– شايا، وسى ءسىز تۋرۋحاندا ايداۋدا جۇرگەن شاعىڭىزدا ساموگونعا ءتəۋىر سەكىلدى بولىپ كورىنىپ ەدىڭىز، – دەگەن “كوسەم” داۋسى ساڭق ەتەدى ساحنادان.

– و نە دەگەنىڭىز كوبا! كەشىرىڭىز، ايتپاقشى، يوسيف ۆيسساريونوۆيچ! – دەپ، كۇمىلجيدى كونياكقا دەمىككەن فيليپپ گولوششەكين ريۋمكاعا قولىن سوزىپ. شاراپ مەڭدەگەن شوقشا ساقالدىڭ ءىس-əرەكەتى مەن مىنەز-قۇلقى ىرگەلى رەسپۋبليكانىڭ پارتيا مەن ۇكىمەت باسشىسىنان گوpi ءستاليننىڭ بايلاۋلى كۇشىگىنە ۇقسايدى. Əڭگىمە ءستاليننىڭ ساياجايىندا ءوتىپ جاتادى.

***

– شايا، وسى ءسىز تۋرۋحاندا ايداۋدا جۇرگەن شاعىڭىزدا ساموگونعا ءتəۋىر سەكىلدى بولىپ كورىنىپ ەدىڭىز، – دەگەن “كوسەم” داۋسى ساڭق ەتەدى ساحنادان.

– و نە دەگەنىڭىز كوبا! كەشىرىڭىز، ايتپاقشى، يوسيف ۆيسساريونوۆيچ! – دەپ، كۇمىلجيدى كونياكقا دەمىككەن فيليپپ گولوششەكين ريۋمكاعا قولىن سوزىپ. شاراپ مەڭدەگەن شوقشا ساقالدىڭ ءىس-əرەكەتى مەن مىنەز-قۇلقى ىرگەلى رەسپۋبليكانىڭ پارتيا مەن ۇكىمەت باسشىسىنان گوpi ءستاليننىڭ بايلاۋلى كۇشىگىنە ۇقسايدى. Əڭگىمە ءستاليننىڭ ساياجايىندا ءوتىپ جاتادى.

***

ساحناداعى كورىنىسكە وراي ويعا وتىز جىل بۇرىن ءوز باسىمنان وتكەن ۋاقيعا ورالادى. العاشقى كۋرستىڭ ستۋدەنتىمىن. موسكۆا تۇبىندەگى يسترا قالاسىنا جاقىن كولحوزعا كۇزگى جۇمىسقا باردىق. جول-جونەكەي əيگىلى دۋبوسەكوۆو رازەزىنەن دە وتتىك، كەلەتىن جەرىمىزگە جەتتىك. پوەزدان تۇسكەن ستۋدەنتتەردى كولحوزشىلار ءۇيدى-ۇيىنە ءبولىسىپ əكەتىپ جاتتى. مەن بويى سورايعان، وڭ اياعىن سىلتىپ باساتىن سىرت تۇرپى جۇقا، پەنسيا جاسىنداعى جيرەن مۇرتى تىكىرەيگەن ادامنىڭ سوڭىنان ەردىم. كارتوپ وسكەن وگورودتى بويلاي وتىرىپ، ورمان شەتىندە وقشاۋ تۇرعان ەسكى اعاش ۇيدەن شىقتىق. ءۇيدىڭ ءىشى – سىرتىنا ۇقساس تىم جۇتاڭ ەكەن. كىرە بەرىستەگى ۇلكەن پەشتە مازداپ وت جانىپ جاتتى. جۋان تاقتايدان شاۋىپ جاسالعان ۇستەل ۇستىندە قابىعى ارشىلماي پىسىرىلگەن كارتوپ، جۇمىرتقا، تۇزدالعان كاپۋستا، قيار، ساڭىراۋقۇلاق، سارى ماي، كىلەگەي تۇردى. نيكولاي زامانىنىڭ شيشاسىنا قۇيىلعان ساموگون مەن قولدان جاپقان ناننىڭ ءيىسى كۇڭگىرت بولمەنىڭ اجارسىز سيقىن ۇمىتتىرىپ جىبەردى. بىردەن شəي ىشۋگە كىرىستىك. جول بويى اۋزىن اشپاعان ءۇي يەسى داستارحان ۇستىندە əڭگىمە باستاپ كەتتى. ءوزىن يۆان يۆانىچ دەپ تانىستىردى. قىرلى ستاكانعا تولتىرىپ ساموگون ۇسىندى. باسىمدى شايقادىم. قايتىپ سۇرامادى. ماعان ۇسىنعان ستاكاندى ءوزى قاعىپ جىبەردى دە، ۇزىنىنان تىلىنگەن قياردى كۇرتىلدەتىپ ۇزاق شايناپ الىپ، ىدىسىن تاعى دا تولتىرىپ بولىپ، ماعان قاراپ:

– قاي ەلدەن كەلدىك؟ – دەپ سۇرادى. قازاقستاننان كەلگەنىمدى، قازاق ەكەنىمدى ايتىپ ەدىم، يۆان يۆانىچ əڭگىمەسىن كىلت ءۇزدى دە، مەلشيىپ وتىرىپ قالدى. قوناققا تəن əدەپ ساقتاپ، مەن دە ۇندەمەدىم. بىراق ىشتەي ابىرجىپ قالدىم. شəي ءىشىس ۇزاققا سوزىلدى. جول سوعىپ، قارنىم اشىپ كەلگەن ماعان وسى ءبىر كولحوزشى قارا شەكپەننىڭ ۇيىندەگى ىشكەن شəي كەيىن كوپكە دەيىن ەسىمنەن كەتپەي-اق قويعانى.

جۋىقتا رەسپۋبليكالىق بالالار جəنە جاسوسپىرىمدەر تەاترىنىڭ ساحناسىنان بەلگىلى جازۋشى ش. مۇرتازاەۆتىڭ “بەسەۋدىڭ حاتى” اتتى تراگەدياسىن كورىپ وتىرعان شاقتا كوپتەن ۇمىت بولىپ، كومەسكى تارقان سول تۇنگى əڭگىمە قايتا جاڭعىرىعىپ، كوز الدىما كەسە-كولدەنەڭ تۇردى دا الدى. قۇددى، سپەكتاكل يۆان يۆانىچتىڭ سول əڭگىمەسىنىڭ جەلىسىنە قۇرىلعان ءتəرىزدى. ستالين مەن گولوششەكين اراسىنداعى ديالوگتىڭ كەيبىر دەرەكتى جاقتارى سول əڭگىمە وزەگىن قايتالاعانداي بولدى دا تۇردى.

جەز ساماۋرىن سۋي باستاعان كەزدە يۆان يۆانىچ مەنىڭ سۇراۋىما وراي ۇزىلگەن ءسوزىن قايتا جالعاستىرعان ەدى.

– مەن، ودناكو، قازاق دەگەن حالىق جەر بەتىندە قالماعان شىعار دەپ ويلاعان ەدىم.

– و، نە دەگەنىڭىز يۆان يۆانىچ؟! ءبىز قازىردە ىرگەلى ۇلت بولىپ قالدىق. كەمەلدەنگەن سوتسياليستىك قوعام قۇرۋ ۇستىندەمىز. امەريكانى باسىپ وزىپ، سەكسەنىنشى جىلدارى كوممۋنيزم ورناتامىز با دەگەن ءۇمىت بار. گازەتتەن وقيتىن شىعارسىز؟ – دەپ وقۋلىقتان العان ءبىلىمىمدى ورىس شارۋاسىنىڭ الدىنا توگە سالدىم.

– مەن ساۋاتسىزبىن، – يۆان يۆانىچ كۇرسىنىپ الدى.

– نە ايتىپ وتىرعانىڭىزدى تۇسىنبەدىم، يۆان يۆانىچ؟ – دەپ تىكسىندىم ءۇي يەسىنە.

– 1932 جىلدىڭ 1933 جىلعا قاراعان قىسىن ايتامىن دا، – يۆان يۆانىچ دەمىن الىپ، قالعان شايىن ءىشىپ بولىپ، تەرەزە جاقتاعى بۇرىشقا قارادى. كەستەلى ورامال جاپقان قابا ساقالدى عايسا پايعامباردىڭ بەينەسىنە كوزى ءتۇسىپ، شوقىنىپ قويدى.

– ول جىلى نە بوپتى دەيسىز، ءتəيىرى؟ بارشا سوۆەت حالقى ءسوتسياليزمنىڭ ىرگەتاسىن قالاپ جاتتى ەمەس پە؟ – دەدىم قاراڭعى كولحوزشى الدىندا بىلگىشسىنگەندەي سىڭايمەن. ول كەزدەگى مەنىڭ تاريحقا دەگەن كوزقاراسىمدا بالاندىق باسىم ەكەنىن كەيىن، كوپ كەيىن ءتۇسىندىم.

– ەي، بالام، بالام! – دەپ ورىس شالى بۇرىشقا تاعى دا قاراپ

الدى. مۇنىسى “اق سويلەپ وتىرمىن” دەگەنىنىڭ يشاراسى ەدى. ونى دا كەيىن ءبىلدىم يۆانىچ قۇدايشىل جان ەكەن.

– جاڭاعى سەن تۇسكەن ۆوكزالدىڭ قارسى جاعىنداعى ورمان ىشىنە اشتان ولگەن قازاقتاردىڭ مəيىتتەرىن كەپتىرگەن وتىنداي شتابەلدەپ جيىپ، توۆارنياكقا سالىپ جىبەرىپ وتىردىق.

– قايدا؟ – دەپپىن توك ۇرعانداي شوشىنىپ. جاۋاپ ورنىنا يۆان يۆانىچ يىعىن قوزعادى. ولىكتەردىڭ قاي جەردە كومىلگەنىن ءوز دەرەۆنياسىنان باسقا وڭىرگە اياعىن اتتاپ باسپاعان قارا شەكپەن ايدان ءبىلسىن-اۋ. بۇيرىق جوعارىدان تۇسەدى. يۆان يۆانىچ شوقىنىپ ءجۇرىپ بۇيرىقتى ورىندايدى، مىلتىق اسىنعان əسكەري ادامدار باقىلاپ تۇرادى.

– بىزدە ەرىك بولدى ما؟ – دەدى شال ءسوزىن تۇيىندەپ.

مەن باسىمدى يزەدىم.

ول كەزدەگى ءبىز وقيتىن تاريح وقۋلىقتارىنداعى “قازاقستاننىڭ اۋىل شارۋاشىلىعىن كوللەكتيۆتەندىرۋدىڭ ەرەكشەلىكتەرى” دەپ اتالاتىن تاراۋدىڭ شىنايى مəنىسىمەن شəكىرت شاعىمدا بەتپە-بەت تابىسۋىم تۋعان ولكەمنەن الىس شالعايدا وسىلايشا باستالىپ ەدى... مەن سول ءبىر كەشتە يۆانىچتىڭ داستارحانىندا وتكەن سۇحباتتى بار ىقىلاسىمەن تىڭداعان-اق ەدىم. بىراق اقساقال جاسىنداعى ورىستىڭ بىردە-ءبىر سوزىنە سەنبەگەندىگىمدى وزىمە ءمىن ساناماعانىمدى قايتىپ جاسىرايىن. “وي، پəلە! ورمان ىشىندە نە بولمايدى؟” دەيدى ەكەن قادىم زامانداعى سلاۆياندار. بۇل əڭگىمە بالا كەزىمدە وقىعان “مىڭ ءبىر ءتۇننىڭ” قيال جەتپەس حيكاياتتارى سەكىلدى بۇلىڭعىرلاۋ بولىپ كورىنگەنمەن، وسى ءبىر جيرەن مۇرتتى، توتيايىن كوز كەمتار قاريانىڭ əڭگىمەسى اينالامدى سول كەزدە قورشاعان كوزى بار – كورمەيتىن، ءتىلى بار – سويلەمەيتىن مەڭىرەۋ ورتاعا سەكەمدىكپەن قاراۋعا مۇرىندىق بولعان ەدى. قازىردە ءبىز وعان “توقىراۋ ءدəۋىرى” دەپ ات قويدىق. مەنى، موسكۆا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيلوسوفيا فاكۋلتەتىنىڭ العاشقى كۋرس ستۋدەنتىن، ولكەمىزدىڭ تاعدىر-تاۋانىن مۇعدارلاۋعا تۇبەگەيلى بەت بۇرعىزعان وسى وقيعانىڭ دا ىقپالى شىعار-اۋ دەپ ويلاپ قويامىن وقتا-تەكتە. مۇمكىن. Əبدەن مۇمكىن. كەيىنىرەك تاريحي  ماعلۇماتتاردىڭ كوبىگىن ارشىپ تاستاپ، باجايلاپ بايقاسام “ەرەكشەلىك” – سيپاما سىلاقپەن اتالىپ جۇرگەن وقۋلىق تاراۋىنىڭ استارىندا قاتپار-قاتپار سىر جاتقانىن اڭعاردىم. قويما دەپ اشقان ساندىعىم حالىقتىڭ كوز جاسىنا تولى بولىپ شىقتى. مۇنى زەردەمە ءتۇيىپ ءجۇردىم. ايتۋعا مۇرشا بولمادى. سەبەبىن ءبəرىمىز بىلەمىز. ءبىر حالىقتىڭ (تەك ءبىر حالىقتىكى بولسا ءبىر ءسəرى-اۋ! الايدا ول – بولەك əڭگىمە) تاريحي ءوسىپ-ءوربۋى، ميلليونداعان جاننىڭ عۇمىر بايانى مەن بەينەتى، قاسىرەتى مەن قارعىسى، وكسىگى مەن قايعى-زارىنىڭ “ەرەكشەلىك” دەگەن ءبىر اۋىز سوزگە سىيىپ كەتكەنىنە تاڭداي قاقتىق شاراسىزدىقتان əۋەلدە. “جۇرت بىلەدى – كۇلەدى” دەر ەدى اباي. ات قويعىش بابالارىمىز بۇرىنعى باسىنان كەشىرگەن قيىن-قىستاۋ كەزەڭدەرىن بالالارىنىڭ اتىن تەرگەگەندەي “تاراقۇيرىقتىڭ ءىنىن قازعان”، “مونداناق كەمىرگەن” ءدəۋىر دەپ ايدار تاعىپ سويلەسە، وتىزىنشى جىلدارداعى زوبالاڭدا ەسى مۇلدە شىقتى ما دەيمىن، ات قويۋعا دا مۇرشاسى كەلمەي كەتسە كەرەك-اۋ! بۇل ءدəۋىردىڭ حالىق جادىندا اتاۋسىز قالۋى سوندىقتان با دەپ ويلايمىن. ءبىر ات قويسا “بالا جەگەن” دەپ اتاسا كەرەك ەدى، بىراق يبالى اۋزى ونداي بەيپىل سوزگە بارماعان سەكىلدى.

* * *

ءسويتىپ، ش. مۇرتازاەۆتىڭ “بەسەۋدىڭ حاتى” اتتى سپەكتاكلى سوناۋ وتىز جىل بۇرىن ورىس ورمانىندا وتكەن تۇنگى əڭگىمەمەن ساباقتاسىپ، ساباقتاسىپ ەمەس-اۋ، قوسارلانا جارىسىپ، ءوز قۇلاعىممەن ەستىگەن، ەستىگەن ەمەس-اۋ ۇزىنا جىلدار ارحيۆ دوكۋمەنتتەرىمەن تەرگەلگەن زوبالاڭ وقيعالار كوز الدىما عايىپتان شىعىپ تۇرا قالدى. سپەكتاكل يۆان يۆانىچتىڭ əڭگىمەسىن  دراماتۋرگ تۇپ-تۋرا قايتا جازىپ شىققانداي اسەر بەردى.

ۇقساستىقتىڭ ءمəنىسى نەدە بولدى دەگەن سۇراق تولعاندىردى. جاۋابىن تاپتىم دا. ول شىعارمانىڭ دا، əڭگىمەنىڭ دە تاريحي دەرەكتىڭ ورتاق وزەگىمەن ورايلاس. يۆانىچ قازاقستانداعى اشارشىلىقتىڭ ورتالىق روسسياداعى بەلەڭ بەرۋىن بايانداسا، ش. مۇرتازاەۆ، ع. مۇسىرەپوۆ باستاعان بەس جازۋشىنىڭ، ۆكپ (ب)-نىڭ ولكەلىك كوميتەتىنە جازعان حاتىنداعى دەرەكتەردى ارقاۋ ەتكەن. باسقاشا ايتقاندا، يۆان يۆانىچتىڭ əڭگىمەسى مەن ش. مۇرتازاەۆتىڭ دراماسىنا ارقاۋ بولعان əلەۋمەتتىك شىندىق بىرەۋ. بۇل شىندىقتىڭ جازۋشىنىڭ مۇنان بۇرىن قويىلعان “ستالينگە حات” دراماسىنا دا قاتىسى بار. سپەكتاكلگە تاريحي سيپات بەرگەن بۇرىن-سوڭدى قازاق كوزى كورمەگەن، قۇلاعى ەستىمەگەن ادام سەنگىسىز وقيعالاردىڭ دەرەكتىك جاعىن انىق ايتا كەتكەننىڭ دە ارتىعى بولماس. بىلمەگەن باعزى بىرەۋلەر مۇنىڭ بارشاسىن جازۋشى قيالىنىڭ جەمىسى دەپ جۇرمەگەي. “الماتى اقشامىندا” جۋىقتا ا. نىسانالين مەن ي. بەيسەباەۆ وسىنداي سىڭاي تانىتقانداي بولىپ كورىندى: مەن كەلىسە المادىم. Əلبەتتە، ولار درامانىڭ əدەبي-قيالي قىرىن ونىڭ ارتىقشىلىعى رەتىندە تۇسىنگەن ەكەن. مەنىڭ ويىمشا، بۇل – كەمسىتۋ. شىعارما تاريحي دەرەكتى، قازاق دراماتۋرگياسىنىڭ سيرەك تە كەرەكتى جانرى. ش. مۇرتازاەۆتىڭ بۇل تۋىندىسىنىڭ جالپى كوركەمدىك-ەستەتيكالىق سيپاتى تۋرالى ارنايى əڭگىمەگە كوشپەي تۇرىپ، ونىڭ وسى ناقتىلى بەلگىسىنە توقتالىپ وتەلىك. ول قويىلىمنىڭ əدەبي-كوركەمدىك جəنە ساحنالىق-دراماتۋرگيالىق شەشىمىن تانۋدىڭ دا كىلتى بولماق. قازىردە جاريالىلىق نەگىزدە 1932–33 جىلدارداعى قيامەت-ايىمنىڭ سيقى اشىلىپ قالدى. ورتالىق جəنە جەرگىلىكتى باسپاسوزدە ءبىرىنىڭ ارتىنان ءبىرى لەك-لەك ماقالالار باسىلدى.

قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىندا كوللەكتيۆيزاتسيا كەزىندەگى بۇرمالاۋشىلىق ساياساتىنىڭ زارداپتارىنا ارنالعان كونفەرەنتسيا ءوتتى، راديو مەن تەلەديداردا اشارشىلىق قۇرباندارى جونىندە ەستەلىكتەر ايتىلدى، اقىن-جازۋشىلاردىڭ داستاندارى، ەسسەلەرى، وچەركتەرى جارىق كوردى. وسىنداي بەلسەندىلىكتەردىڭ نəتيجەسىندە وسى ۋاقىتقا دەيىن جۇمباق بولىپ بايلانعان ءدəۋىر əلەۋمەت تالقىسىنا ءتۇستى. دەگەنمەن اشارشىلىق تۋرالى رەسمي مəلىمەتتەر بولماعاندىقتان زوبالاڭنىڭ مولشەرى جونىندە جۇيەلى پىكىر جوق. قۇربانداردىڭ سانى ءəلى انىقتالماعان. بۇل جəيت سايىپ كەلگەندە، اشارشىلىقتىڭ قولدان جاسالعان قۇبىلىس ەكەندىگىن مويىنداۋعا جəنە ونىڭ زاردابىن تەرەڭىرەك انىقتاۋعا كەدەرگى بولىپ وتىر. سوندىقتان با قايدام، كوپشىلىككە ارنالعان باسىلىمدار، ءتىپتى ايتا بەردى، عىلىمي ءباسپاسوز بەتىندە شىعىن توڭىرەگىندە ءəرتۇرلى تياناقتى بولجامدارمەن قاتار دالباسا دولبارلار دا قوسا ايتىلىپ ءجۇر. بەلگىلى عالىم م. ءتəتىموۆتىڭ كوللەكتيۆيزاتسياعا بايلانىستى əر تەكتى ستاتيستيكالىق مəلىمەتتەرگە سۇيەنە وتىرىپ جاساعان ەسەپ-قيسابى ولكەمىزدە سول كەزەڭدە 2. 022. 000 ادام اشتان ولگەندىگىن دəلەلدەيدى. تاريحشىلار ب. تولەپباەۆ پەن ۆ. وسيپوۆ قۇربانداردىڭ سانىن ميلليون توڭىرەگىنە ءتۇسىرىپ، جاپپاي اشارشىلىقتى ازىق-تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتۋدەگى “قيىنشىلىقتار” قاتارىندا تۇسىندىرۋگە تىرىسادى. ەگەر əڭگىمە ءبىر ماۋسىمداعى، مəسەلەن، 1932-33 جىلداردىڭ قىسقى جəنە كوكتەمگى ماۋسىمىنداعى شىعىن جونىندە بولسا، əرينە، بۇل تاريحشىلاردىڭ كەلتىرگەن سانىنا يلانۋعا دا بولار ەدى. وسى كەزەڭگە بايلانىستى əلەۋمەتتىك تىرشىلىكتىڭ بەلگىلى مامانى م. قوزىباەۆ كوللەكتيۆيزاتسيا شىعىنىن 1. 700. 000 دەپ ەسەپتەي وتىرىپ، ءوز تۇجىرىمىن “سالماقتاپ” ايتىلعان دەپ باعالايدى. بۇل سانعا دا داۋ ايتۋ قيىن.

قازاقستاندا بولعان اشارشىلىق بۋرجۋازيالىق عىلىمنىڭ دا نازارىنان تىس قالماي كەلگەندىگىن ەسكەرتكەن ءجون. 1986 جىلى لوندوندا شىققان اعىلشىن عالىمى ۆ. كونكۋەستىڭ “قاسىرەت قىرمانى” دەگەن كىتابىنىڭ ءبىر تاراۋى “قازاق تراگەدياسى” بولىپ اتالعان. جاناما مəلىمەتتەر نەگىزىندە ول قازاق حالقىنىڭ ۇشتەن ءبىرى كوللەكتيۆيزاتسيا قۇربانى بولعانىن انىقتايدى. بۇل پىكىردى قيسىنسىز دەۋگە اۋىز بارمايدى. شىعىننىڭ ابسوليۋتتىك دەڭگەيى بەيمəلىم بولعاندىقتان، مەنىڭ پىكىرىمشە، اعىلشىن عالىمىنىڭ انىقتاماسى اقيقات اۋىلىنان الىس قونباسا كەرەك. ويتكەنى ەل اۋزىنداعى “فولكلورلىق” دەرەكتەر دە وسىنى قۇپتايدى. ش. مۇرتازاەۆتىڭ كەيىپكەرىنىڭ ءبىرى اۋىل ادامدارى تۋرالى سويلەي كەلە ء“وزى تۇرعاي، مولاسى دا جوق” دەيدى. دۇرىس ايتادى. قازاق ساحاراسىنداي قۇلاشىن مول جايعان كەڭ جازيرا ولكەدە 2,5 ملن. (1959 جىلعى ساناق بويىنشا) ادام تۇردى دەگەنگە كىم سەنبەك؟ ولكەمىزدىڭ ساي-سالاسى، ورمان-توعايى مەن قىرات-قىرقاسىن ارنايى ارحەولوگيالىق بارلاۋ ساپارىمەن تالاي ارالاعانىمىز بار. كۇمبەزدى قورىمدار مەن قورشاۋلى قورعاندار سىڭسىعان ايماقتاردى كوزىمىز كوردى. كونەدەن قالعان بۇل مۇراعاتتار قازاقستاننىڭ تاريحي دەموگرافيالىق دامۋ پروتسەسىن، ەل-جۇرت تىعىزدىعىن انىقتايدى. مəسەلەن، تەك بالاساعىن (اقتوبە) توڭىرەگىندە عانا ميلليونعا جۋىق حالىق ورنالاسقاندىعىن ارحەولوگيالىق نەگىزدە كازگۋ-ءدىڭ پروفەسسورى ۋ. شالەكەنوۆ دəلەلدەپ وتىر. Əيتپەگەن كۇندە حالىقتاردىڭ “ۇلى بوسقىنى” əر مىڭجىلدىقتا ءۇش دۇركىن وسى ولكە ارقىلى ءوتتى دەگەن əلەم عىلىمى ۇستاعان جəنە دəلەلدەنگەن كونتسەپتسيا بوس ءسوز بولىپ شىقپاق. وسى ساپارلاردا بالا تورعاي سارىسۋ، باقاناس، توقىراۋىن مەن نۇرا وزەندەرىنىڭ قويناۋقويناۋىندا كومۋسىز قالعان، əلدە يت-قۇس شاشقان اق سوڭكە ادام سۇيەگىنە تاپ بولاتىنبىز. مۇنى كورگەندە جۇرەك شىمىرلاپ، əلدەنەگە الاڭداپ تۋلاپ كەتەتىن دە، بىزگە بەيمəلىم اپاتتىڭ قاشان بولعاندىعىن ىزدەنەتىنبىز. جوڭعار شاپقىنشىلىعىنان دەسەك، نەگە ءبىر جەرگە ۇيىلگەن، نەگە تاياز كومىلگەن، نەگە ومىرتقا تىزبەگىنەن ءəلى اجىراپ بىتپەگەن؟ نەگە، نەگە جəنە نەگە؟

ف. ي. گولوششەكيننىڭ ولكeمىزگe باسشىلىق قىزمەتكە كەلۋىمەن باستالعان ۇلتتىق تاقسىرەت قانشاما ايتقانعا دا، جازعانعا دا ورتايا قويماس، ءسىرə. الايدا، ءبىز ءəلى كۇنگە دەيىن تەك مال مەن جان شىعىنىن عانا جوقتاپ ءجۇرمىز. ال قانشاما رۋحاني بولمىس كەلمەسكە كەتتى؟ ونى ەسەپكە تىزگەن كىم بار؟ “بايتال تۇرعاي باس قايعى” دەمەكشى، دəل سول كەزدەردە ۇمىتىلعان مەرەكە مەن بەرەكەلەرىمىزدى تويلاۋدى ەندى باستادىق. “ناۋرىزدان” باسقا ۇلتتىق مەيرامدارىمىز ءəلى دە جىم-جىرت. ءدəستۇرلى əن مəدەنيەتى تارام-تارام حالىقتىڭ ول كەزەڭدە ايتقانى زارلاۋ مەن جوقتاۋ بولعانىن بىلەمىز بە؟ حالىقتىڭ قوينى مەن قورجىنىندا ءجۇرىپ، ءسəنى مەن سالتاناتىندا ءۇن قوسقان الپىسقا تارتا مۋزىكا اسپاپتارىنان يت ءمىنىپ، يرەك قامشىلاپ كەتكەن ەل دəل وسى كەزەڭدە ايرىلدى دەگەنگە ەندى كىمدى سەندىرە الامىز؟ سكيف پەن ساق ونەر ورنەگىنىڭ قازاق قولىندا تاريحي مۇرا تۇرىندە قالعان ىلكى نۇسقالارى دəل وسى كەزدە ءبىر ءتىلىم نانعا ايىرباستالىپ، كوزدەن عايىپ بولعاندىعىنا ەندى كىمدى يلاندىرامىز؟ حالىق ءوز باسىنان وتكەن “تار جول، تايعاق كەشۋ” كەزەڭدەرىن يگەرمەي، بۇناعانى قاتايمايدى دا، ەسەيمەيدى دە رۋحاني بالاڭدىق – ۇلتقا ەمەس، ۇلىسقا تəن مىنەز. اشارشىلىق كەزەڭنىڭ ەسەپ-قيسابىن تەرەڭ يگەرمەي تۇرىپ، ۇلت ءوزىنىڭ تاريحي-əلەۋمەتتىك دəۋىرلەرىندە مۇنداي قىسىل-تاياڭدى قايتا باسىنان كوشىرمەسىنە، تاعى دا توسقاۋىلعا تاپ بولماسىنا ادام كەپىلدىك بەرگەنمەن، تاريح كەپىلدىك بەرە الماس ءسىرə دا. تاريحتىڭ ساراپتالعان ءوز كەرۋەن جولى بار. ءبىزدىڭ ورەكپە مىنەزىمىزگە ول كونبەيدى. بىراق ءوزىمىزدى كوندىرەدى. تۇبىندە كونەمىز. الايدا بۇل قيىنعا تۇسەدى. اشارشىلىق تۋرالى قولدا بار مəلىمەتتەر بۇل قۇبىلىستىڭ موماقان ەلدىڭ ۇستىنەن قامشى ءۇيىرىپ əكىرەڭدەۋ نەگىزىندە، تۇيىندەپ ايتقاندا، جاساندىلىق جولمەن كەلگەندىگىن اڭعارتادى. سوندىقتان اشارشىلىق اسپاننان ايتاقىرعا تۇسكەن ىندەت ەمەس ەدى دەگىم كەلەدى. ش. مۇرتازاەۆتىڭ “بەسەۋدىڭ حاتى” مەن ونان سəل بۇرىنىراق جازىلعان “ستالينگە حاتى” مۇنىڭ تاريحي پاسپورتيزاتسياسىن دəل كەلتىرەدى. Əسىرەسە، “بەسەۋدىڭ حاتىنداعى” قازاقستاننىڭ əلەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق تىرشىلىك تىزگىنىن ۇستاعان بيۋروكراتتار گالەرەياسى ش. مۇرتازاەۆتىڭ جازۋشىلىق شەبەرلىگىنىڭ شىرقاۋ بيىگىنە جاتىپ قانا قويماي، سول قارالى ۋاقيعالاردىڭ “جاسامپازدارى” رەتىندە تانۋعا، تاريح سوتىنا جاۋاپقا تارتۋعا شاقىرادى. اۆتور جاعىمسىز كەيىپكەرلەردىڭ əدەبي بەدەرىن مۇسىندەۋمەن عانا شەكتەلمەي، مəسەلەنىڭ ءتۇپ-تامىرىن تولىعىراق اشا ءتۇسۋ جولىندا ەل ارىق كەزدە سەمىز شىققان “ازاماتتاردىڭ” كوپ سەريالى تيپاجىن جاساۋ ارقىلى تاريحي دəۋىرگە ايىپ تاعادى. ءسويتىپ əدەبي جانردى əلەۋمەتتىك قارۋعا اينالدىرۋ ارقىلى درامانىڭ يدەيالىق باعىتىنا، اۆتوردىڭ ازاماتتىق پوزيتسياسىنا جəنە ەستەتيكالىق پلاتفورماسىنا بۇگىنگى كۇنى قايتا قۇرىلىپ جاتقان تىرشىلىك سۇرانىسى تۇرتكى بولعاندىعىن اڭعارتادى.

سوندىقتان بولسا كەرەك، دراماتۋرگ ۇكىمى ساحنا شىمىلدىعىن بيۋرو ءمəجىلىسىنىڭ قىزعان شاعىندا اشقىزادى. بيۋرو مۇشەلەرى كوبىمىزگە ءجۇزى تانىس تاريحي ادامدار: ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ جاۋاپتى حاتشىسى (ول كەزدە وسىلاي اتالعان) ف. ي. گولوششەكين، كازكرايسوۆكومنىڭ تورە اعاسى و. يساەۆ، كازتسيك-تىك باستىعى ە. ەرنازاروۆ ككك ۆكپ(ب)-نىڭ سەكرەتارلارى قۇرامىسوۆ، يۆانوۆ، جانتوقوۆ. تۇرلەرىنە قاراسا، كوڭىل تويادى. اسىنعاندارى – ايقىش-ايقىش قارۋ، كيىنگەنى – جارتىلاي əسكەري فورما. كيىنۋ سالتاناتى، سويلەۋ، ءتىپتى شاش قويۋ əدەتى قابىرعاعا ىلىنگەن مۇرتتى كوسەم سۋرەتىنە ۇقساس. سويلەگەن سوزىنە، əلبەتتە، قارىن اشادى. قارىن اشادى ەمەس-اۋ، اۋزىن اشا باستاسا-اق قۇتىڭ قاشادى.

جينالىستىڭ قاشان، قاي مەكەندە وتكەنىن جازباي ايتىپ بەرۋگە بولادى. ولاردىڭ بارلىعى ارحيۆ تىزىمىندە سايراپ تۇر. ساۋاتىن ايداۋدا اشقان گولوششەكين كلاسسيكالىق ساياسي قايراتكەرلەردىڭ پىكىرلەرىن سوزىنە بايلاپ سويلەيدى. ءمəنىسىن سەزىنۋ قيىن ەمەس. نەرون يمپەراتورىنان ونىڭ قاي جەرى كەم؟

وسى كورىنىستىڭ ءوزى كورەرمەندەرگە پەردەمەن بولىنگەن ساحنا كەڭىستىگىندە قانداي كەيىپكەرلەرمەن ىستەس بولاتىنىن اڭعارتىپ تاستايدى. ساحناداعى گولوششەكين مەن ونىڭ توڭىرەگىندەگىلەر جيناقتاۋ پروتسەسىنەن وتكەن əدەبي كەيىپكەرلەر. گولوششەكين توبىردىڭ اتامانىنا ۇقساس، ول سويلەيدى – قالعاندارى اۋزىن اشىپ تىڭدايدى، ول شەشىم قابىلدايدى، قالعاندارى باسىن شۇلعيدى، قول كوتەرەدى. ەكى ءسوزدىڭ ءبىرى: “اتۋ”. اتۋ كەرەك، اتۋ! – دەپ كىجىنەدى ورتالىقتان كەلگەن باسشى ع. مۇسىرەپوۆكە كوزىن ءسۇزىپ.

– كوزىن قۇرتۋ كەرەك! – دەپ شۋىلدايدى جەرگىلىكتى قوسشىلار.

– حالىق قاسىرەتى از با ەدى؟ – دەپ كۇڭىرەنەدى سپەكتاكلدىڭ باس

كەيىپكەرى.

– نە دەيدى؟ – دەپ قۇلاعىن توسادى ەلىن “بيلەگەن” اقساقال.

– اتۋ كەرەك دەيدى، – دەپ جاۋاپ قايىرادى ۇزاقباي.

– Əرينە، اتۋ كەرەك! – دەپ اقىل قوسادى كەرەڭ اعامىز. كەرەڭدىك ەلەۋسىزدىڭ (م. باقتىگەرەەۆ) تەك مۇشە كەمىستىگى عانا ەمەس. جەرگىلىكتى باسشىلار ورتالىق ورگانداردىڭ قاھارىنان قورقىپ، جالعان مəلىمەتتەر بەرەدى. حالىقتىڭ جاپپاي قىرىلىپ جاتقاندىعىنا قاراماي، كەيبىرى ورتالىققا “قاعاناعىمىز قارق ساعاناعىمىز سارق” دەپ وتىرىك اقبار بوراتادى. اشارشىلىق زاردابىن تارتقان سەمەي، قاراعاندى، وسكەمەن، تالدىقورعان، Əۋليە اتا، شىمكەنت، جەزقازعان ءوڭىرىنىڭ قازاقتارىنىڭ الماتىعا بوسۋىنىڭ باستى سەبەبى وسى. ولار حال-احۋالىن “زاتتى” ايعاق تۇرىندە كورسەتۋ ءۇشىن وزدەرى كەلەدى. سوندىقتان “نەگە كەلدىڭدەر؟” دەپ سۇراعاندا “الماتىدا ۇكىمەت بار، جəردەم سۇرايىق، جəردەم بەرمەسە، ولىگىمىزدى كورسەتەيىك دەپ كەلدىك” دەپ جاۋاپ بەرەدى ەكەن استانانىڭ كوشەسىندە قاپتاعان اش-ارىق. سولار كومەك ىزدەگەن جاۋاپتى ادامداردىڭ جيناقتالعان تۇرپاتىن جازۋشى ەلەۋسىز وبرازى ارقىلى بۇلجىتپاي تۇسىرگەن. جەرگىلىكتى باسشىلاردىڭ حالىق تراگەدياسىنا دەگەن بەيتاراپتىعى (بەيتاراپتىعى ەمەس-اۋ جارعا يتەرە ءتۇسۋ əرەكەتى) توبە قۇيقاندى شىمىرلاتادى. ساحنادان ءبىر سəت كوز تايدىرىپ، بيۋرو مۇشەلەرىنىڭ سوزىنە عانا قۇلاق سالساڭىز، بەينە ءبىر دجۋنگلي ىشىندەگى وت باسىن قورشاعان جابايى ادامداردىڭ جىن-ويناعى ەلەس بەرەدى. وسى كورىنىستەگىدەي دۇنيەدەگى مۇلدە قاراما-قارسى ۇعىمداردى – شىندىق پەن قيالدى، قايعى-قاسىرەت پەن كەلەكەنى شەكسىز توعىستىرۋدى ونەردە گروتەسك دەپ اتايتىن سالتىمىز بار. دەگەنمەن، دراماتۋرگ رەاليزم شۋاعىنان جىراق كەتپەگەن. مۇنداي “ازاماتتار” قايدان شىقتى؟ دەپ ءۇزىلىس كەزىندە تاڭدانادى كورەرمەن. حالايىققا اۆتوردىڭ بەرەر دايار جاۋابى دا جوق، əدەبي شىعارما ونى مىندەت دەپ سانامايدى. سپەكتاكلدىڭ عاجايىپ تۇسى دا سول: ول كورەرمەنگە جاۋاپ ىزدەتەدى، پەداگوگيكا تىلىمەن ايتقاندا، “ۇيگە تاپسىرما” بەرەدى، مəسەلەنىڭ مەسەلىن قايتارۋ جاعىن ويلانتادى. گولوششەكين باسقارعان جينالىستىڭ əدەبي فورماسىن مىسقىل مەن ساركازمگە بوكتىرىپ، ءəلىن بىلمەي əلەككە تۇسكەن جانداردى جاڭا ۇرپاق الدىندا كەلەكە ەتۋ، كەمەل شاعىنا جەتكەن شىنايى قالامگەر عانا شىعاتىن بيىك ورە. مىنە، مۇنى ءبىز كوركەمدىك وڭدەۋ، əلدە تازا əدەبي ەڭبەككەرلەردىڭ نəتيجەسى دەپ قابىلدايمىز دا ومىرلىك ماتەريال əدەبي دۇنيەگە جاڭا يگىلىك بولىپ كەلدى دەپ قول سوعامىز. بيۋرودا وتىرعان كوپ شۋىلداقتاردىڭ اراسىندا ەرەكشە، باسقاعا ۇقسامايتىن ءبىر جان بار. ول – يۆانوۆ (ارت. ب. سەيىتمومىتوۆ). يۆانوۆ زەردەلى، زيالى، كوپشىل، لەنين گۆاردياسىنىڭ ىقپالىندا تاعلىم العان بولشەۆيك. بىراق ول بيۋرودا جالعىز. سوندىقتان داۋسى بايسال، ءپرينتسيپشىل، بىراق بəسەڭكى كۇيدە كۇمىلجىپ شىعادى. مۇنان باسقالاردىڭ ءسوزى قاساڭ: بۇيىرا، شۇيلىگە، قابىرعاعا ىلىنگەن مۇرتتى بەينەدەن كوزدەرىن تايدىرماي سويلەيدى. مۇنداي جازىلماعان əدەتتىڭ ءمəنى – كوسەمگە ءمىنəجات ەتۋ، تىزە بۇگۋ، انت بەرىپ سويلەۋ. ونىڭ ءدىني ءمىنəجاتتان ءبىر عانا ايىرماسى بار: دىنكەس ادامنىڭ (مəسەلەن، ماعان ستۋدەنت شاعىمدا پانا بولعان قاراشەكپەن يۆان ءيۆانىچتىڭ) كوكەيىندە يمان مەن قۇداي تۇرسا، كوك شۇعامەن كومكەرگەن ۇزىن ۇستەل ۇستىندە لاپىلداعان بيىك لاۋازىمدى قارعىس ارقالاعان قاراقشىلاردىڭ كەۋدەسى بوس، جۇرەك ورنىندا قارا تاس. بيۋرودا تسيتاتالار مەن قاعيدالار قارشا بورايدى.

كابينەت ءىشى ابىر-سابىر. اسىققان جۇرت. سەكسوت قاراباەۆتىڭ (ارت. ب. ءƏبدىلمانوۆ) ءبىر مəرتە توبە كورسەتىپ، قايتا كورىنبەي عايىپ بولۋى شىعارما تاقىرىبىنىڭ نەگىزگى جەلىسىن ايقارا اشىپ تاستايدى. ول ءبىر كورىنىپ، ع. مۇسىرەپوۆتىڭ ۇستىنەن “قاعاز” تۇسىرەدى. بولدى. ەندى ونىڭ əلەۋمەتتىك “پارىزى” وتەلدى، گونورارعا كەتتى. قاراباەۆتىڭ ەل كوزىنە كورىنبەۋى “قىزمەتىنىڭ” نەگىزگى شارتى. ول كۇننەن، جارىقتان، اشىق سوزدەن قورقادى. ادام كەبىن يىگەن جارعانات سەكىلدى قاراڭعى جەردە عانا ءومىر سۇرە الادى. حاتقا قول قويعان جازۋشىلاردىڭ بارلىعىن ۇستاپ بەرىپ كوزدەن عايىپ بولادى. بىتكەنشە قاراباەۆ ساحناعا قايتا شىقپايدى. اۆتوردىڭ تۇپكى ويى انىق. ويتكەنى قاراباەۆ – سەكسوت (سەكرەتنىي سوترۋدنيك. – س. ا.). ول ادامدارمەن قاتار جۇرمەيدى. بىراق ونىڭ ساحنادان تىس جەردە نە ىستەپ جۇرگەنىن ساحنادا بولىپ جاتقان əرەكەتتەردەن تانيمىز. گولوششەكين ەلدى اشىق بۇيرىعى ارقىلى مىڭدى قىرسا، قاراباەۆ جابىق قاعازدارى ارقىلى ءبىلىمدى ءبىردى، بىلەكتى مىڭعا قۇربان ەتتى، ەلگە اراشا بولارلىق ازاماتتارعا قاقپان قۇرىپ ءجۇر.

تراگەديا ديالەكتيكالىق قوس كەڭىستىكتە وتەدى. ءبىر جاعى – مۇرتتى “كوسەمنىڭ” بۇتىنا شوقىنعان قۇزعىندار، ەكىنشى جارى بوسقىنعا ۇشىراعان اۋىل. بيۋروداعى ايعاي دالادا ويباي بولىپ جاڭعىرادى. سونىڭ ءبىر كورىنىسى – اشتان ولگەن بالاسىن بولەگەن بەسىك تەربەتىپ، اڭىراي دالادا قالعان امانگەلدىنىڭ جەسىرى، ابزال انا بالىم (گ. قازاقباەۆا). وسى سەكىلدى انالاردى جۇباتۋعا شيپا ىزدەپ ورتالىق قازاقستان دالاسىن كەزىپ، بəيەك بولعان، كەكىلىنەن جەل ەسكەن، جىگىت جاسىنداعى ع. مۇسىرەپوۆتىڭ (ارت. د. جولجاقسىنوۆ), تولىق بەينەسىن وسى اكتىدەن كورەمىز.

حالىق باسىنا تۇسكەن قيامەت əرقاشان ۇلت زيالىلارىنىڭ ەت جۇرەگىن تىلگىلەمەي تۇرمايدى. مەنىڭ ايتىپ وتىرعانىم مىقتىلاردىڭ قاسىنان تابىلاتىن شەنقۇمارلاردىڭ قالام ۇستاعان شۋىلداق ءتۇرى ەمەس، حالىق دەسە جانىن قيار شىنايى زيالىلار. ساحارا ءتوسىن يەمدەنگەن قارا ورمان قالىڭ ەل بولار شاعىن سەزىنبەۋى دە كəدىك. رەسپۋبليكامىزدىڭ كوپ ۇلتتى تۇرعىندارى “حالىقتاردىڭ ۇلى كوسەمىمەن” تۋرۋحان ايداۋىندا بىرگە بولعان گولوششەكيندى ءستاليننىڭ دوسى رەتىندە قۇشاق جايىپ، قۋانا قارسى العانى ءمəلىم. ول كەلگەن پوەزدىڭ əر بەكەتى كىشىگىرىم سالتاناتتى مەرەكەگە اينالىپ وتىردى. جەرگىلىكتى باسشىلار “كوسەمنىڭ دوسىن” تۇرگەن بويىنا اسى جايلاۋىنا اپارىپ، سەيىل قۇرعىزىپ، سىي-سياپات كورسەتكەندىگىن كونە كوز قاريالار (ولاردىڭ ىشىندە وجاۋ ۇستاعان اسپازشىلارى دا بار) ءəلى كۇنگە دەيىن جىر قىلىپ ايتادى. استا-توك داستارحاننان سوڭ مəرتەبەلى قوناق قۇرمەتىنە بəيگە سالادى، پالۋان تۇسەدى، كوكپار تارتىلادى. قاۋمالاعان حالىق ءدəستۇرلى تاماشاسىن كورسەتىپ، ءىلتيفات تانىتادى. قوناق سىرىن بۇگىپ قالادى. ىزىنشە ۇلكەن اس بەرۋ، ءدəستۇرلى سيپاتتى مەرەكە-دۋمان وتكىزۋ تيىلادى. “ناۋرىز” مەيرامىنىڭ دا 1926 جىلدان باستاپ شىعىنعا ۇشىراۋىنا دا وسى سەبەپ. “كىشى وكتيابر” باستالىپ، حالىق باسىنا بۇلت ۇيىرىلەدى. نəۋبەت سالماعىن كوتەرە الماعان قالىڭ ەل باۋداي تۇسەدى. ءسويتىپ جاعىمپازداردىڭ قولدارىنان كەلگەن “جاقسىلىعى” جاي زايا كەتىپ قانا قويماي، “قۇلاقتىڭ قاسۋىنا – مىلتىقتىڭ باسۋى” – دەگەندەي قاستاندىق بولىپ ورالدى. ال شىنايى زيالىلار تۇرمە مەن تەرگەۋ اراسىندا جاماناتتى بولا جۇرە، تىعىرىقتان قۇتىلۋدىڭ داڭعىل جولىن ىزدەدى، كوپپەن بىرگە بولدى. ول جول تەك قازاق اۋىلى عانا ەمەس، بۇكىل سوۆەت دەرەۆنياسىن سوتسيالاندىرۋدىڭ لەنين سىزعان جوسپارىنا قايتا ورالۋ ەدى. دراماتۋرگتىڭ نەگىزگى يدەيالىق تۇعىرى دا وسى.

قازاقتىڭ حات تانيتىن ازاماتتارىنىڭ دەنى “لجەبەلسەندىلەر” قاتارىنان تابىلىپ، تۋعان حالقىن سۇلىكتەي سورىپ، زار يلەتىپ جاتقاندا، پارتيانىڭ ورتالىق ۇيىمىنىڭ وكىلى ع. مۇسىرەپوۆ ەلدى دە، رەسپۋبليكا باسشىلارىن دا وسى جولعا شاقىرادى، ناسيحات ايتادى، سول ءۇشىن ءسوز ەستيدى، جازا تارتادى، ءتىپتى اتىلاتىن بولادى. “مىنا سۇمدىقتى ستالين بىلە مە؟” دەگەن قاراڭعى قازاق شارۋاسىنىڭ توسىن سۇراعىنا اۆتور جاۋاپتى كەيىپكەرلەر مونولوگى ارقىلى بەرەدى: زۇلماتتىڭ دەم بەرۋشىسى ستاليننەن باستالاتىنىن، ال گولوششەكيننىڭ تەك قولشوقپار ەكەنىن بۇكپەسىز تۇسىندىرەدى. دەمەك، تراگەديانىڭ باستى كەيىپكەرى ع. مۇسىرەپوۆسىز ساحنادا ءوتىپ جاتقان زوبالاڭ وقيعالار توعىسى əلەۋمەتتىك كەرى قۇبىلىس ەمەس، ەشبىر ماعىناسى جوق قاندى قىرعىن بولىپ كورىنەر ەدى. ۋاقيعالار مەن كەيىپكەرلەردىڭ ءىس-əرەكەتىنىڭ ىشكى موتيۆتەرى، پسيحولوگيالىق كۇيزەلىستەرى مەن قيمىلى جاس جازۋشىنىڭ جۇرەگى ارقىلى ءوتىپ جاتقاندىقتان ع. مۇسىرەپوۆ وبرازى ساحنا مەن كورەرمەندەر اراسىنداعى اقىل-وي جۇيەسى قىزمەتىن اتقارىپ جاتادى. جانىندا ءبىر توپ جاعىمدى كەيىپكەرلەر جۇرگەنمەن ع. مۇسىرەپوۆ تە جالعىز. جانىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ، تۋعان حالقى ءۇشىن تاپ تارتىسىنىڭ جالىنىنا ۇشىراعان جاس قالامگەر ەل ىشىنەن تىرەك ىزدەيدى. تابادى. ول əلەۋمەتتىك əدىلەتپەن قاتار، ميلليونداعان بەيباقتاردىڭ اراسىنان سۇيگەن جارى كۇلəنداسىن (ارت. ل. كəدەنوۆا) قوسا ىزدەگەن حالىق اقىنى نۇرحان (ارت. ەسەنقۇلوۆ), ع. مۇسىرەپوۆ وسى ساپارىندا قاسىرەت جۇگىن ارقالاپ، ميمىرت دالادا زار قاققان قازاق انالارىنا دەگەن بورىشىن سەزىنىپ قايتتى ما ەكەن، كىم ءبىلسىن؟ Əيتەۋىر، ش. مۇرتازاەۆ بۇل كورىنىستى مۇسىرەپوۆ تۆورچەستۆوسىنا تəن انامەن قايىمداساتىن وقيعالار مەن دەتالدار ارقىلى سومداعان ەكەن.

اشتىقتىڭ زاردابىن حالىقتىڭ ۇشتەن ءبىرى شەكتى دەدىك. الايدا، زۇلمات سالماعى ەڭ əۋەلى بوبەكتەردىڭ بەلىن وپىرىپ تۇسكەنى ءمəلىم. دەموگرافيالىق بولجامدارعا قاراعاندا وسى جىلدارى قۇربان بولعان ەمشەكتەگى نəرەستەلەردىڭ ارا سانى – 72%-تە، توعىز جاسارلاردىڭ اراسىنداعى شىعىن – 60%. وسىعان قاراماستان “ورتالىقتان كەلگەن” باسشىنى قاۋمالاعان جاعىمپازدار الماتى وبلىسىنداعى ازعانتاي عانا بالالار ءۇيىنىڭ ءبىرىن بوبەكتەرگە بۇيىدەي تيگەن ف. ي. گولوششەكيننىڭ ەسىمىمەن اتاتۋى رەسپۋبليكامىزدىڭ رۋحاني تىرشىلىگىنىڭ توت باسۋ دەڭگەيىن تانىتادى. ف. ي. گولوششەكيننىڭ تەك قازاق بالاسى ەمەس، ءتىپتى ادام اتاۋلى بالاسىنا دەگەن تاسباۋىرلىعى ونىڭ 1918 جىلى ەكاتەرينبۋرگتە ورىس پاتشاسىنىڭ بالا-شاعاسى مەن كۇن-قۇتانىن تۇگەلدەي جايراتىپ تاستاعانىنان-اق بەلگى بەرگەن ەدى. وسى سپەكتاكلدە ف. ي. گولوششەكيننىڭ قاتىگەزدىگىنە ي. ۆ. ءستاليننىڭ ءوزى دە باس شايقاۋى كىمدى بولسا دا بەيتاراپ قالدىرا قويماس.

بەسىك تەربەتكەن اناعا بايلانىستى كورىنىس سپەكتاكلدىڭ ۋاقيعالارىنىڭ بارشاسىنىڭ توقايلاساتىن كىندىكتى تۇسى. دەمەك، دراماتۋرگ əدەبي وڭدەۋ ۇستىندە بۇل تاراۋعا كونبەيتىن ءومىر ماتەريالىنا ارنايى بارعاندىعىنا ىشتەي ريزا بولاسىڭ. ول ساياسي جəنە تەوريالىق مازمۇنى شىم-شىتىرىق وتە كۇردەلى مəسەلەنى əدەبي يگىلىككە اينالدىرۋ ىسىنە وزىنە ءوزى سەنگەندىكتەن كىرىسكەنى دە ءسوزسىز.

م. مۇرتازاەۆتىڭ كوللەكتيۆتەندىرۋگە ارنالعان شىعارمالارىنىڭ دۇنيەگە كەلۋى وسى ۋاقىتقا دەيىن جابىق كەلگەن مىنا ءبىر مəسەلەنىڭ دە بەتىن اشادى: زوبالاڭ باستان ءوتتى، تاعدىر بەرگەنىن الدى دەلىك. اۋىر وقيعالار ولكە تاريحىندا مۇنان بۇرىن دا بولعاندىعىن ايتتىق. الايدا ولاردىڭ بارلىعى حالىقتىڭ رۋحاني بولمىسىنان ءوز ورنىن الىپ، ەپيكالىق داستاندارعا، تاريحي اڭىز-əڭگىمەلەرگە، əن مەن كۇيگە، باسقاشا ايقاندا، əلەۋمەتتىك سانانىڭ تۇلەگىنە اينالىپ جاتتى. ال كوللەكتيۆيزاتسيا تۇسىنداعى اۋىر جاعدايلار تۋرالى وسى ۋاقىتقا دەيىن جۇمعان اۋزىمىزدى اشپادىق. ەشكىم ەشتەمەنى بىلمەدى. تاريح تالقىسىنا ءتۇسۋ بار دا، سول تالقىنى سەزىنۋ بار. يۆانىچتىڭ əڭگىمەسىنەن كەيىن قازاق گازەتتەرىنىڭ وتى زىنشى جىلدارعى تىزبەلەرىن اقتاردىم. ياپىراۋ، ءوز كوزىمە ءوزىم سەنبەي ءجۇردىم. كەز كەلگەن سانىن اشىپ قالسام، كىلەڭ ءبىر جۇلقىنا ەڭبەك ەتىپ، وقىرمانعا كۇلە قاراپ، بىلەگىن سىبانعان جاندار تۇرادى. ويدا دا ەڭبەك، قىردا دا ەڭبەك. فوتوسۋرەتتەر توي تويلاعان شات-شادىمان ادامدارعا تولى، جايناعان قازاق اۋىلى. قۇددى كۇلدىرگىش قالىپتان قۇيىلىپ شىققان قۋىرشاق ءتəرىزدى. قىرىلعان ادامدار مەن اڭىراپ بوس قالعان اۋىل دار تۋرالى ءبىر اۋىز ءسوز جوق. ءباسپاسوزدىڭ (تەك ءباسپاسوز ەمەس عىلىم، ونەر، əدەبيەت) تاقىرىبىن ونەركəسىپ ءىسى، مال باعۋ مەن جەر وڭدەۋگە عانا ارناۋ قوعامدىق əلەۋمەتتىك سەزىمىن اجىراتىپ، حالىقتىڭ ءوزىن-ءوزى ءوندىرىس كۇشى رەتىندە عانا سەزىنۋگە اپارىپ سوعاتىنىن قازىردە جاقسى ءتۇسىنىپ تە، شارا قولدانىپ تا جاتىرمىز. كىسىلىك كەلبەتىمىزدىڭ تومەنشىكتەۋىن مەن وسىمەن بايلانىستىرامىن. ءباسپاسوزدى تەك ءوندىرىس تاقىرىبىنا عانا جەتۋدەن ءəلى كۇنگە دەيىن قامبامىزعا نە ءبىر ءتۇيىر دəن، نە ءسۇت، نە ەت ارتىق تۇسىرىلمەگەندىگىنە مەن كەپىلدىك بەرەمىن. سويتە تۇرا، قازاق باسپا عارپىنىڭ ءدəستۇر بولىپ كەتكەن جولىنان ءəلى دە جازباي كەلە جاتقانى وكىندىرەدى. بۇل نە سوندا؟ كوزجۇمبايشىلىق پا، əلەۋمەتتىك سەزىم تاپشىلىعى ما؟ ءباسپاسوز – حالىق مىنبەرى دەگەن ءسوزدى ءجيى ايتامىز. الايدا، ول تەك مىنبەر عانا ەمەس، ەڭبەكشى حالىقتىڭ قىراعى كوزى، ءسوزى، قۇلاعى. ال دəل وسى كەزدە كوزىمىزدىڭ كورمەۋى، قۇلاعىمىزدىڭ ەستىمەۋى، ءتىلىمىزدىڭ سويلەمەۋى اشارشىلىقتىڭ كەڭ، ەتەك الۋىنا جول اشتى. مىنە، وسى تۇرعىدان قاراعاندا، ش. مۇرتازاەۆتىڭ بۇل شىعارماسى مەزگىلىنە وراي دۇنيەگە كەلگەن تۋىندى دەپ قابىل الدىق.

«وركەن» گازەتى. 1 شىلدە 1989 جىل