بۇگىنگى تاڭدا ەلىمىزدىڭ تۇتاستىعى ءجايلى اۋزىنا نە كەلسە سونى ايتۋعا ەرىك بەرەتىن ەكى-ءۇش ەل بار. اندا-ساندا وڭتۇستىك شەكارامىز ءجايلى ء"وۋ" دەپ قوياتىن وزبەك اعايىندى ەسەپتەمەسەك ناقتىسى ەكەۋ. ول شىعىستاعى اجداھا مەن سولتۇستىكتەگى "اۋزى تۇكتى كاۋىر", اسىرەسە سوڭعىسىنىڭ يمپەريالىق امبيتسياسى شەكتەن شىعىپ اق تۇر. سىرتتان سالىنعان سانكتسيالار مەن الەمدىك قاۋىمداستىق بولماسا مىنا پۋتلەر باياعىدا اق بىزدەردى قولتىعىنا قىسا سالاتىنداي-اق ەكەن.

ونىڭ قولتىعىنا كىرە سالۋعا دا ءبىز كەتارى ەمەس سەكىلدىمىز بە قالاي ءوزى؟!
مىنە وسى تاقىرىپتى قاۋزاپ كورسەك.
ءبىزدىڭ ەلدە قازاق ءتىلىنىڭ كۇنى قاراڭ.
ەڭ الدىمەن ءبىز وسىنى مويىندايىق.

سەبەبى تاۋەلسىز بولعان 30 جىلدىق مەجەگە ءبىز ۇلت رەتىندە تىلدىك پروگرەسستەن كورى رەگرەسپەن جەتكەن جالعىز مەشەل ەلمىز. بۇل دا اقيقات. وتىز جىلدا ءوسىپ ونگەن بۋىننىڭ 80 پايىزىنان استامىنىڭ قازاق ءتىلى ءۇشىن قىلى دا قيسايمايتىنى شىندىق. قازىرگى قازاق ءتىلىنىڭ جاعدايى كسرو كەزىندەگى قازاق تىلىنەن اناعۇرلىم تومەن، اناعۇرلىم سۇرانىسى از. قازىرگى اتا-انانىڭ كوپشىلىگى ءوز ءۇرىم بۇتاعىن ورىس مەكتەبىنە بەرىپ جاتقانى دا وتىرىك ەمەس. باسقا جاقتى ايتپاي اق قويايىن، ءجۇز پايىز قازاق قونىستانعان ءوزىمىزدىڭ كەگەن، اۋدانىنىڭ وزىندە ونداي جاعدايلار ونداپ كەزدەسەدى. كەز كەلگەن سالا ورىسشا، قازاقشا بىلمەسەڭ دە ورىسشا بىلسەڭ جۇمىس تابىلىپ تۇر. مۇنداي 1000 مىسالداردى كەلتىرۋگە بولادى. تاپتىشتەي بەرمەيىن. وسى جايتتەرگە قاراپ وتىرىپ قازاق ءتىلىنىڭ بولاشاعى جوق دەپ ايتۋعا بولادى. سەبەبى ارتىمىزدان قازاق ءتىلىن كەرەك قىلمايتىن، انا تىلىنەن بەزگەن قالىڭ قاۋىم كەلە جاتىر. ءولىپ قالساڭ دا بۇل شىندىق.

شىندىعىندا انا ءتىلىمىزدى شىدەرلەپ، اياعىنا تۇساۋ بولىپ تۇرعان سارى ورىس ەمەس، ءوزىمىزدىڭ قارا ورىستار. قاي جەرگە بارما الدىڭنان ورىسشا سويلەپ شىعاتىن سول قارا ورىستار اسا قاۋىپتى قازاق ءۇشىن . قازىر قازاق تىلىنە قارسى ورىس جوق، دەپ ايتۋعا بولادى. قارسىلارى كەتىپ بولعان. از-ماز قالعانى الدىمەن وزدەرىڭ سويلەپ الساڭدارشى دەگەن پيعىلدا وتىر. جەر-جەرلەردە انا تىلگە نەمقۇرايلى قارايتىندى بىلاي قويىپ، تاپ ءبىر دۇشپاننىڭ ءتىلى، نەمەسە ەكىنشى سورتتى ادامداردىڭ ءتىلى دەپ مۇرنىن شۇيىرە قارايتىن قارا ورىس قاپتاپ ءجۇر.

ولارعا ءتىل تۋرالى، رۋح تۋرالى، الاش ارىستارى تۋرالى، نامىس تۋرالى ايتۋ بەكەرشىلىك. ونى ولار تىڭدامايدى دا، ۇرعانى دا بار. سەبەبى ولاردا قازاقى بولمىس، رۋح دەگەن اتىمەن جوق. ولار ونى تۇسىنبەيتىنى سودان.
نە ىستەمەك كەرەك؟

جوق بولعان رۋحتى قالاي تىرىلتسەك بولادى؟
وسى رەتتە مەن مىنا ءبىر مىسالدى ايتا كەتەيىن.

ازەربايجان حالقىنىڭ 60-70 % باكۋدە تۋرادى. ولار كەشەگى كەڭەستىك كەزەڭدە بىزدەن بەتەر ورىستانعان ۇلتتاردىڭ ءبىرى ەدى. جۇرتتىڭ 90% پايىزى ورىسشا سويلەۋدى ءبىلىپ، سول تىلدە ەمىن ەركىن ءومىر سۇرە بەردى. ال قازىرگى ازەربايجان ورىس ءتىلىن ءجۇز پايىز تارك ەتتى دەۋگە ابدەن بولادى. وعان سەبەپ بولعان تاۋلى قاراباحتاعى تەكەتىرەس. العاشقى سوعىس كەزىندە ورىستار ارمەنيانى جاقتاپ شىعىپ ازەربايجاندىقتار ءوز جەرلەرىنەن ايىرىلىپ قۇسا بولىپ قالعان ءجايى بار ەدى. سول ساتتە كۇللى ازەربايجان حالقى ورىستىڭ دوس ەمەس ەكەنىنە انىق كوز جەتكىزدى. سول سوعىستان كەيىن اق بۇكىل ەل بولىپ دۇشپاننىڭ تىلىندە سويلەمەۋگە بەل بۋدى. ءدال قازىر ازەربايجان ەلىندە تىلدىك ەشقانداي پروبلەما قالمادى. ءدال وسى جاعداي ۋكراين حالقىنىڭ دا باسىنان ءوتتى. ورىسشا ءجۇز پايىز بىلەتىن، ءتۇبى ءبىر سلاۆيان ەدى ولار. قىرىمدى تارتىپ العاننان كەيىن ۋكراينا كىمنىڭ كىم ەكەنىن ۇقتى. ۇلتتىق رۋح ويانىپ، قازىر كەز-كەلگەن حوحول ءوز تىلىندە سايراپ ءجۇر. سەپەراتيستىك پيعىلداعىلارىنان باسقاسى.

مەن مۇنى نەگە ايتىپ وتىرمىن؟
ءيا، دۇرىس ويلادىڭىز. بىزگە دە سونداي ءبىر تەكەتىرەس كەرەك.
ارينە سوعىستىڭ قۇداي بەتىن اۋلاق قىلسىن. ونداي سوعىس بولا قويسا جاعدايىمىزدىڭ قانداي بولارىن بولجاۋدىڭ ءوزى قيىن. سەبەبى وتىرسا ورىس ەسىنە ءتۇسىپ، كرەملدى قۇبىلا سانايتىن قازىرگى بيلىكتەن نە كۇتۋ كەرەك ەكەنىن دە بىلمەيسىڭ.

دەي تۇرعانمەن بىزگە جەڭىل جەلپى ءبىر تەكەتىرەس كەرەك اق. ەڭ باستى مۇلايىمسىگەن وتىرىك سىيلاستىقتان كەتىپ، كىمنىڭ كىم ەكەنىن ۇعاتىن ەك. بىلايشا ايتقاندا بەتىمىزدى اشىپ الار ەدىك.
تۇرىك باۋىرلارعا ارقا سۇيەگەن ازەربايجان سەكىلدى، مىڭ شاقتى بايراكتاردى الدىرىپ، تۇرىك اعايىن مەن كۇللى تۇركى جۇرتىنا ساۋىن ايتقانداي بولىپ ءبىر مىنەز كورسەتۋ كەرەك پە دەپ ويلايمىن. سول كەزدە قازاقتىڭ رۋحى كوتەرىلەر مە ەدى؟ بىلمەيمىن، مەنىكى قاتە دە شىعار. بىراق وسى وي سوڭعى كەزدە قاتتى مازالاپ ءجۇر.

اشىق ايتپاساق تا، ءبىزدىڭ بيلىكتى ۋىسىندا ۇستاپ وتىرعانى انىق. سەبەبى كۇنى كەشە اۋعاندى تالىبتەر باسىپ العاندا ءبىزدىڭ مەملەكەت اۋعان ەلىنەن ۇشىپ شىققان ۇشاقتاردى ءوزىمىزدىڭ وڭتۇستىك وڭىرلەردە قابىلداۋعا دايىنبىز دەگەن سىڭاي تانىتتى. تاراز بەن الماتى اۋەجايى ۇشاق قابىلداۋعا دايىنبىز دەگەنى سول ەدى تاراز دۇڭك ەتىپ جارىلىپ كەتتى. اراعا از ۋاقىت سالىپ، ەشقانداي ۇشاق تا، اۋعان دا ء(وز قازاعىن) قابىلدامايمىز دەپ بيلىك مالىمدەمە جاسادى.

كەشىگى ارقان-كەرگەن قاسابى، ەلىمىزدىڭ شەكارا شەبىنە جاۋاپتى كىلەڭ گەنەرالدار مەن پولكوۆنيكتەردىڭ ءبىر مەزەتتە قازا تابۋى، ارىستاعى جارىلىس، دۇڭعاندار كوتەرىلىسىنىڭ ارتىن قازساڭ پيعىلى جامان كورشى شىعا كەلە مە دەپ قورقاسىڭ.

پالە قايدان كەلدى دەمە دەپ ءبىز قىزىلجاردى قورعاۋعا شىعىپ الدىمىزدان ورىس كۇتىپ جۇرگەندە ارتىمىزدان ءوزىمىزدىڭ قارا ورىس شىقپاسىنا تاعى كەپىلدىك بەرە المايمىز. ونىڭ ۇستىنە قازاق دالاسىندا بىزگە بەلگىلى ورىس اسكەرىنىڭ ءۇش-ءتورت ۇياشىعى تۇر. سارى-شاعان مەن بايقوڭىردىڭ ءوزى نەگە تۇرادى؟! بۇل بىلگەنىمىز عانا.
حووپ!

قايدا بارساڭ دا قورقىتتىڭ كورى قايران قازاق.
سوندىقتان ىشكى ءبولىنىستى قويىپ، ءبىر-جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارىپ، ۇلت بولىپ ۇيىسىپ، بيلىككە ۇلتشىل جانداردى تارتىپ، ۇلتتىق يدەولوگيانى مىڭ ەسە كۇشەيتۋدى قولعا الىپ (بۇل ەرەكشە توقتايتىن تاقىرىپ)
ءوز قامىڭدى ءوزىڭ جەمەسەڭ جەر بەتىنەن جوق بولىپ كەتۋىڭ اينالاسى ءجۇز جىلدىڭ ەنشىسىندە.

ۇلت ماسەلەسىندە بىلمەگەنى ءبيتتىڭ استىندا بولعان ازەربايجاننىڭ ارداقتى ۇلدارىنىڭ ءبىرى، پرەزيدەنت بولعان ءابۇلفاز ەلشىبەي:
"ەگەر ءبىر ۇلت ءوز ءتىلىن قورعاۋدى قولعا السا ول ونىڭ سوڭعى مۇمكىندىگى، ەگەر تىلىنەن ايىرىلسا ونىڭ قۇرىعانى" دەپتى.

ال ءبىز نە ىستەپ ءجۇرمىز؟!

نارتاي ساۋدانبەكۇلى

Abai.kz