ش.ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى
تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ
جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەرى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى الىمعازى داۋلەتحانۇلىنىڭ 80 جىلدىعىنا وراي

ءار ادمانىڭ تاعدىرى وزىنشە قىزىق قوي. قايسى ءبىر ادامدار باسقا سالعان تاعدىرىنا، ءومىر تالكەگىنە بوي ۇسىنسا، ەندى بىرەۋلەر سول تاعدىرىن ءوزى جاسايدى. ول جىگەر-قايراتى سارقىلماعان ناعىز كۇرەسكەر ازاماتتىڭ جولى.

بەلگىلى عالىم، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى عىلىم كوميتەتىنىڭ ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەرى الىمعازى داۋلەتحانۇلىنىڭ ءومىر جولى سونداي ازاماتقا لايىق كۇرەسكەردىڭ جولى. مىنە، بۇگىن سول اعامىز سەكسەن جاستىڭ سەڭگىرىنە شىعىپ عىلىمي قاۋىمداستىق پەن قالىڭ جۇرتتىڭ قۇرمەتىنە بولەنىپ وتىر. ويتكەنى ول ءوزىنىڭ بۇكىل سانالى ءومىرى مەن قىزمەتىن قازاق ادەبيەتى مەن جۋرناليستيكاسىنا جانە قازاقستاننىڭ تاريح عىلىمىنا ارناپ وسى سالالاردا تىڭ تاقىرىپتار مەن جاڭا عىلىمي ۇستانىمداردى اكەلدى.

عالىمدى جانە ونىڭ عىلىمي ەڭبەكتەرىمەن ءبىرشاما تانىس عىلىمي ورتا ونىڭ ءومىر بايانىنا قانىق. ءوز ءومىر جولىندا قانشاما قيىندىق پەن قيانات كورسە دە ول ەقاشان ءوزىنىڭ ازاماتتىق ۇستانىمدارىنان، دۇنيەتانىمدىق قۇندىلىقتارىنان  ارىلعان ەمەس.

الىمعازى داۋلەتحانۇلى ءومىرىنىڭ العاشقى شيرەگى ارعى بەتتە، قحر-ندا ءوتتى. ول 1943 جىلدىڭ 15 قىركۇيەگىندە قحر شۇار-نىڭ ىلە قازاق اۆتونوم وبلىسىنا قاراستى كۇنەس اۋدانىنىڭ تۇرگەن اۋىلىندا مۇعالىم وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن. 1952-1962 جىلدارى اۋدان ورتالىعى بەستوبەدەگى 10 جىلدىق مەكتەپتتى وقىپ ءبىتىردى. سودان 1961 جىلى ءۇرىمجى قالاسىنداعى شىنجاڭ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تاريح-گەوگرافيا فاكۋلتەتىنە تۇسەدى. بىراق بولاشاقتا قاجەت بولارىن سەزدى مە ول ءوز قالاۋىمەن قىتاي ءتىلى-ادەبيەتى فاكۋلتەتىنە اۋىسىپ، سول ماماندىق بويىنشا 1966 جىلى ۋنيۆەرسيتەتتى ويداعىداي بىتىرەدى. ونىڭ شىعارماشىلىققا دەگەن تالپىنىسى دايىندىق بولىمىندە وقىپ جۇرگەنىندە-اق بايقالدى. سول جىلدارى الىمعازى داۋلەتحانۇلىنىڭ «كانيكۋلدا» اتتى تىرناقالدى اڭگىمەسى شىڭجاڭدا قازاق تىلىندە شىعاتىن جالعىز «شۇعىلا» ادەبي جۋرنالىنىڭ 5-ءشى سانىندا جاريالانادى.

ۋنيۆەرسيتەتتى بىتىرگەن سوڭ الىمعازى داۋلەتحانۇلىنىڭ العاشقى ەڭبەك جولى 1966-1968 جىلدارى بۇكىل قىتايدى شارپىعان «مادەنيەت توڭكەرىس» كەزەڭىمەن قاتار كەلەدى. سولاقاي ساياساتقا نارازىلىق تانىتقان ول «كوتەرىلىسشى ەكىنشى شتاب» دەگەن بۇقارالىق ۇيىمنىڭ جۇمىسىنا بەلسەنە ارالاسىپ، ونىڭ باسشىلارىنىڭ بىرىنە اينالادى.  4 جىل بويى ساياسي كۇرەسكە قاتىسقانى ءۇشىن ول تالاي رەت ساياسي قۋعىنعا دا ۇشىرادى. بىراق قانشا قۋدالاۋعا تۇسسە دە  «توڭكەرىسشىل» شولاق بەلسەندىلەرى الىمعازى داۋلەتحاننىڭ جىگەرىن سىندىرا المادى. قايتا كەرىسىنشە ونىڭ بويىندا كۇرەسكەردىڭ مىنەزىن قالىپتاستىرىپ شىڭداي ءتۇستى.

1967 جىلى مامىر-ماۋسىم ايلارىندا شىنجاڭداعى تاپتالىپ جاتقان شاعىن ۇلتتاردىڭ مۇددەسىن قورعاۋ ءۇشىن «كوتەرىلىسشى ەكىنشى شتابتىڭ» 9 ادامنان تۇراتىن ارنايى دەلەگاتسيانىڭ قۇرامىندا بەيجيڭدە بولىپ، مەملەكەت باسشىلارمەن بولعان كەزدەسۋلەرگە قاتىسادى. كەزدەسۋ بارىسىندا ولار شۇار (سۋار) پارتكوميتەتىنىڭ ءى حاتشىسى ۋاڭ ىنماۋدىڭ ۇلى حاندىق ءشوۆينيزمىن اشكەرەلەيتىن ماتەريالداردى ورتالىق بيلىككە تاپسىرادى. كەزدەسۋ كەزىندە شىڭجاڭداعى ۇيعىر، قازاق سياقتى از ۇلتتاردىڭ مۇددەسىن قورعاۋ ماقساتىندا جەرگىلىكتى ايماقتا كادر، ەكونوميكا، جەر، وقۋ-اعارتۋ، ۇلتتىق مادەنيەت، ءتىل جانە ت.ب. الەۋمەتتىك ماسەلەلەر كوتەرىلەدى. الايدا بيلىك پەن كوممۋنيستىك پارتياعا ولاردىڭ بۇل ۇسىنىستارى جاقپاي كەرى اسەر بەرەدى. وسىنداي نارازىلىق بىلدىرەتىندەردىڭ جولىن كەسۇ ءۇشىن 1968 جىلى قىركۇيەكتە بۇكىل قىتاي بويىنشا «زيالىلاردى ەڭبەكپەن قايتا تاربيەلەۋ» دەگەن ناۋقان جاريالاندى. كوممۋنيستىك قوعامدا وزگەشە ويلايتىن زيالى قاۋىم ارقاشان سەنىمسىز ەلەمەنت بوپ سانالاتىن. سوندىقتان دا مۇنداي تالاپتى جوعارىعا بەرۋدى ۇسىنىپ ۇيىمداستىرعاندار دا، سوعان قاتىسى بارلاردىڭ ءبارى دە «ەڭبەكپەن تۇزەۋ» ناۋقانىنا ۇشىراپ 1966-1967 وقۋ جىلى بىتىرۋشىلەردىڭ ءبارىن اۋىل-قىستاققا كۇشتەپ قونىس اۋدارتادى. وسى ناۋقاننىڭ لەبىمەن بيلىك ونى بۇراتالا موڭعول اۆتونومدى وبلىسىنا قاراستى اراسان اۋدانىنا جەر اۋدارىپ، اققوي فەرماسىنىڭ 10-شى بولىمشەسىندە جىلقى باقتىرىپ قويادى.

بىراق، قىتاي بيلىك ورىندارى ونى قانشا جەردەن باقىلاۋعا تىرىسقانىمەن بويىندا قانى بار، ارمان قۋعان ازاماتتى تۇساۋلاپ ۇستاپ تۇرۋ مۇمكىن ەمەس ەكەن. ءسويتىپ ءبىر توپ جولداستارىمەن ول 1969 جىلدىڭ 2 ساۋىرىندە تاۋ-تاستىڭ اراسىمەن 8 كۇن جول ءجۇرىپ، قازاقستاندى بەتكە الىپ شەكارادان قاشىپ وتەدى. ول كەزدە قازاقستان ءالى تاۋەلسىزدىگىن الماعان، كەڭەس يمپەرياسىنىڭ قول استىن قاراپ تۇرعان كەزى. ءبىر ەلدەن ەكىنشى ەلگە بارىپ تۇراقتاۋ وڭاي بولعان جوق. سوندىقتان دا شەكارا اسىپ كەلگەن قازاق جاستارى سەگىز اي بويى مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ (كگب) باقىلاۋىندا بولادى. ءا. داۋلەتحانۇلىنىڭ باسىنان كەشىرگەن وسى ءبىر وقيعا ماداقتاۋعا تۇراتىن، قازىرگى جاستار ءۇشىن وتانسۇيگىشتىك پەن ەركىندىكتىككە ۇمتىلۋدىڭ ۇلگى-ونەگەسى بولاتىن ۇلكەن كورىنىس.

قازاقستانعا كەلگەن سوڭ ءا. داۋلەتحان بىردەن وزىنە قانات بىتىرگەن ارمان-ماقساتىنا بىردەن جەتە قويعان جوق. كەڭەستىك توتاليتارلىق جۇيەنىڭ قاتاڭ باقىلاۋىنا الىنعان ءا. داۋلەتحانۇلى 1970 جىلدىڭ قاڭتارىندا كوكشەتاۋ وبلىسى ش. ءۋاليحانوۆ اۋدانىنىڭ «زولوتايا نيۆا» سوۆحوزىنىڭ «قازانقاپ» بولىمشەسىنە جەر اۋدارىلىپ، قويشىنىڭ كومەكشىسى، تراكتورشى جانە ءار ءتۇرلى قارا جۇمىستارعا تارتىلىپ، 1972 جىلعا دەيىن ءبىر سوۆحوزدىڭ اۋماعىنان شىعا المايتىنداي پاسپورتتىق رەجيمدە تۇرۋىنا ءماجبۇر بولدى.

سول 1972 جىلى قاڭتاردا ارنايى وكىمەت ورىندارىنىڭ رۇقساتى بويىنشا شىمكەنت قالاسىنا قونىس اۋدارادى.  قحر-دا ءبىر جوعارى وقۋدى بىتىرگەن ول وڭتۇستىك وڭىردەگى ءومىر جولىن قايتادان ستۋدەنت بولىپ م.و. اۋەزوۆ اتىنداعى پەداگوگيكالىق ينستيتۋتتىڭ قازاق ءتىلى-ادەبيەتى فاكۋلتەتىنە ءتۇسىپ، ونى 1976 جىلى «قازاق ءتىلى-ادەبيەتى ءپانىنىڭ مۇعالىمى» ماماندىعى بويىنشا ويداعىداي بىتىرەدى.

ايتا كەتەتىن ءبىر جايت، ءا. داۋلەتحانۇلى شىمكەنتتىڭ پەدينستيتۋتىندا وقىپ ءجۇرىپ تە ءوزىنىڭ ازاماتتىق بەلسەندىلىگىمەن تانىلدى. اتاپ ايتقاندا 1974 جىلى ول قابدەش ءجۇمادىلوۆتىڭ جارىق كورگەن تۇڭعىش رومانى «سوڭعى كوشتى» تالداۋعا ارنالعان اۆتوردىڭ قاتىسۋىمەن ارنايى كونفەرەنتسيا ۇيىمداستىرعان بولاتىن. ءسويتىپ وڭتۇستىك وڭىرگە بۇل شىعارمانى كەڭىنەن ناسيحاتتاۋعا ات سالىستى. ول كەزدە شەتەلدەگى قازاقتار تۋرالى تاقىرىپ جابىق تىڭ تاقىرىپتاردىڭ ءبىرى بولاتىن. ارنايى ورگانداردىڭ باقىلاۋىندا جۇرسە دە ءا. داۋلەتحان ەشنارسەدەن قايمىقپاي وزىمەن تاعدىرلاس بولعان اۆتوردىڭ ارعى بەتتەگى قازاقتاردىڭ تاريحي تاعدىرىنا قاتىستى شىعارماسىن شىن جۇرەكتەن قابىلداپ، العاشقى تالداۋ جاساعان ادام بولدى.

شىمكەنتتە م.و. اۋەزوۆ اتىنداعى پەدينستيتۋتتى بىتىرگەن سوڭ ءا. داۋلەتحان 1976-1989 جج. ارالىعىندا «ازاماتتىعى جوق ادام» («ليتسو بەز گراجدانستۆا») شارتى بويىنشا تاعى دا ءجۇرىس-تۇرىسى شەكتەلىپ، سول تۇستاعى بوگەن (قازىرگى ورداباسى) اۋدانى شۇبار اۋىلىنداعى №146 سەلولىق كاسىپتىك-تەحنيكالىق ۋچيليششەسىندە (سپتۋ) ۇستازدىق قىزمەت اتقارادى.

توتاليتارلىق جۇيە ءا. داۋلەتحانۇلىنىڭ قاي جەردە ءومىر ءسۇرۋىن باقىلاسا دا، وي ەركىندىگى مەن شىعارماشىلىعىنا توسقاۋىل بولا المادى. ەركىندىكتى، ونەر مەن ءبىلىمدى، عىلىمدى اڭساپ كەلگەن ادام شىعارماشىلىقپەن اينالىسپاي قويمايدى ەكەن. ويتكەنى ونەر تاقىر جەرگە قونباسا كەرەك. ول قانمەن، تەكپەن قوناتىن قاسيەت. وسى تۇرعىدان كەلگەندە ءا. داۋلەتحاننىڭ ادەبيەتكە، ونەرگە، تاريحقا كەلۋى كەزدەيسوق ەمەس.

قۇلجا ايماعىندى قىزاي دەيتىن ەل بار. سول ەلدە ءا. داۋلەتحاننىڭ ارعى باباسى الىم اقىن دەگەن كىسى سول ەلدىڭ اتاقتى ادامدارىنىڭ ءبىرى، باس ءمۋفتيى بولعان، سول ەلدىڭ باسىن ساجدەگە جىققان، رۋحاني اتالارىنىڭ ءبىرى. ودان كەيىن بۇكىل شىڭجاڭعا ءمالىم شىلبى اقىن دەگەن اتاسى بولدى. ول شىڭجاڭنىڭ جاڭا ادەبيەتتىڭ نەگىزىن سالۋشىلاردىڭ ءبىرى. ءوز كەزىندە ەلدە مەشىت، مەكتەپ سالدىرعان، ءوزىنىڭ اقىندىق مەكتەبىن قالىپتاستىرعان ادام. ءتىپتى شىڭجاڭنىڭ اتاقتى جىر ءدۇلدىلى، سول قىزاي ەلىنىڭ تۋماسى اتاقتى تاڭجارىق اقىننىڭ وزىنە ۇستاز بولعان. ال ءوز اكەسى داۋلەتحان دا جىر جيناقتارى شىققان اتاقتى اقىن، قۇلجا ءوڭىرىنىڭ بەلسەندى ازاماتتارىنىڭ ءبىرى بولدى.

كورىپ وتىرعانىمىزداي، «ۇيادا نە كورسەڭ ۇشقاندا سونى ىلەسىڭ» دەمەكشى ءا. داۋلەتحان جەتى اتاسىنان بەرى سۇيەككە بىتكەن، قۇت قونعان، ونەر دارىعان شاڭىراقتا تۋىپ ءوستى.

جەكە باسىنىڭ ەركىڭدىگىن تەجەگەن اۋىر جىلداردىڭ ىزعارىندا جۇرسە دە ءا. داۋلەتحان شىعارماشىلىقتان قول ۇزگەن جوق. ول ءوزىنىڭ ءبىرسىپىرا اڭگىمە، پوۆەستەرىن وبلىستىق جانە رەسپۋبليكالىق مەرزىمدى باسىلىم بەتتەرىندە جاريالانىپ تۇردى.  1978 جىلى «جالىن» باسپاسىنان جۇرت جىلى قابىلداعان «سىرىمدى ايتام» اتتى پوۆەستەر جيناعى جارىق كورەدى.

سول قايسارلىعى مەن جىگەردىڭ قايىرى ەسەبىندە اراعا 18 جىل سالىپ،  كسرو-دا «قايتا قۇرۋ» رەفورمالارى ءجۇرىپ، توتاليتارلىق جۇيەنىڭ توڭى جىبىگەن تۇستا 1986 جىلى «كەڭەس ازاماتى» دەگەن ازاماتتىق تولقۇجات اقىرى قولعا تيەدى.

ازاماتتىق تولقۇجات قولعا تيگەن سوڭ ءا. داۋلەتحانۇلى 1989 جىلى الماتىعا قونىس اۋدارىپ، رەسپۋبليكالىق «الاتاۋ» تەلەارناسىنا جۋرناليست بولىپ ورنالاسىپ، 1992 جىلعا دەيىن تەلەجۋرناليستيكا سالاسىندا ابىرويمەن قىزمەت اتقاردى.

ادامنىڭ بويىنداعى دارىن دۇرىس پايدالانسا قاي جەردە جۇرسە دە شىعادى ەكەن. 1992 جىلى ءا. داۋلەتحان تۇركيادا ءۇش ايلىق ءتىل ۇيرەنۋ كۋرسىن وقىپ تۇرىكشە ۇيرەنىپ قايتادى. سونىڭ ارقاسىندا ونىڭ الدىنان جاڭا شىعارماشىلىق مۇمكىندىكتەر كوپتەپ اشىلادى. ول تۇرىك تىلىنەن حالىق سۋساپ كۇتىپ وتىرعان تاريحي، ادەبي ەڭبەكتەر مەن ءدىني كىتاپتاردى قازاق تىلىنە اۋدارىپ، ءباسپاسوز بەتتەرىندە جاريالاي باستادى. سونىمەن قاتار، تۇركيانى قازاق ەلىنە جان-جاقتى تانىستىرعان دا الىمعازى داۋلەتحان بولدى. ول تۇركيادا بولعان ءۇش ايلىق ساپارى كەزىندە جازىپ العان جول ەستەلىكتەرىنىڭ نەگىزىندە سول كەزدە ەل اراسىندا  تانىمال بولعان «وركەن» گازەتىنىڭ بەس نومەرىنە «تۇركيا تولعاۋلارى» اتتى كولەمدى وچەركتەر تىزبەسىن جاريالادى.

الىمعازى داۋلەتحانۇلى قانداي قىزمەت اتقارسا دا ول ءۇشىن قازاق حالقىنىڭ مۇددەسى ءبىرىنشى ورىندا تۇردى. 1993-1994 جىلدار ارالىعىندا «دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنا» باس مامان بوپ قىزمەتكە تۇرعاندا دا  1990-شى جىلداردىڭ باسىندا شەتەلدەگى قانداستارىمىز كوش باسىن قازاقستانعا بۇرعان وتانداستىرىمىزدىڭ باسىن قوسۋدى باستى ماقسات ەتىپ قويدى.

وسى جىلدارى ونىڭ قالامىنان شىققان «تۇتقىن جولاۋشى» اتتى اڭگىمەسى (1993) جانە «ماعجان جانە قازاق پوەزياسى» اتتى كولەمدى زەرتتەۋ سىن ماقالاسى (1994) «جۇلدىز» جۋرنالىندا جارىق كوردى. وسى زەرتتەۋ ماقالاسىندا ول كەڭەستىك قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحى، ونىڭ الىپ تۇلعالارى، قازاق ادەبيەتىن داۋىرلەۋ ماسەلەلەرىنە بايلانىستى قالىڭ جۇرتشىلىق پەن عالىمدارعا وزىندىك تىڭ وي-پىكىرلەرىن ۇسىندى. ول ءوز ماقالالارىندا قازاق كەڭەس ادەبيەتىنىڭ كورنەكتى وكىلدەرىنىڭ شىعارامالارىنا وبەكتيۆتى تۇرعىدان تالداۋ جاساي وتىرىپ، ماعجان باستاعان الاششىل، تۇرىكشىل اقىن-جازۋشىلاردىڭ وزىندىك تاريحي ورنىن انىقتاۋعا كۇش سالدى.

ءا. داۋلەتحان تۇرىك ءتىلىن ەركىن مەڭگەرگەننىڭ ارقاسىندا ول 1994-1997 جىلدارى حالىقارالىق «Zaman-قازاقستان» گازەتىندە اۋدارماشى ءارى جۋرناليست بولىپ قىزمەت اتقاردى. بۇل جىلدارى عىلىمي اۋدارماعا تەرەڭ بويلاعان جۋرناليست گازەتتىڭ ءار سانىندا تۇرىك تىلىنەن اۋدارعان تاريحي، ادەبي جانە اعىمداعى وزەكتى تاقىرىپتاعى ماقالالاردى ۇزبەي جاريالاپ تۇردى. سول كەزدە اسا وتكىر، عىلىمي، الەۋمەتتىك، ساياسي، مادەني قۇبىلىستاردى تالداۋعا ارنالعان پۋبليتسيستيكالىق ماقالالارىنىڭ ارقاسىندا ول زيالى قاۋىمعا كەڭىنەن تانىلا باستادى.

عىلىمي اۋدارمامەن كاسىبي تۇردە اينالىسا باستاعان ءا. داۋلەتحانۇلى 1996 جىلدان باستاپ تۇركيادا شىققان تاريحشى باحاددين وگەلدىڭ ەكى تومدىق «ۇلى حۋن يمپەرياسىنىڭ تاريحى» كىتابىنا دەن قويىپ اۋدارۋدى قولعا الدى. سول كىتاپتىڭ ساپالى اۋدارىلۋىنا بايلانىستى قازاق تاريح عىلىمىنىڭ قارا شاڭىراعى – تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتى ونى جۇمىسقا شاقىرادى. بۇعان دەيىن ادەبيەت، فولكلور سالاسىن زەرتتەۋ كەزىندە جيناعان مول تاجىريبەسىنىڭ ارقاسىندا ول تاريح عىلىمىنىڭ تۇڭعيىعىنا سۇڭگىپ، عىلىم جولىندا جاڭا ىزدەنىستەرىن باستايدى.

1997 جىلى قر ۇعا ش.ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنا قىزمەتكە ورنالاسقان ءا. داۋلەتحانۇلى «ەجەلگى جانە ورتاعاسىرلارداعى قازاقستان تاريحى»، قازىرگى «ەجەلگى زامان جانە قازاقستانمەن ىرگەلەس ەلدەر تاريحى بولىمىندە» كىشى عىلىمي قىزمەتكەردەن جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەرگە دەيىن جەتىپ وتاندىق تاريحقا ءوزىنىڭ سۇبەلى ۇلەسىن قوسىپ ابىرويلى قىزمەت ەتىپ كەلەدى. ول العاشقى جىلدان باستاپ-اق حۋندار تاريحىن جان-جاقتى زەرتتەۋدى قولعا الدى. جوعارىدا اتالعان باھاددين وگەلدىڭ ەكى تومدىق «ۇلى حۋن يمپەرياسىنىڭ تاريحىنىڭ» تولىق اۋدارماسى (الماتى، 1998) ارقىلى تاريحي زەرتتەۋلەرگە قالام تارتقان ءا. داۋلەتحان عىلىمي ورتادا سينولوگ، تۋركولوگ ءارى شەبەر اۋدارماشى رەتىندە تانىلدى.

كەڭەس زامانى مەن تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى قازاق تاريحى مەن تۋركولوگيا عىلىمى ورىستىق جانە ەۋروپاتسەنتريستىك استامشىلدىقتىڭ قىسپاعىنا ءتۇسىپ، العا جىلجۋدىڭ ورنىنا توقىراپ قالدى. جارىق كورىپ ناسيحاتتالعان كەڭەستىك تۋركولوگيالىق زەرتتەۋلەر رەسەي عالىمدارىنىڭ قولىمەن تەك قانا ورىس تىلىندە جازىلعان بولاتىن. ال تاريح عىلىمىنا الىمعازى داۋلەتحانۇلىنىڭ كەلۋىمەن وتان تاريحىن جازۋدىڭ جاڭا كەزەڭى باستالدى دەسەك تە بولادى. ويتكەنى م. مىرزاحمەتۇلى ايتقانداي ونىڭ «ادەبيەت پەن تاريحقا بىردەي دايارلىعى» بولدى.

ونىڭ «ەجەلگى جانە ورتاعاسىرلارداعى تۇركىلەر: تاريحي زەرتتەۋلەر» (الماتى، 2011) اتتى ەڭبەگى ءا. داۋلەتحانۇلىنىڭ جەكە باسىنىڭ رۋحاني نەگىزى مەن عىلىمي ىنتالىلىعى تەك ۇلتتىق-تۇركىلىك تۇعىرناما اياسىندا قالىپتاسقانىن بايقاتتى. مۇنداي ازاماتتىق ۇستانىم ونى قازاق حالقىنىڭ سىرلى دا قيلى تاريحىن تاريحي ۇدەرىستەردى ءتۇيسىنۋ ارقىلى جاناشىرلىقپەن جازۋعا باعىتتادى. بۇعان دەيىن حالقىمىزدىڭ كونە تاريحى مەن  ەتنومادەنيەتىن ۇلتتىق تۇرعىدان جازىپ سيپاتتاعان ەڭبەكتەر كەم دە كەم بولاتىن.

ارينە، تاريح عىلىمىندا مۇنداي ناتيجەگە جەتۋ كوپ جىلدىق تىرنەكتەپ تەرگەن تياناقتى عىلىمي ىزدەنىس پەن قاجىرلى ەڭبەكتىڭ ارقاسى. سول ەڭبەگىنىڭ عىلىمي ناتيجەسى رەتىندە حۋن تاريحىن زەرتتەۋدىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىنە ارنالعان ماقالالارىن ينستيتۋت جانىنان شىعاتىن «وتان تاريحى» جۋرنالىنىڭ تۇراقتى اۆتورى رەتىندە ۇزبەي جاريالاپ، عىلىمي ورتاعا ۇسىنۋ ارقىلى ءوز ۇستانىمدارى مەن عىلىمي كوز-قاراستارىن اپروباتسيادان وتكىزىپ وتىردى.

سونىمەن قاتار، عالىم كوپتەگەن ۇجىمدىق جيناقتاردى جازۋعا دا بەلسەندى تۇردە قاتىسىپ وتىردى. سولاردىڭ ىشىندە، مىسالى، «يلليۋستريروۆاننايا يستوريا كازاحستانا س درەۆنەيشيح ۆرەمەن دو ناشيح دنەي (ۆ 3-ح توماح)» (الماتى: روند، 2001) اتتى جيناقتىڭ «وت ەپوحي پالەوليتا دو مونگولسكوگو ناشەستۆيا» اتتى تاراۋىندا قازاق تاريحىنىڭ ەجەلگى داۋىرىنەن قازاق حاندىعىنا دەيىنگى باستى وقيعالارىنا، مادەني-رۋحاني جانە ساياسي ومىرىنە تالداۋ جاسالعان عالىمنىڭ 14 ماقالاسى ارنالعان بولاتىن. بۇل قازاق تاريحىنا ارنالعان   العاشقى سۋرەتتى كىتاپ مەكتەپ جاسىنداعى بالالاردىڭ تاريحي جادىنىن قالىپتاستىرۋدا كوپ اسەر ەتەتىنى ءسوزسىز. سونىمەن قاتار ول «دەرەكتانۋ (قازاق تاريحى مەن مادەنيەتى پارسى، قىتاي، موڭعول، تۇرىك، ماجار تىلدەرىندەگى كەيبىر دەرەكتەر بويىنشا). عىلىمي ىزدەنىستەر جيناعىندا» (الماتى، 2002), «كوركەم سۋرەتتى قازاقستان تاريحى». ەجەلگى داۋىردەن ءبىزدىڭ ۋاقىتىمىزعا دەيىن. 4 تومدىق. – 1 توم: پالەوليت داۋىرىنەن موڭعول شاپقىنشىلىعىنا دەيىنگى قازاقستان» (الماتى، 2006), «قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ تاريحى (ەجەلگى جانە ورتا عاسىرلىق كەزەڭ)» (الماتى، 2007) مونوگرافيالىق زەرتتەۋدىڭ، «قىتاي جىلنامالارىنداعى قازاق تاريحىنىڭ دەرەكتەرى (ب.ز.ب. 177 – ب.ز. 222 جىلدارى)» (الماتى، 2006) اتتى ەكى كىتاپتان تۇراتىن جانە تاعى باسقا ۇجىمدىق عىلىمي جيناقتاردىڭ اۆتورلاردىڭ ءبىرى رەتىندە تانىلدى.

ول ورتالىق ازيا مەن قازاقستاننىڭ الەۋمەتتىك-ساياسي تاريحىنا تۇبەگەيلى وزگەرىس اكەلگەن ايگىلى «اتلاح-تالاس» شايقاسىن تەرەڭ تالداعان العاشقى عالىمداردىڭ ءبىرى.

ەڭ باستىسى ءا. داۋلەتحان قازاقستاندىق العاشقى تۇركەشتانۋشى. عالىمداردىڭ كوبى تۇركىلەردىڭ تاريحىن زەرتتەي بارىسىندا تۇركەشتەر تاريحىن زەرتتەۋگە جەتە ءمان بەرمەيتىن.  ال، عالىم العاش رەت تۇركەش قاعاناتىنىڭ ءومىر سۇرگەن تاريحي كەزەڭدەرىن ناقتىلاي ءتۇستى. بۇل ب.ز. 692-766 جج. ساي كەلەدى. سونىمەن بىرگە ول تۇركەش قاعاناتى قۇرىلۋىنىڭ العى شارتتارىن، ونىڭ قۇرىلۋ قارساڭىندا ورتالىق ازياداعى گەوساياسي جاعدايىن، تۇركەش قاعاناتىنىڭ قالىپتاسۋ ەرەكشەلىكتەرىن جانە ونىڭ ەتنيكالىق قۇرامى مەن ەتنواۋماعىن ءوزارا تىعىز بايلانىستا جانە جۇيەلى تۇردە قاراستىرعان. وسى جەردە ءا. داۋلەتحاننىڭ  ەڭ ۇلكەن ەڭبەگى تۇركەشتەر تاريحىن قازاق تاريحىنىڭ تىكەلەي ەتنو-ساياسي باستاۋلارىنىڭ ءبىرى رەتىندە قاراستىرۋىندا.

ىزدەنىستەرگە تولى جىلداردىڭ جەمىستى قايتارىمى رەتىندە 2002 جىلى 6 قاڭتاردا ءا. داۋلەتحان «تۇركەش قاعاناتى» (ساياسي جانە مادەني تاريحىن زەرتتەۋ 692-766 جىلدار) اتتى كۇردەلى تاقىرىپ بويىنشا تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى عىلىمي دارەجەسىن الۋ ءۇشىن ديسسەرتاتسيانى ساتىمەن قورعاپ شىقتى. ديسسەرتاتسيالىق زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ قورتىندىلارى مەن ناتيجەلەرىنە بەلگىلى تاريحشىلار ك. نۇرپەيىس، ۋ. شالەكەنوۆ، م. اسىلبەكوۆ، م. قويگەلديەۆ، ت. وماربەكوۆتەر جوعارى باعالادى.

عىلىمي دارەجەگە قول جەتكىزگەن ءا. داۋلەتحان بۇدان كەيىن دە عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىستارعا قاتىسۋدى توقتاتپادى. ول بەلگىلى فيلولوگ-تۇركولوگ عالىمدار م. مىرزاحمەتۇلى، م. اكار، ي. جەمەنەي، د. قىدىرالىلەرمەن بىرلەسە وتىرىپ «تۇركى حالىقتارى ادەبيەتىنىڭ تاريحى» (تۇركىستان، 2005) اتتى جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ بارلىق فاكۋلتەتتەرىنە ارنالعان وقۋلىق جانە حرەستوماتيا جازۋعا بەلسەندى تۇردە قاتىسادى.

تاريحي زەرتتەۋلەرمەن قاتار ءا. داۋلەتحانۇلى ادەبي جيناقتاردىڭ قۇراستىرۋشىسى رەتىندە دە كوپشىلىك وقىرمانعا جاقسى تانىمال. سونداي جيناقتىڭ ءبىرى «اقىن ءداۋىتباي مۇسابەكوۆ: تاڭدامالى جيناعى» (الماتى، 2013) حالىق اراسىندا ۇلكەن سۇرانىسقا يە بولدىا. بۇل جيناق اقىن د. مۇسابەكوۆتى وتانداستارىنا تانىتىپ، شىعارماشىلىق ىزدەنىستەرىنىڭ جولىن كورسەتۋگە ارنالعان.

عالىم ش.ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى ينستيتۋتتان تىس عىلىمي مەكەمەلەردە دە ۋاقىتشا كەلىسىم شارتپەن قىزمە اتقاردى. مىسالى عىلىمي-زەرتتەۋ پاتەنتسيالىن كۇشەيتۋ ماقساتىندا ول ا. ياساۋي اتىنداعى حالىقارالىق قازاق-تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتى جانىنداعى تۋركولوگيا عىلىمي زەرتتەۋ ورتالىعىندا جانە تاراز قالاسىندا اشىلعان «باۋىرجانتانۋ عىلىمي زەرتتەۋ ورتالىعىندا» «حالىق قاھارمانى» ب. مومىشۇلىنىڭ 30 تومدىق ەڭبەگىن دايىنداۋ توبىندا قىزمەت ەتتى.

ءا. داۋلەتحان شىعىس تۇركىستاننىڭ بايىرعى تۇرعىندارى ۇيعىر حالقىنىڭ ءۇش عاسىرلىق 1679-1949 جج. ارالىعىنداعى قوعامدىق-ساياسي، مادەني، اسكەري ءىستىڭ قالىپتاسۋى مەن دامۋ تاريحىنا ارنالعان «شىعىس تۇركىستان حالىقتارىنىڭ ۇلت-ازاتتىق كۇرەسى ءداۋىرى ادەبيەتى» مونوگرافياسى ءالى دە وزەتىلىگىن جوعالتپاي، اتالعان كەزەڭدە ۇيعىر ادەبيەتىنىڭ ۇلت-ازاتتىق كۇرەستىڭ جارشىسى بولاعانىن كورسەتىن باستى عىلىمي ەڭبەكتەردىڭ ءبىرى بولدى.

دانا حالقىمىزدىڭ «جاقسىنىڭ اتى، عالىمنىڭ حاتى ولمەيدى» دەگەن ءسوزى بار.  بۇگىندە ءا. داۋلەتحانۇلىنىڭ ۇزاق جىلدارداعى عىلىمي ىزدەنىستەرىنىڭ جيىنتىعى رەتىندەگى «ەجەلگى جانە ورتاعاسىرلارداعى تۇركىلەر: تاريحي زەرتتەۋلەر» مەن «تۇركەش قاعاناتى (692- 766)» مونوگرافيالىق ەڭبەگى وتاندىق تاريحتىڭ الداعى ۋاقىتتا قارقىنداپ دامۋىنا جانە جاڭا ادىلەتتى قازاقستاننىڭ عىلىمعا ادال عالىمداردىڭ قالىپتاسۋىنا ۇلكەن سەرپىن بەرەتىن، ەشقاشان وزەتىلىگىن جوعالپايتىن اسا قۇندى عىلىمي ەڭبەكتەر بوپ قالا بەرەدى.

قورتىندى ويىمىزدى زاردىحان قيناياتۇلى 2011 جىلى جارىق كورگەن عالىمنىڭ «ەجەلگى جانە ورتاعاسىرلارداعى تۇركىلەر: تاريحي زەرتتەۋلەر» اتتى عىلىمي ەڭبەكتەر توپتاماسىنا جازعان العى سوزىندە ايتقان ويىن كەلتىرۋدى ءجون كورىپ وتىرمىز: «ءا. داۋلەتحان قاراپ تەكسەرۋ، تالداپ قورىتۋ تاجىريبەسى جەتىلىپ كەلە جاتقان، تاريحتا وزىندىك وي-ءورىسى، قولتاڭباسى بار زەرتتەۋشى. قولدانعان ماتەريالدارى جان-جاقتى. ونىڭ ءاربىر ەڭبەگى تاريحتىڭ كوكپار الاڭىنا تۇتقيىلدان كەلىپ قوسىلعان جاڭبىر ىسپەتتى. تاريحتان كوپ كۇتكەن جۇرتقا وسىنداي جاڭبىر قاجەت-اق!»

ارمان جۇمادىل، 

ت.ع.ك.، ش.ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تەي ج.ع.ق.

Abai.kz