الماتى. 2018-2019 جىلبان بەرى جالعاسىپ كەلە جاتقان جەر داۋى ءالى نۇكتەلەنگەن جوق. الماتىنىڭ بۇرىنعى اكىمى باۋىرجان بايبەكتىڭ تۇسىندا باستالعان اپەرباقاندىق ارەكەتتەردىڭ جالعاسى كۇنى بۇگىنگە دەيىن جالعاسىپ وتىرعانىن ايتىپ، جانايقايلارىن جەتكىزگەن راحات بازارىنىڭ كاسىپكەرلەرى بۇگىن الماتىداعى كەزەكتى سوتتىڭ تابالدىرىعىن توزدىردى.

الماتىنىڭ مامانداندىرىلعان اۋدانارالىق اكىمشىلىك سوتى تكم جسش مەن الماتى اكىمدىگى، جەر قاتىناستار باسقارماسى جانە جەتىسۋ اۋدانى اكىمى اپپاراتى اراسىنداعى داۋلى ءىستى قارادى. سوت شەشىم شىعارعان جوق. تاراپتاردىڭ ءسوزجارىسىن كەلەر وتىرىسقا قالدىردى. ال ءبىز سوتتان شىققان كاسىپكەرلەردى از-كەم اڭگىمەگە تارتقان ەدىك.

اكىمدىكتىڭ الدىندا اشتىق جاريالايمىز، جولدى جابامىز، ميتينگ جاسايمىز...

تامارا جۇماندىقوۆا، كاسىپكەر:

- بۇگىنگى سوتقا كوڭىلىمىز تولمادى. سۋديا بىزگە ءسوز دە بەرمەدى، سۇراق تا قويدىرمادى. ءبىزدىڭ تالابىمىزدى قاناعاتتاندىرمادى. سوندىقتان سوتتى كەيىنگە قالدىردى. سوت كىسى «كاسىپكەرلەردىڭ وزدەرى كەلىپ ايتسىن» دەگەندەي قىلدى. كەرەك بولسا، كاسىپكەرلەردىڭ ءبارى كەلەدى. ءبىز قازىر ەكى-ءۇش ادامبىز. راحات بازارىنداعى ساۋداگەر حالىقتىڭ اتىنان كەلىپ تۇرمىز. ەگەر سوت تۇگەل كەلگەنىمىزدى قالاسا، كەلەمىز.

ءبىزدىڭ بازارداعى مىڭعا جۋىق ادامدى جۇمىسسىز قالدىرىپ، بازاردى زاڭسىز ءسۇرىپ تاستاپ، ورنىنا «سكۆەر» سالۋ تۋرالى شەشىم شىعارعان، اكىمدىك. سوت ءالى ءجۇرىپ جاتىر. سوڭعى شەشىم شىققان جوق. سوندا دا اكىمدىك سوت پەن زاڭدى بەلدەن باسىپ، وسىنداي شەشىم شىعارعان. بۇل اقىلعا قونبايتىن جاعداي.

اكىمدىك: «سەندەرگە ورىن بەردىك»، - دەيدى. بەرگەن ورىنى ادەم بازارىنىڭ ارتى. ول كۇنى كەشە عانا جانىپ كەتتى. سوندا اكىمدىك ءبىزدى ءبىر وتتان الىپ، ەكىنشى ءبىر وتقا سالماق پا؟ ءبىز ۇكىمەتكە الاقان جايىپ وتىرعان جوقپىز. ءوز كۇنىمىزدى ءوزىمىز كورىپ، بازارىمىزدى گۇلدەندىرىپ، مەملەكەتكە اي سايىن سالىق تولەپ وتىرعان ادامدارمىز. ءبىزدىڭ ءبىر عانا تالابىمىز بار. ول – بازارىمىزدى وزىمىزگە بەرسىن! ءبىز بازاردىڭ مودەرنيزاتسياسىن، تاعى باسقاسىن ءوزىمىز ىستەيمىز. ۇكىمەتتەن اقشا سۇرامايمىز!

ال اكىمدىك اللەياعا دەپ بيۋدجەتتەن قىرۋار اقشا ءبولىپ جاتىر. اينالا بازاردىڭ ورتاسىندا قايداعى اللەيا؟ ودانشا سول اقشانى باسقا قاجەتتىلىككە جۇمساماي ما؟! ءبىز دە سالىق تولەۋشىمىز. ءار اي سايىن، ءار جارتى جىل سايىن سالىق تولەپ وتىرمىز. ءبىز، كاسىپكەرلەر بازاردى ولاردان ارتىق ەتىپ جاساي الامىز. ءبىزدىڭ قازىرگى بازارىمىز دا جامان ەمەس. ەگەر ءبىزدىڭ بازار جامان بولسا، ادامدار كەلمەيتىن ەدى.

مەنىڭ ءۇش ساتۋشىم بار. ولاردىڭ وتباسى بار، ارقايسىسىندا 5-6 ادام تۇرادى. مەنىڭ قاراۋىمدا بىرنەشە ادام بار. جۇمىسسىز قالايىن دەپ تۇرمىز. اكىمدىك بىزگە جاردەم بەرۋدىڭ ورنىنا ءبىزدى جەپ وتىرعان نانىمىزدان ايىرماقشى. كوكەباەۆانىڭ قول استىنداعىلار ءجۇردى. ءبىز ولاردى قۋىپ جىبەردىك. كەرەك بولسا مىڭ ادام كەلەمىز وسى جەرگە. بىزگە بازاردى قايتارسىن. ءوزىمىز-اق، سالىپ الامىز.

كەرەك بولسا، اكىمدىكتىڭ الدىندا وتىرىپ اشتىق جاريالايمىز. جولدى جابامىز، ميتينگ جاسايمىز. ءبىز وسىعان دەيىن ۋلاماي-شۋلاماي، زاڭ اياسىندا كۇرەسىپ كەلگەن ەدىك. ەندى شارامىز تاۋسىلۋعا جاقىن. كەرەك بولسا، ادۆوكاتتارىمىزبەن ويلاسىپ، پرەزيدەنت توقاەۆقا حات جازامىز. قازىر ءبىزدىڭ جەردى اللەيا ءۇشىن دەپ سىلتاۋراتىپ الادى، كەيىن اقشالى بىرەۋگە ساتىپ جىبەرەدى. ءبىز بۇعان جول بەرمەيمىز.

ەشقانداي زاۋىت تا، سكۆەر دە سالىنبايدى. بۇل بيزنەستى تارتىپ الۋ ارەكەتى...

يمينجان مارۆانوۆ، كاسىپكەر:

- سوت بىزدەن ءسوز سۇراعان جوق. ءبىزدىڭ پىكىرىمىز ەشكىمگە قاجەت بولمادى. مەنىڭ ويىمشا، سوت ءالى دە جالعاسادى. بۇرىنعى باستالعان سوت «ساتۋ» تۋرالى بولعان، ەندى «سكۆەر» سالامىز دەپ وتىر. بۇل بيزنەس. ءبىزدىڭ راحات بازارى مىڭنان اسا ادام تابىس تاۋىپ جۇرگەن ورىن. سوندا سول مىڭ ادام جۇمىسسىز قالماق پا؟.. ۇكىمەت نەگە ويلامايدى؟  بىز دە سالىق تولەۋشىمىز. اكىمدىك بيۋدجەتتەن، سول سالىقتىڭ اقشاسىنان راحات بازارىنىڭ ورنىنا ساياباق سالماق. بىلاي قاراساڭىز، ءبىزدىڭ اقشاعا سكۆەر سالادى، ال ءبىز جۇمىسسىز قالامىز.

الماتىدا تۇرعانىما 63 جىل بولدى. سول جەردە مازار بولعان دەگەندى بىلمەيمىن. مۇمكىن كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ الدىندا بولعان شىعار. ال ءبىزدىڭ بالا كەزىمىزدەن بەرى ول جەردە ەشتەڭە بولماعان. كەيىن اۆتوكومبينات سالىندى. سوسىن بازار سالىندى.

الماتىدا دوساەۆتىڭ ءسوزى كونستيتۋتسيادان جوعارى تۇرعان سەكىلدى...

ءجاميلا تولەنوۆا، زاڭگەر:

- بۇگىن الماتى قالالىق ارنايى مامانداندىرىلعان اكىمشىلىك سوت وتىرىسى ءوتتى. توراعالىق ەتكەن سۋديا چەرنىش. بۇگىنگى سوت وتىرىسىندا تكم-ءنىڭ قالا اكىمدىگى مەن جەر قاتىناستار باسقارماسى جانە جەتىسۋ اۋدانى اكىمى اپپاراتىنا قويعان تالاپ-ارىزدارى قارالدى. ادەتتەگىدەي مەملەكەت ورگان وكىلدەرى سوتقا دايىندىقسىز كەلگەن. ناقتى جازباشا تۇردە بەرىلگەن تكم-ءنىڭ سۇراقتارىنا ناقتى جاۋاپتارى جوق. ەڭ سوراقىسى بۇگىن، وسى سوتتا قالالىق جوسپارلاۋ جانە ۋربانيستيكا باسقارماسى 2013 جىلدان بەرى تكم داۋلاپ كەلە جاتقان راحات بازارى ورنالاسقان جەردىڭ ەشقانداي زيراتتىڭ سانيتارلىق قورعاۋ ايماعىنا كىرمەيتىنىن مالىمدەدى. 2013 جىلدان بەرى ول جەردىڭ ورنالاسقان اۋماعى قوعامدىق ورتالىقتىڭ، قاراسۋ وزەنىنىڭ سۋ قورعاۋ اۋماعى.

ءبىز ءۇشىن بۇل تىڭ مالىمدەمە. ويتكەنى ءبىز ناقتى سۇراق قويدىق. «زيراتتىڭ سانيتارلىق اۋماعىن قايدا جىبەردىڭىزدەر؟» دەپ. قالانىڭ باس جوسپارى وسى جىلدىڭ 3 مامىرىنا بەكىتىلگەنىمەن، رەسمي جاريالانعان كۇنى 22 مامىر. باس جوسپار تەك 22 مامىردان باستاپ كۇشىنە ەندى. بۇعان دەيىنگى ءبىزدىڭ بەرگەن سۇراۋلارىمىزعا: «زيراتتىڭ قورعاۋ اۋماعى» دەدى، ودان كەيىن «قاراسۋ وزەنىنىڭ سۋ قورعاۋ ايماعى» دەدى، قازىر ەندى باس جوسپاردىڭ ناقتى دايىن ەمەس ەكەنىن ەستىپ وتىرمىز.

تاعى دا انىقتالىپ وتىرعان مالىمەت، ءبىز 2023 جىلعا كىردىك دەپ وتىرساق، سوت پروتسەسىندەگى مەملەكەتتىك اتقارۋ ورگاندارىنىڭ بەلسەندى اكىمشىلىك توسقاۋىل ارەكەتتەرىنىڭ سالدارىنان 2019 جىلعى وقيعانىڭ جەلىسىنە قايتا ورالىپ وتىرمىز.

2019 جىلى «الماتى سپس-كە» جيھاز فابريكاسىن سالۋعا بەرىپ، سونى بىزگە نەگىز ەتىپ، سوتتىڭ شەشىمىن ورىنداۋدان باس تارتقان ەدى. قازىر وتكەن جىلدىڭ 12 جەلتوقسانىندا قايتا قوزعالعان ورىنداۋ ءوندىرىسى بار ەكەنىنە قاراماي، مەملەكەتتىك سوت ورىنداۋشىنىڭ تالاپتارىن ورىنداماستان، 16 اقپاندا جەردى جەتىسۋ اۋدانى اكىمىنىڭ اپپاراتىنا سكۆەر سالۋعا دەپ بەرىپ قويعان.

بۇگىن «بازاردىڭ ورنىنا سالاتىن سكۆەرگە اقشا قايدان ءبولىنىپ جاتىر، قالانىڭ بيۋدجەتىنەن بە، الدە اۋداننىڭ بيۋدجەتىنەن بە؟» دەپ سۇرادىق. وعان اۋدان اكىمدىگى قاراجات ءبولىپ وتىر ەكەن.

بۇل وتە سوراقى جايت دەپ ەسەپتەيمىن. ويتكەنى، مىڭ ادامنىڭ مۇددەسىن، ولاردىڭ تۇرمىس-جاعدايىن قامتاماسىز ەتىپ وتىرعان راحات بازارىنىڭ ورنىنا سكۆەر سالامىز دەۋى كۇلكىلى نارسە. كۇلكىلىدەن بۇرىن، ءبىزدىڭ قالانىڭ اكىمدىگى تكم فيرماسىنا قارسى وزدەرىنىڭ قۇيتىرقى ارەكەتتەرىن جالعاستىرىپ جاتىر. بۇرىن زاۋىت سالۋعا دەپ جەكە كاسىپكەرلەرگە بەرىپ ەدى، بۇل جولدى ويلاپ تاپقاندارى - مەملەكەتتىك ورگانعا بەرىپ وتىر. بۇنى سوت تاراپىنان كەرەمەت قولداۋ تابادى دەگەن ويمەن جاساپ وتىرعان بولار. ال سوتتىڭ باعىتىنا قاراساق، ءبارى مەملەكەتتىڭ مۇددەسىندەمىز دەگەن كەيىپ تانىتىپ وتىر. سوت پروتسەسىن جۇرگىزۋ تارتىبىنە كەلسەك، سۋياعا ايتاتىن ەسكەرتپەلەر كوپ. ونىڭ ءبارىن جازباشا تۇردە ءتيىستى ينستاننتسياعا شاعىم رەتىندە كورسەتەمىز.

الماتى قالاسىندا تكم مەن راحات بازارىنىڭ كاسىپكەرلەرى جەتىمنىڭ كۇيىن كەشىپ وتىر. ويتكەنى قالا تۇرعىنى رەتىندە، كاسىپكەر رەتىندە باعالاپ وتىرعان باسقارۋ جۇيەسىن كورىپ وتىرعان جوقپىن. اكىمنىڭ جەكە امبيتسياسىن، ونىڭ كەزدەسۋ كەزىندە ايتقان سوزدەرىن ورىنداۋشىلار قازىر ونى ەلىمىزدىڭ كونستيتۋتسياسىنان بيىك قويىپ وتىرعانىنىڭ كۋاسى بولدىق. قالانىڭ اكىمى دوساەۆتىڭ ءسوزى كونستيتۋتسيادان جوعارى بولىپ تۇر...

داۋدىڭ باسىندا بايبەك تۇردى. بايبەكتىڭ كەزىندە جۇيە باسقا بولاتىن. جاسىراتىنى جوق، بايبەك ەلباسىنىڭ جاقىن تارتقان، وسىرەم، وندىرەم دەگەن ماقتاۋلى كادرلارىنىڭ ءبىرى بولدى. ول كەزدە دە وسىنداي دورەكىلىكتى كورىپ، سودان بەرى جاۋاپكەرشىلىكتى ارقالاپ كەلەمىز. ال ەندى بايبەكتىڭ باستاپ بەرگەن داۋىن ءبىتىرۋدىڭ ورنىنا، جالعاستىرىپ وتىرعان – قالا اكىمى دوساەۆ. وسى جىلدىڭ قاڭتار ايىندا، دوساەۆتىڭ اۋەزوۆ اۋدانى تۇرعىندارىمەن كەزدەسۋى كەزىندە راحات بازارى مەن تكم-ءنىڭ ماسەلەسىن مەن سول جەردە كوتەرگەن ەدىم. مەنىڭ: «وسى توسقاۋىل بويىنشا قاشان قابىلدايسىز»، - دەگەن سۇراعىما: «مەن بۇلاردىڭ جاعدايىن ايتىپ بەرەيىن. 2015 جىلى بۇلار مودەرنيزاتسيا جاساعان جوق. مەن سىزدەردىڭ جوبالارىڭىزدى قولدامايمىن»، - دەپ اشىق جاريالادى. دوساەۆتىڭ سول سوزىنەن كەيىن، مەن قاي جەرگە بارسام دا، 450 كۇن ءبىزدىڭ بازار جارىقسىز وتىردى عوي، سول جارىقتى قايتا قوسۋ ماسەلەسىمەن قاي تابالدىرىقتى توزدىرسام دا، الدىمنان شىعىپ ايتاتىندارى: «اكىم سىزگە باس تارتتى عوي». اكىم تەك ايتتى. ال ونىڭ ءسوزىن بەكىتەتىن نورماتيۆتىك قۇجات قابىلداعان جوق قوي؟!

وسىدان سوڭ تۇسىنگەنىم: الماتىدا اكىم دوساەۆ نە ايتادى، قالعانىنىڭ ءبارى زاڭدى قيىپ، كەسىپ، سونىڭ سوزىنە يكەمدەپ، قۇراق جاساپ جاتىر.

قازىرگى ءبىزدىڭ ۇلكەن قاۋىپ: ءبىز ءۇمىت ارتىپ وتىرعان مىناۋ اكىمشىلىك سوت تا سول قۇراقتىڭ ىشىنە كىرىپ كەتە مە دەگەن قاۋىپ. ويتكەنى، سوتتاردى قاراۋ بارىسىندا، دالەلدەۋ مىندەتى زاڭ بويىنشا، مەملەكەتتىك ورگان – جاۋاپكەرلەرگە جۇكتەلگەن. ال بۇل جەردە ازاماتتىق سوتتاعىداي، ءاربىر ءسوزىمىزدى ءوزىمىز دالەلدەۋگە ءماجبۇر بولىپ وتىرمىز. سونىڭ وزىندە كوپ وتىنىشتەرىمىز اشىق قالدىرىلىپ وتىر. اقىلعا قونبايتىنى: بازار تۇرعان جەردەگى، مەملەكەتتىك ورگانمەن ەكىورتاداعى باسقارۋشى ۇيىم بولىپ كەلگەن تكم-ءدى وسى تىزبەكتە ارتىق ەلەمەنت رەتىندە سوت اشىق ايتىپ وتىر. سول سوزىمەن سوت جاۋاپكەرلەردىڭ جاۋابىن تۇزەتىپ وتىر.

سوت ەندى ءوز شەشىمىن شىعارا جاتار. بۇل جەردىڭ شەشىمى كوڭىلىمىزدەن شىقپاسا، اپپەلياتسيالىق سوت بار. بىراق، مەن الماتى قالاسى سوتتارىنان ادىلدىك كۇتپەيمىن. جوعارعى سوت بار، كونستيتۋتسيالىق سوت بار... كەرەك دەسەڭىز، بۇل پرەزيدەنتتىڭ الدىندا كوتەرىلۋى ءتيىس ماسەلە. ويتكەنى، 5 جىلدان بەرى مىڭ ادامنىڭ جانايقايىن ەستىمەي وتىرعان ساڭىراۋ اكىمدىكتىڭ حالىققا قىزمەت ەتەتىن بيلىك باسىندا بولۋعا قۇقى بار ما، جوق پا دەگەن سۇراق تۋادى. تاعى ءبىر كوزىمىزدىڭ جەتكەنى: وسى قالانىڭ اكىمى ءوزىن وسى اۋماقتا پرەزيدەنت سەكىلدى ۇستايدى. ال زاڭ ولار ءۇشىن ويدان شىعارىلعان قاعازداعى ءسوز تىزبەكتەرى سەكىلدى. زاڭدى باسشىلىققا الىپ، تالداۋ جاساپ، سونىڭ اياسىندا شەشىم قابىلدايىق دەپ وتىرعان مەملەكەتتىك قىزمەتكەردى كورىپ وتىرعان جوقپىن.

قازىر ءبىز 2019 جىلى قانداي كۇيدە بولساق، سول جاعدايعا قايتىپ كەلدىك. ول كەزدە بايبەك ءوزىنىڭ تانىس-تۋىستارىنا بەرىپ كەتسە، قازىر قۇيتىرقىلىقپەن، كىشكەنە اقىل قوسقان بولار، مەملەكەتتىك ورگانعا بەرىپ، بىرنەشە قابات بەتون جاتقان بۇرىنعى اۆتوكومبيناتتىڭ ورنىنا سكۆەر سالۋ تۋرالى شەشىم قابىلداپ وتىر.

بيۋدجەتتى تولتىرىپ وتىرعان كاسىپكەرلەردىڭ اقشاسىن مىسە تۇتپاي، اعاش وسىرۋگە دەپ اقشا جۇمساۋ - ەڭ وڭاي جول بولىپ وتىرعانىن قازىر قاراپايىم حالىق تا ءتۇسىنىپ وتىر. ال سول ءتاسىلدى قولدانۋدان بۇلار تارتىنىپ وتىرعان جوق. بۇل كوزى اشىق قوعامدى باسىنعاندىق. قانداي شەشىم بولسا دا ءبىز دايىنبىز. نە زاڭدى وزگەرتسە، نە ءبىزدىڭ زاڭداعى ستاتۋسىمىزدى وزگەرتسە عانا، ءبىر ادىلدىككە قول جەتكىزەمىز دەگەن ءۇمىتىمىز بار.

ەسكەرتۋ: Abai.kz اقپاراتتىق پورتالى ەركىن اقپارات الاڭى. مۇنداي وي جارىستىرىپ، پىكىر تالاستىرۋعا قازاقستاننىڭ كەز كەلگەن ازاماتى قۇقىلى. قارسى تاراپ جاۋاپ پىكىر ۇسىناتىن بولسا، رەداكتسيا جاريالاۋعا ءازىر. 

Abai.kz