الماسۋ جولدارى جاقسى جەتىلگەن. البەتتە، جارتىسىنا جۋىعى قازاقتىلدى دە، قالعانى ءورىستىلدى. ءبىر قاراعان ادامعا پوزيتسيالارى قاراما-قايشى، «ءارى تارت تا، بەرى تارت» بولىپ كورىنۋى مۇمكىن. بىراق، وسى ينتەللەكتۋالدىق ورتانىڭ وكىلدەرى پوستسوۆەتتىك كەزەڭدەگى قازاقتىڭ ۇلتتىق يدەياسىن دامىتۋعا، پىسىرۋگە جان-جاقتان قۇيىلىپ كەپ زور ۇلەس قوسىپ جاتىر. بۇل پروتسەستى جوعارىنىڭ جارلىعىمەن جارتىكەش پارتيا قۇرىپ، جارتى جولدا قالعاننان گورى جاقسىراق ءۇردىس، ءارى ساياسي-ينتەللەكتۋالدىق كۇشتەردىڭ تابيعي تۇردە جەتىلۋى دەپ ساناسا بولادى.

- ءسىز ءۇشىن قازاق ميسسياسى نە؟ بايىرعى قازاقتىڭ ميسسياسى قانداي بولدى؟ ەندىگى قازاقتىڭ ميسسياسى الەمدىك دەڭگەيدە قانداي بولۋ كەرەك؟

عالىم بوقاش: بۇرىنعى قازاق ميسسياسى دالا تۇركىلەرىنىڭ دۇنيەتانىمىن مۇسىلماندىق وركەنيەتكە جالعاۋ، جان-جاعىنان قۇرساۋلاي قىسقان وتىرىقشى مادەنيەتتەرمەن باسەكەلەسە وتىرىپ، كوشپەلىنىڭ مىنەزى مەن ەلدىگىن ساقتاپ قالۋ، ال سوۆەت وداعىنىڭ قۇرامىندا جان ساۋعالاۋ عانا بولاتىن. ەندىگى قازاق ميسسياسى سوۆەتتىك سانانى وتارسىزداندىرىپ، قۇقىقتىق جانە الەۋمەتتىك مەملەكەت قۇرۋدان باستالۋى ءتيىس دەپ ويلايمىن. دەكلاراتيۆتىك ەمەس، شىنايى. الەمدىك دەڭگەي ەمەس، ورتالىق ەۋرازيانىڭ اۋماعىندا اتىمىز وزسا دا جامان ەمەس. جالعان نامىستان، سىرتقى ءجۇندى قامپايتۋ مەن وتىرىك قورلانۋدان ەندى پايدا جوق. ساياسي ەليتامىز ساۋ اقىلمەن ءھام تۇنىق كوزبەن ايناعا ءبىر قارايتىن كۇن تۋدى. قالعان قيالىمىز سوسىن بارىپ پىسە باستاماق.

- ۇلتتىق يدەولوگيا دەگەنىمىز نە؟ بۇگىن ءبىرىنشى نەنى قولعا الۋىمىز كەرەك؟

عالىم بوقاش: ءبىز پوستيدەولوگيالىق كەزەڭگە اياق باسقان ەل ەكەنىمىزدى ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. سوۆەتتىك يدەولوگيانى ونىڭ پوستسوۆەتتىك تۇرىمەن الماستىرۋدان تۇك شىقپايدى. ويتكەنى يدەولوگيا اتاۋلى جوعارىدان شىعىپ تومەنگە تاڭىلاتىن، ساياسي-ەكونوميكالىق جانە قوعامدىق ويدى ستاندارتتاۋعا، جۇگەندەۋگە جانە قارابايىرلاندىرۋعا تىرىساتىن ەڭ ۇلكەن قىلمىستىق قۇرال. سول سەبەپتى ءوز باسىم «سوۆەتتىك يدەولوگيا»، يا «ناتسيستىك يدەولوگيا» دەگەن سياقتى تاريحي تەرميندەردى جاقسى تۇسىنسەم دە، «ۇلتتىق يدەولوگيا» دەگەن تىركەستى ۇعىنا المايمىن. ءبىزدىڭ مىقتى تاريحشىلارىمىز بەن ساياساتتانۋشىلارىمىزدىڭ زامانىندا، ياعني،  جيىرماسىنشى عاسىردىڭ باسىندا عانا پايدا بولىپ، سوۆەت كەزەڭىندە تىيىم سالىنعان «ۇلت» اتاۋىنىڭ ءمانى مەن قولدانۋ اياسىن بۇگىن ەجەلدەن كەلە جاتقان «ەل» ۇعىمى رەتىندە تانىستىراتىن ءبىر ەرەجە ۇسىنىس تابىلسا تاماشا بولار ەدى.

- ارعى-بەرگى تاريحتا قازاق مەملەكەتىنىڭ قالىپتاسۋىنا عۇمىرىن ارناعان بەس تۇلعانى ايتىپ بەرىڭىزشى؟ ءسىز ءۇشىن ولاردىڭ ەسىمى نەسىمەن ماڭگىلىك؟ ارقايسىسىن ەكشەپ كورىڭىزشى؟

عالىم بوقاش: قازاق مەملەكەتىنىڭ ساياسي تاريحىنا ەرەكشە ىقپال ەتكەن تاريحي تۇلعالاردىڭ ىشىنەن بەسەۋىن عانا ءىلىپ الۋ قيىنعا سوعادى-اۋ. قازاق حاندىعىنىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك تاريحى ءالى تەرەڭ زەردەلەنگەن جوق. ءار حاننىڭ تۇسىنداعى تارحاندار مەن بەكتەردىڭ، سۇلتاندار مەن بيلەردىڭ، شايقىلار مەن شەشەندەردىڭ، باتىرلار مەن جىراۋلاردىڭ كىم بولعاندىعى، قانداي رول اتقارعانى جانە انىق ەمەس. ونى ايتاسىز، كۇنى كەشە وتكەن پاتشالى رەسەي مەن سوۆەت بوداندىعى كەزىندەگى ەليتامىزدىڭ قۇرامىن، كۇردەلى قارىم-قاتىناسىن ءالى اشىپ جازا الماي وتىرمىز. جۋىردا بەلگىلى ءۇندىتانۋشى روبەرت يتوننىڭ «وڭتۇستىك ءۇندىستاننىڭ الەۋمەتتىك تاريحى» اتتى عاجاپ ەڭبەگىن وقىپ شىقتىم. وسى ايماقتىڭ سوڭعى ءتورت عاسىرلىق تاريحىن ءارتۇرلى ساياسي-الەۋمەتتىك توپتارعا جاتاتىن سەگىز تاريحي تۇلعانىڭ تاعدىرى ارقىلى شەبەر بايانداپ شىققان. جەرگىلىكتى تىلدەردەگى تاريحي دەرەكتەردى پايدالانۋ ادىسىندە ءمىن جوق. ءبىز ءدال وسىنداي عىلىمي زەرتتەۋلەرگە ءزارۋمىز. سول سەبەپتى قازاق مەملەكەتىنىڭ قايراتكەرلەرى تۋرالى سوۆەتتىك جانە پوستسوۆەتتىك جۇقالتاڭ تاريح وقۋلىقتارىنداعى بەلگىلى مالىمەتتەرگە سۇيەنىپ، ستاندارت جاۋاپ بەرگىم كەلمەي وتىر. ايتسە دە كەز-كەلگەن جاعدايدا اتى اتالۋعا ءتيىس تۇلعالار بار. مىسالى، قازاقتىڭ ساياسي تاريحىندا قىپشاق دالاسىنداعى مۇڭعۇل-تۇركى تايپالارىنا تۇڭعىش رەت ورتاق حان اتانىپ، ەل-جۇرتى ۇلىتاۋدا اق كيىزگە كوتەرگەن جوشى حان ءبىرىنشى اتالۋى ءتيىس دەپ ويلايمىن. كوشپەلى مۇڭعۇل-تۇركىلەردىڭ مۇسىلماندىق دۇنيەتانىمعا ءبىرجولا بەت بۇرۋىنا سەبەپ بولعان بەركە حاندى ەرەكشە اتار ەدىم. ال تورە تاڭبالى، قىزىل بايراقتى حاندىق كەزەڭدە ەلگە تۇتقا بولعان حاندار مەن وزگە دە يگى جاقسىلار جەتىپ ارتىلادى. كيىز ءۇي تاڭبالى، الاش ۇراندى، بايراعى جوق زاماندا دا بىرىنەن ءبىرى وتكەن سۇڭعىلا ازاماتتار كوپ بولدى. وراق-بالعا تاڭبالى، قىزىل تۋلى جەتپىس جىل ىشىندە ءداستۇرلى دالا اريستوكراتياسىنىڭ ورنىن باسقان ءبىتىمى بولەك پرولەتارلىق ەليتا وكىلدەرى شىقتى. كۇن تاڭبالى، كوگىلدىر تۋلى بۇگىنگى پوستسوۆەتتىك قازاق مەملەكەتى ساياسي داستۇرىنەن الشاقتاۋ نەوسيمۆوليزمگە ۇرىنسا دا، ەلدىك يدەياسىن جاڭا يدەالدارعا جالعايتىن ءىرى تاريحي تۇلعالار قالىپتاسىپ جاتقان كەزەكتى ءبىر كەزەڭدى بەينەلەيدى. تاريحشىلاردىڭ اراسىندا كەڭ تاراعان مىناداي ءبىر ءسوز بار: «تاريح دەگەن ءبىر زاڭعار تاۋ سياقتى. تىم جاقىن تۇرساڭ دا تۇگەل قامتىپ كورە المايسىڭ، تىم الشاقتاپ كەتسەڭ دە، انىق كورۋىڭ قيىن». ءسال سابىر قىلايىق. بوداندىق تاريحىنىڭ دا، شىنايى پوست-وتارلىق تاريحتىڭ دا بۇكپەسىز ءھام كاسىبي جوعارى دەڭگەيدە جازىلاتىن مەزگىلى تاياپ قالدى.

اڭگىمەلەسكەن ەرەنعايىپ قۋاتايۇلى،

( ەسكەرتۋ: «قازاق الماناعى» جۋرنالىنىڭ №2 سانىندا (2009 جىل) جارىق كورگەن بۇل سۇحبات «قازاق ەلى شىعىستىڭ ءبىر بولىگى رەتىندە باتىستىق نەووريەنتاليزمنىڭ قۇربانى بولماۋعا ءتيىس» اتتى تاقىرىپپەن جاريالاندى).

سوڭى