«ءوز جۇرتىنا جۇمىس قىلىپ، ەڭبەك سىڭىرگەن ادامداردى قادىرلەۋ - ەلدىكتىڭ بەلگىسى» دەپ، بەلگىلى ارىسىمىز حالەل دوسمۇحامەدۇلى ايتپاقشى، كوزىن كورگەن جان رەتىندە ەسىمى الەمگە ايگىلى عالىم قانىش يمانتايۇلى ساتباەۆ جونىندە دە ايتپاي ءوتۋ اماناتقا قيانات جاساعانمەن بارا بار بولار ەدى. ءوزىمنىڭ ۇزاق عۇمىرىمدا ءتالىم الىپ، ۇيرەنىپ، ۇلگى تۇتقان تۇلعانىڭ ماعان تانىس قىرلارى جاريا بولۋى كەرەك دەگەن ويدامىن. قالاي دەگەنمەن بۇكىل سانالى تىرشىلىگىندە ەلىم دەپ، جەرىم دەپ وتكەن ازاماتتىڭ ەستەلىگىنە سوقپاي وتۋگە ءسىرا دا بولماس.

«ءوز جۇرتىنا جۇمىس قىلىپ، ەڭبەك سىڭىرگەن ادامداردى قادىرلەۋ - ەلدىكتىڭ بەلگىسى» دەپ، بەلگىلى ارىسىمىز حالەل دوسمۇحامەدۇلى ايتپاقشى، كوزىن كورگەن جان رەتىندە ەسىمى الەمگە ايگىلى عالىم قانىش يمانتايۇلى ساتباەۆ جونىندە دە ايتپاي ءوتۋ اماناتقا قيانات جاساعانمەن بارا بار بولار ەدى. ءوزىمنىڭ ۇزاق عۇمىرىمدا ءتالىم الىپ، ۇيرەنىپ، ۇلگى تۇتقان تۇلعانىڭ ماعان تانىس قىرلارى جاريا بولۋى كەرەك دەگەن ويدامىن. قالاي دەگەنمەن بۇكىل سانالى تىرشىلىگىندە ەلىم دەپ، جەرىم دەپ وتكەن ازاماتتىڭ ەستەلىگىنە سوقپاي وتۋگە ءسىرا دا بولماس.

مەن مۇناي تەحنيكۋمىن اياقتاعان سوڭ، ەمبى كەنىشتەرىندە ەكى جىلداي جۇمىس ىستەپ، 1939 جىلدىڭ قاراشا ايىندا تاۋ-كەن مەتاللۋرگيا ينستيتۋتىنا ءتۇستىم. بۇل قازىرگى قانىش ساتباەۆ اتىنداعى قازاق ۇلتتىق تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتى بولاتىن. اعالارىم اسكەر قاتارىندا بولعاندىقتان، وتباسىنىڭ جاعدايىنا وراي، ينستيتۋتتا وقي ءجۇرىپ، الەمگە ايگىلى گەولوگ عالىم - قانىش اعا باسقاراتىن گەولوگيالىق عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنا كوللەكتورلىققا ورنالاستىم. سودان، جوعارعى كۋرستارعا جەتكەندە كىشى عىلىمي قىزمەتكەرلىككە اۋىستىم. ارينە، جاستىق شاق، بۋىرقانعان ارمان كۇندەلىكتى 12-13 ساعاتتىق جۇكتى اۋىرسىنباي ارقالادى. ول مەزگىل قانىش اعانىڭ جەزقازعاندا ون بەس جىلداي بولىپ، ول ءوڭىردى وندىرىستىك تە، تەوريالىق رەتتە دە «ۇلكەن جەزقازعان» اتاعىنا جەتكىزىپ، اتالعان ينستيتۋتقا ديرەكتورلىققا تاعايىندالعان كەزى ەدى. ءارى كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ قازاقستاندىق فيليالىنىڭ ورىنباسارى، ودان كوپ ۇزاماي فيليالدىڭ توراعاسى بولىپ ۇلگەرگەن ەدى.

1941 جىلى جازعى دەمالىسقا بارا المايتىنىمدى سەزىپ، تاجىريبە الۋ، از-ماز قاراجات تابۋ ءۇشىن قانىش اعاعا بارىپ، ورتالىق قازاقستانعا باعىتتالعان مىس-كەنىن ىزدەستىرۋ ەكسپەديتسياسى قۇرامىنا ەندىم. ال، 1942 جىلى ءساۋىر ايىندا وقۋدان ءبىر جىل ءۇزىلىس جاساپ، قانىش اعا مەنى ماڭعىستاۋعا مارگانەتس كەنىن ىزدەۋ-زەرتتەۋ ماقساتىندا وتان قورعاۋداعى ماڭىزى وتە زور ەكسپەديتسيا قۇرامىنا قوستى. ماڭعىستاۋ ول ۋاقىتتا گۋرەۆ وبلىسىنىڭ ءبىر اۋدانى عانا ەدى. بۇل نەمىس باسقىنشىلارىنىڭ ۋكرايناداعى نيكوپول مارگانەتس كەنىن ۋاقىتشا باسىپ الۋىنا بايلانىستى تانكى جاسايتىن مەتالل وڭدەۋ سالماعى قازاقستانعا تۇسكەن كەزەڭ بولاتىن. ەلىمىزدەگى كەن بايلىعىن اڭگىمەلەگەندە قانىش يمانتايۇلى كومىرسۋتەكتى (مۇناي-گازدى) ءبىرىنشى ورىنعا قوياتىن. سونىڭ كورىنىس-ايعاعىنداي، الماتىعا كەلگەن 1940 جىلى تاۋ-كەن، مەتاللۋرگيا ينستيتۋتىندا مۇناي فاكۋلتەتىن اشقىزىپ، وعان الىنعان وقۋشىلارعا ءدارىس وقۋعا 1934 جىلى ماسكەۋدىڭ ي.م. گۋبكين اتىنداعى ينستيتۋتىنىڭ تۇلەگى، دوسسور كەنىشىنىڭ باس گەولوگى نارەن ورىنبايۇلى يماشەۆتى ارنايى شاقىردى.

ق.ي. ساتباەۆ 1946 جىلى مامىردا قازاقتىڭ عىلىم اكادەمياسىن قۇرىپ، ونىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى بولىپ سايلاندى. سول جىلدىڭ ماۋسىمىندا گۋرەۆتە رەسپۋبليكالىق اكادەميانىڭ «ەمبى-جايىق عىلىمي-زەرتتەۋ بازاسىن» ۇيىمداستىردى. 1956 جىلى وسى مەكەمە مۇناي ينستيتۋتى اتالىپ، 1960 جىلى ول ەكىگە ءبولىنىپ، گەولوگيا جانە گەوفيزيكا ينستيتۋتى جانە مۇناي حيمياسى مەن تابيعي تۇزدار ينستيتۋتىنا اينالدى. گەولوگيا جانە گەوفيزيكا ينستيتۋتى 1963 جىلى قانىش يمانتايۇلىنىڭ ۇيعارۋىمەن وداقتىق گەولوگيا مينيسترلىگىنە باعىندىرىلىپ، ءبىراز جىلداردان كەيىن قازاقتىڭ مۇناي گەولوگيالىق بارلاۋ عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى (كازنيگري) دەگەن اتپەن رەسپۋبليكاعا قايتارىلدى.

قىسقاسى، قانىش اعا قازاق عىلىم اكادەمياسىن كسرو كولەمىندە العا شىعارسا، ونىڭ قاراۋىندا بولعان «كازنيگري» عىلىمي تۇرعىدان ءوزىن بىرنەشە رەت اقتاعانىنا دالەل جەتكىلىكتى. باسقانى بىلاي قويعاندا، 1982 جىلى بۇرىنعى وداقتىق گەولوگيا مينيسترلىگى «كارتا نەفتەگازونوسنوستي پريكاسپيسكوي پروۆينتسي ي نيجنە-ۆولجسكوي نەفتەگازونوسنوي وبلاستي» ەڭبەگىن باستىرىپ شىقتى. رەداكتورلارى: ت.ن.جۇماعاليەۆ، ل.گ.كيريۋكين، د.ل.فەدوروۆ. بۇل قۇندى ەڭبەك ونداعان جىلداردىڭ - كازنيگري، نيجنە-ۆولجسكي ينستيتۋت گەولوگي ي گەوفيزيكي جانە ۆنيگني (ۆسەسويۋزنىي ناۋچنو-يسسلەدوۆاتەلسكي نەفتيانوي ينستيتۋت) عىلىمي زەرتتەۋلەرىنىڭ ناتيجەسى. كۇنى بۇگىندە پايدالانۋدان تۇسپەگەن. الدا دا تالاي جىلدار قولدانىلاتىنىنا كەپىلدىك بەرۋگە بولادى. وسىنداي ەڭبەككە العىس تا، سىي-سياپات تا الىپ كورگەنىمىز جوق. ءبىر وپىنارلىق جاي - سول كازنيگري-ءدىڭ 60 جىلدىعى دا ەسكەرۋسىز قالدى.

سول كەزدىڭ وزىندە قانىش يمانتايۇلى ساتباەۆ: «...باتىس قازاقستاندى زەرتتەۋ مەن يگەرۋ پروبلەمالارىن كەڭىنەن تالقىلاۋدىڭ قاجەتتىلىگى الدەقاشان ءپىسىپ-جەتتى» دەسە، 1949 جىلدىڭ باسىندا گۋرەۆتە باتىس قازاقستاننىڭ وندىرىستىك كۇشىن يگەرۋگە ارنالعان قازاق عىلىم اكادەمياسىنىڭ كوشپەلى سەسسياسىن وتكىزىلدى. ال، 1959 جىلى مامىردا قانىش يمانتايۇلى مەن نۇرتاس ءداندىبايۇلى وڭداسىنوۆ سولتۇستىك كاسپي ويپاتىنىڭ مۇناي-گاز پروبلەمالارىنا مەڭزەلگەن بۇكىلوداقتىق عىلىمي-تەحنيكالىق كونفەرەنتسيا وتكىزۋگە مۇرىندىق بولدى. بۇل كۇردەلى فورۋمداردىڭ ەڭبەك جيناعىنا ەنگەن شارالار بۇگىندە دە ىسكە اسۋدا...

تاعى ءبىر ايتا كەتەرلىك جايت، قانىش يمانتايۇلى سوناۋ 1924 جىلى 25 جاسىندا انا تىلىمىزدە اراب الىپپەسىمەن 592 بەتتىك «الگەبرا» وقۋلىعىن جازعان ەكەن. ال، 1929 جىلى لاتىن گرافيكاسىنا كوشىرگەندە ونىڭ كولەمى 1400 بەتكە جەتكەن. بيىل كيريلليتساعا كوشىرىلىپ باسىلىپتى. ق.ساتباەۆ «الگەبراسىنىڭ» ءتىلى جاتىق، ەسەپ بەرۋ لوگيكاسى بەرىك، ەسەپ شىعارۋ تۇزىلىمدەرى شيراق تا شىمىر. ءبىزدىڭ ورىس تىلدە سويلەيتىن كەي اعايىندار ساتباەۆ جازعان «الگەبرامەن»، بەتتەرى قىزارماسا، ("انا ءتىلى" گازەتىنىڭ 7-13 مامىر، 2009 جىلعى №18 (959) سانىمەن تانىسۋىن مەڭزەر ەدىم.

ءتىلىمىزدى مەنسىنبەيتىندەر سول ماقالاداعى: «كەزىندە الاش زيالىلارى قازاق حالقىنىڭ تەز ارادا وركەنيەت لەگىنە قوسىلۋى ءۇشىن بار ءبىلىمىن اياماي، تەر توگە، سان سالادا وقۋلىق جازىپ شىعارعان. ماسەلەن، ءاليحان بوكەيحانوۆ استرونوميا مەن جاعىراپيانى، ماعجان جۇماباەۆ پەداگوگيكانى، حالەل دوسمۇحامەدوۆ اناتوميا مەن زوولوگيانى، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ پسيحولوگيانى، احمەت بايتۇرسىنوۆ، ەلدەس وماروۆ، ءنازىر تورەقۇلوۆ ءتىل ءبىلىمىن، مۇحتار اۋەزوۆ ادەبيەتتى جازسا، ال، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، سۇلتانبەك قوجانوۆ، ءالىمحان ەرمەكوۆ ماتەماتيكاعا دەن قويعان» دەگەن جولدارعا ەرەكشە نازار اۋدارسا، قانە!. ماتەماتيكانىڭ ىشىندەگى كۇردەلى ءپان «الگەبرانى» قانىش يمانتايۇلى قولعا العاندىعىن جوعارىدا كەلتىردىك. ح.دوسمۇحامەدوۆ ماماندىعى ادام دارىگەرى بولا تۇرىپ، قازاق ءتىلىنىڭ ۇندەستىك زاڭىن قالدىردى (زاكون سينگارمونيزما), مۇنى بىلەتىندەر وتە از...

اتىراۋ وبلىسىنىڭ حالقىنا دا قانىش يمانتايۇلى جاقسى تانىس ەدى. 1957 جىلى كسرو جوعارعى كەڭەسىنىڭ ءىV شاقىرىلۋىندا گۋرەۆ وبلىسىنان دەپۋتاتتىققا سايلاندى. رەسپۋبليكامىزدىڭ وبلىستارىنىڭ ىشىنەن العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ قانىش يمانتايۇلىنا گۋرەۆ قالاسىندا ەسكەرتكىش قويىلىپ، ورتالىق كوشەلەردىڭ بىرىنە جانە ءبىر ورتا مەكتەپكە سول كىسىنىڭ ەسىمى بەرىلگەنىنە اتىراۋلىقتار بەك ريزا.

قانىش يمانتايۇلى ساتباەۆ، انا ءتىلىمىزدىڭ ناعىز جاناشىرى ەدى. بەس جىل قاراۋىندا قىزمەت ەتكەنىمدە، ونىڭ قازاقپەن ورىسشا سويلەسكەنىن ەستىگەن دە، كورگەن دە ەمەسپىن.

مۋزىكالىق ساۋاتىم بولماسا دا، زاتاەۆيچتىڭ «قازاقتىڭ 1500 ولەڭى» اتتى نوتالى كىتابىنان قانەكەڭنىڭ ءۇش ولەڭ ورىنداعانىن كەزدەستىرگەنمىن. سول نوتالى كىتاپتان جەرلەس، قازاقتان شىققان العاشقى تاۋكەن ينجەنەرلەرىنىڭ ءبىرى، مۇنايشى-گەولوگ، باتىس الاشوردانىڭ باسشىلارىنىڭ ءبىرى سانالاتىن قىزىلقوعالىق بەركىن مۇحاشۇلى اتشىباەۆتىڭ دا ەكى-ءۇش ولەڭىنىڭ اتىن وقىدىم. سونىڭ ءبىرى - مۇحيتتىڭ «پاڭ كويلەگى».

قانەكەڭنىڭ ايتۋلى ەرلىگىنىڭ جانە ءبىرى رەتىندە مىنا ءبىر جايدى دا ايتپاي وتۋگە بولماس.

1962 جىلى ماڭعىستاۋدى تۇرىكمەندەرگە بەرۋ تۋرالى دۇركىن-دۇركىن ماسكەۋدەن كوميسسيالار كەلىپ، اڭگىمەلەر كوبەيىپ، ورتالىق كوميتەتتىڭ پلەنۋمىنا ۇسىنىستار دايىندالىپتى. ارينە، باس حاتشى ن.س.حرۋششەۆتىڭ مىنەزى مەن ءىس-قيمىلدارىنداعى وقىس ارەكەتتەر كۇتپەگەن جاعدايلارعا سوقتىرۋى مۇمكىن ەكەنى كوپشىلىككە ءمالىم ەدى. ءبىر كەزدە ۋ.چەرچيلل ن.حرۋششەۆ تۋرالى ايتا كەلىپ، ونىڭ باستى قاتەسى تەرەڭ قۇزدان ەكى رەت ىرعىپ وتۋگە تىرىسقانىندا، دەسە، كەلتىرىلگەن جاعداي دا سونىڭ بىرىنە ۇقسايتىن سياقتى.

رەسپۋبليكادا تۇركىمەنستانعا كەن ورىندارىن بەرمەۋ ماسەلەسى جونىندە مەملەكەتتىك كوميسسيا قۇرىلىپ، ونى اكادەميا پرەزيدەنتى قانىش ساتباەۆ باسقاردى. لەنين سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتتارى - گەولوگيا ءمينيسترى ش. ەسەنوۆ، باتىس قازاقستان گەولوگيا باسقارماسىنىڭ باس گەولوگى ن.و. يماشەۆ وسى كوميسسيانىڭ قۇرامىنا ەنگىزىلىپتى. كوميسسيا باسشىلارى 1962 جىلدىڭ اياعىندا ماسكەۋگە بارىپ، اتالمىش ماسەلەنى تالقىلاعاندا، وداقتىق ورتا ماشينا جاساۋ ءمينيسترى ە.ب.سلاۆسكي، گەولوگيا ءمينيسترى ا.ۆ.سيدورەنكو قازاقستاندىقتارعا قۇرمەتپەن قاراپ، قولداپتى. سونداي-اق، مۇناي ونەركاسىبى ءمينيسترى س.ا.ورۋدجەۆ «جەتىبايدىڭ» اشىلعانىنا ريزاشىلىق ءبىلدىرىپ، «قازاقستان ۇلكەن مۇنايدى اشقان بولسا، ونى يگەرۋ دە قولىنان كەلەدى» دەپ، ق.ي. ساتباەۆ باسقارعان كوميسسيانىڭ شەشىمىن قولداپتى.

سونىمەن، «ۇيقىداعى ارۋ» دەپ ءوزى اتاعان ماڭعىستاۋداي «ارۋدى» ۇيقىسىنان وياتىپ، ورىنسىز «ۇزاتىلۋدان» اراشالاپ قالعانى جادىمىزدا ماڭگىلىك جاڭعىرىپ تۇرۋعا ءتيىس.

ءوزىنىڭ عالىمدىعىنا كەلسەك، ق.ي.ساتباەۆ بۇرىنعى وداقتا شىعىس جانە بالتىق بويى حالىقتارى وكىلدەرى ىشىندە، 1946 جىلى ءبىرىنشى بولىپ كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى بولىپ سايلاندى. وتكەن عاسىردىڭ 80-ءشى جىلدارى ق.ي.ساتباەۆ ءبىر توپ ارىپتەستەرىمەن لەنيندىك سىيلىققا يە بولعان - قازاقستاننىڭ «بولجامالى مەتاللوگەنيالىق كارتاسىن» جاساقتاپ، الەمنىڭ ايگىلى عالىمدارىنىڭ تاڭدايىن قاقتىرعان. ول جۇمىستىڭ ءمان-ماعىناسىن تۇيىندەپ ايتقاندا: قاي مەتالدى، قاي تاۋ جىنىستارىنان، قانداي تەرەڭدىكتە، قاي وڭىردەن ىزدەۋ كەرەك ەكەندىگى... بۇل تۋرالى 1999 جىلى رەسەي عىلىم اكادەمياسى مۇشەلەرى: «قانىش يمانتايۇلى مىنا جۇمىسىمەن ءوز قاتارلارىنان جارتى عاسىر ىلگەرى كەتتى. ءبىز وسى شەشىمىمىزدى ءححى عاسىردىڭ باسىندا قايتا ايتامىز» دەگەن-ءدى.

قانىش اعا عىلىمي كەڭەستەردە تەحنيكالىق ءتىلىمىزدى قازاق ادەبيەتىنىڭ قاتارىنا جەتكىزۋدى قوزعاپ، ونى ىسكە اسىرۋدا اۋەلى ءار سالادا تەرميندەر سوزدىگىن جاساقتاۋدى العا تارتاتىن-دى. وسى وسيەتكە سايكەس، 1998 جىلدىڭ اياعىندا مۇنايدىڭ 100 جىلدىعى قارساڭىندا ورىسشا، اعىلشىنشا جانە قازاقشا تۇڭعىش رەت «مۇناي جانە گاز گەولوگياسى تەرميندەرىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگىن» دايارلاعانبىز.

«قازاقويل» ۇلتتىق مۇناي كومپانياسىنىڭ سول كەزدەگى پرەزيدەنتى نۇرلان وتەپۇلى بالعىمباەۆ وقىرمان قاۋىمعا جولداعان حاتىندا: «قازاقويل» ۇلتتىق مۇناي-گاز كومپانياسى سوزدىكتى باستىرۋدى قازاقستان پەترولەۋم اسسوتسياتسياسىنا ۇسىندى... بۇل مەملەكەتتىك مارتەبە العان انا ءتىلىمىزدى يگەرۋ، ونى وركەندەتۋگە ۇمتىلعان ەلىمىزدىڭ قاجەتىنە جاراتۋ جولىنداعى ءبىر قادام دەپ بىلەمىن. سوزدىك مۇنايشى ماماندار، جوعارعى جانە ورتا وقۋ ورىندارى مەن ستۋدەنتتەر، جالپى اۋدارماشىلار ءۇشىن وتە ماڭىزدى قۇرال بولماق» دەپ جازدى.

وندا، ودان ارمەن قاراي: «سول سەبەپتى مۇناي جانە گاز سالاسىنداعى قولدانىسقا تۇسكەن تەرميندەردى ساراپتاپ، ءبىر ىزگە كەلتىرگەن اۆتورلار مەن قازاقستان پەترولەۋم اسسوتسياتسياسىنا ريزاشىلىعىمدى بىلدىرەمىن» - دەلىنگەن. سوزدىك ءۇش تىلدە وسى جولداۋمەن اشىلعان.

ايتىپ ايتپاي نە كەرەك، وسىنداي ونەگەلى دە ءونىمدى عۇمىر يەسى. تالاي مقالا، كىتاپقا ارقاۋ ەتۋگە جەتەتىندەي ماتەريال. الايدا ءبىر نارسەنى ەسكەرمەۋگە بولمايدى. ول قانىش اعانىڭ ادامگەرشىلىك قىرى. جاراتىلىسىنان دارىندى، تەرەڭ وي يەسى، ءون بويىنداعى تاماشا قاسيەتتەردى ەڭبەكقورلىعىمەن ۇشتاستىرا بىلگەن، قاراپايىم دا قايىرىمدى، كىشىپەيىل، ۇلكەنمەن دە، كىشىمەن دە ءتىل تابىسا بىلگەن، جاساندى مىنەزدەن اۋلاق بولەكشە بىتىمگە يە بولمىسى.

«مەن جەتەلەپ ولەمىن ورگە قاراي قازاقتى»، - دەپ شاكارىم قاجى ايتقانداي، قانەكەڭ دە قازاعىمدى ءومىر بويى ورگە جەتەلەپ ءوتتى.

«حالىقارالىق قانىش ساتباەۆ اتىنداعى قورعا» جەتەكشىلىك ەتەتىن ارىپتەسىمىز، تاۋ-كەن ينجەنەرى، مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، دارىندى اقىن كاكىمبەك سالىقوۆ ءبىر ولەڭىندە ول كىسى تۋرالى:

«الىپتار بار، الەمگە تىرەۋ بولعان،

ادىرلار بار، ارقاعا سۇيەۋ بولعان.

قىراندارعا قارشىعا ءۇيىر دەيدى،

كوڭىل قوسسا، بىرەۋگە بىرەۋ قورعان»، دەپ جىرلاعان ەدى. ايتسا ايتقانىنداي، قانىش يمانتايۇلى وتانىمىزعا، حالقىمىزعا، جەرىمىزگە، تابيعي بايلىقتارىمىزعا تىرەۋ دە، سۇيەۋ دە، قورعان دا بولا بىلگەن جانداردىڭ ءبىرى رەتىندە تاريح تورىنەن ويىپ تۇرىپ ورىن الۋعا ابدەن قۇقىلى.

تاۋمۇش جۇماعاليەۆ،

قر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى،

قازاقستانعا ەڭبەگى سىڭگەن مۇنايشى-گەولوگ.

اتىراۋ وبلىسى جانە قىزىلقوعا اۋدانىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى.

«انا ءتىلى» ۇلت اپتالىعى. 28-تامىز 2009 جىل