ارما الەۋمەت! سىزدەرمەن سىر-سۇقبات وتكىزبەگەلى اۋدەم ۋاقىت بولىپتى...

ورقون بويى قاراقورىم (حارحورين) دالاسى كۇلتەگىن مەن بىلگى قاعان ەسكەرتكىشى (ماڭگىتاسى). تاسقا بادىزدەلگەن بىتىك جازۋىن قولمەن سيپاپ، ەجىكتەپ وقىپ، باسىنا ءتاۋ ەتىپ كەلدىم. دالا ءدۇبىرى، بابالار گۇبىرى قۇلاعىما ۇىلدەدى...

رۋنا جازۋىمەن العاش مەكتەپ وقىپ جۇرگەندە تانىسا باستادىم. ءار بەيسەنبى كۇنى ەكى ساعات ەكى سىنىپتىڭ وقۋشىلارى بىرىگىپ قازاقستاندىق ءان-كۇيدى نەمەسە دەرەكتى فيلمدەردى تاماشالايتىنبىز. بىردە كۇلتەگىن ەسكەرتكىشىنىڭ كوشىرمەسىن جاپون عالىمدارى استاناعا كوشىرگەنى تۋرالى دەرەكتى ءفيلمدى كوردىك. ي.تاسماعامبەتوۆ، م.قوزىباەۆ باستاعان قازاقستان دەلەگاتسياسىنىڭ موڭعولياداعى ورقون ەسكەرتكىشتەرىنە جاساعان ساپارىن كورسەتتى. زالدىڭ ءىشى قۇلاققا ۇرعان تاناداي تىپ-تىنىش، ءبىز بەرىلە تاماشالاپ وتىرمىز. اراسىندا و.سۇلەيمەنوۆتىڭ كۇلتەگىن ماڭگىتاسىنداعى سوزدەردى مانەرىنە كەلتىرە وقىعان قيىعى بار. ءبارى قۇلاعىمىزدا قالدى. كەيىن ۇيگە قايتقانىمدا ۇلتتىق ارنانىڭ "كۇلتوبە" باعدارلاماسىن جۇرگىزۋشى مارقۇم راحات مامىربەك كەزەكتى ءبىر باعدارلاماسىن ورقون ەسكەرتكىشىنەن سيتات كەلتىرە "جوعارىدا كوك ءتاڭىرى، تومەندە قارا جەر جارالعاندا، ەكەۋ ارا كىسى وعىلى جارالعان، كىسى وعىلىنا اتالارىم بۇمىن قاعان، ەستەمي قاعان بيلىك جۇرگىزدى",- دەپ باستاعاندا تاڭعالعانىم سونشا وتىرعان ورنىمدا قاتىپ قالدىم. سودان باستاپ قاسقىردىڭ بولتىرىگى قۇساپ "تاۋعا قاراپ ۇليتىندى" تاپتىم. بۇل مەنىڭ مۇستافا شوقايدىڭ ءوز داۋىسىن "كۇلتوبەدەن" تىڭداعاننان كەيىنگى ەكىنشى تامسانۋىم ەدى...

كەيىن جوعارى ءبىلىم الىپ پەكيندە وقىدىم. جاپونيادان، پەتەربۋرگتەن، امەريكادان وقىپ كەلگەن بىلىكتى تۇركىتانۋشىلاردىڭ الدىنان ساباق الدىم. اسىرەسە تۇركياداعى وقۋ كەزەڭىندە تۇركىتانۋدىڭ جاڭا باعىتتارىمەن، تىڭ جۇيەسىمەن تانىستىم. قاي جەرگە بارسام دا، باقىتتى دا سالىمدى شاكىرت بولدىم، كىلەڭ بىلىكتى تۇركىتانۋشىنىڭ الدىن كوردىم.

سونىمەن، ءال-قيسسا...

ءبىرىنشى، تۇركىلىك گەوگرافيالىق تانىم مەكتەپ باعدارلاماسىندا انىق وقىتىلۋى كەرەك دەپ ويلايمىن. جاڭىلماسام ءبىزدىڭ وقۋ ادىستەمەمىز بارلىق تاريحتى تەك قازاقستاننىڭ بۇگىنگى اكىمشىلىك تەرريتورياسى اۋماعىنان قاراستىرادى دا، جالپى تۇركىلىك ەتنيكالىق شەكارانىڭ بولمىسى انىقتالمايدى. تۇركىلىك ەتنيكالىق كەڭىستىكتى تانىپ ءوسۋدىڭ مەكتەپتەگى تاجىريبەسىن ءوز باسىم ءبىر كىسىلىك سەزىنىپ ءوستىم. اتالعان تانىم بالانىڭ سانا-سەزىمىنە عىلىم تانىرلىق ىنتانى قۇيادى. بالا كۇننەن جەر-جاھاننىڭ جارتىسىن بابادان قالعان بايىرعى اۋماعىم دەپ تانۋدا تۇرعان نە بار؟! ورقون، ەنيسەي، تۇلا، ونون، كەرۋلەن، ەرتىس، ىلە، سىر مەن جايىق ءتىپتى تەڭ (دون) وزەندەرىنە دەيىن جادىنا ساقتاپ وسسە ءار بالانىڭ قاعانشىل، قانشىل بولارى انىق. ەسەيە كەلە وعان جاقىت (ياكۋت) تا، ماديار (ۆەنگر) دا باۋىر...

ەكىنشى، تۇركىلىك ەتنيكالىق گەوگرافيا انىقتالىپ بولعان سوڭ مەكتەپ وقۋشىلارى 9- سىنىپتان باستاپ تۇركىتانۋ (تۇرىكتانۋ) ساباعىن ارنايى وقىسا قۇبا-قۇپ بولار ەدى. تۇركىتانۋ پانىندە تۇركىلەر كىمدەر، قاشان، قالاي ءبولىندى، كىم قايدا مەكەندەيدى، سانى، ءتىلى مەن ورتاق ءداستۇرى، قازاققا قانشالىق جاقىندىعى تۋرالى ماعلۇمات جۇيەلى وقىتىلسا، بۇل ءبىر جاعىنان رەسەيلىك ورىس-گلوباليزاتسيا مەن اراپ-گلوباليزاتسياسىنان جانە شىعىستىق قىتايزاتسيادان ساقتاپ قالاتىن مادەني، رۋحاني قالقان بولار ەدى. وسىنداي ءبىلىم باعدارلاماسى جيىرما نەمەسە وتىز جىلدا ناتيجەسىن بەرەتىن بولادى دا، تۇركى بالاسى جاڭا يدەيالار مەن جاڭا قۇندىلىقتار اياسىندا ءبىر-بىرىنە جاقىنداۋدىڭ كەزەكتى مۇمكىندىكتەرىن تابار ەدى.

ءۇشىنشى، ەگەر شىنىمەن ءبىز بۇنى مەكتەپ باعدارلاماسىندا جۇيەلى وقىتا بىلسەك، وندا جاقىن جىلدارى تۇركىلىك باعىتتاعى جاڭا التىن ءداۋىر باستالار ەدى. مىسالى، ءبىز قازاقتار تاتارلاردىڭ ىشىندە قانداي مادەني تولقۋ بولىپ جاتقانىن، قانداي ادەبي، رۋحاني جاڭا باعىتتار قالىپتاسىپ جاتقانىنان مۇلدە حابارسىزبىز، نوعاي دا، باشقۇرت تا جانە بارلىق تۇركى باۋىرلار دا ءدال سونداي... وزبەك، قىرعىز، ۇيعىر نەمەسە ياكۋتتاردىڭ ءتىلى، ادەبيەتى، مادەنيەتى مەن رۋحانياتى قانداي جاقسىلىقتى جاعالاپ يگىلىككە قاراي ۇمتىلىپ جاتقانىن بىلە بەرمەيمىز، اركىم ءوز الدىنا ءبىر توبە، ءوز قوتىرىن ءوزى قاسىپ بەيمالىم كەتىپ بارا جاتىر. زاۋدەعالام، ارامىزدا ورتاق تانىم مەن تۇيسىك بولسا بىرگە اقىلداسىپ بىرىگىپ يگىلىككە ۇمتىلار ەدىك. تاريح، ءتىل جانە مادەني تانىمدارعا بايلانىستى اركىم وزىنە تارتادى، ءبىز قازاققا تارتامىز. سونىمىزدان ۇتقانىمىز قايسى؟!.

ءتورتىنشى، وسى ۋاقىتقا دەيىن سىرتقى ساياساتتا "ەتنيكالىق قازاقتار" دەگەن ۇعىم بەلسەندى قولدانىستا بولدى. ەگەر ءبىز "ەتنيكالىق قازاقتار" دەگەن ديپلوماتيالىق ۇعىمدى "ەتنيكالىق تۇركىلەر" دەگەنگە الماستىرساق وندا كوپ دۇنيە ۇتار ەدىك. اتاپ ايتقاندا الدىمەن ايماقتىق پانتۇركيزم قالىپتاسادى. مىسالى كەيبىر تۇركىلىك تاريحي ايماقتاردا ەتنيكالىق قازاقتار مۇلدە جوق، ەسەسىنە ەتنيكالىق تۇركىلەر (ياكۋت، قۇمىق، قاراشاي، نوعاي، تاتار، ت.ب) بار. ولاردىڭ ءوز جەرىندە ءوزىن ەركىن سەزىنۋى نەمەسە مادەني ورتاق قۇندىلىقتاردان بىرگە يگىلىكتەنۋىندە ءبىزدىڭ اتقارۋى ءتيىس مىندەتىمىز بار ەكەنىن ولار دا، ءبىز دە تەڭ سەزىنۋىمىز كەرەك.

بەسىنشى، تۇركىلىك گەوگرافيالىق انىقتاما جانە تۇركى ماسشتابىنا باعىتتاپ جۇمىس ىستەۋ قازاقستاندىق جاڭا ءيميدجدىڭ تىڭ مۇمكىندىگى. ءبىزدى قورشاعان ءتورت ۇلكەن مادەني كەڭىستىك بار. ولار: شىعىس وركەنيەتى (قىتاي، جاپون، كورەي); سوعدى (سارت، تاجىك، يران، قوراسان); ورتاشىعىس (اراپ الەمى) جانە سلاۆيان الەمى. بىراق ءبىز وسى ءتورت كەڭىستىكپەن كورشى ىقپالداسىپ وتىرعانىمىزبەن، بىزگە ەۋروپالىق جانە امەريكالىق جاڭا مادەني، تەحنولوگيالىق ءھام ءتۇرلى جاڭا-جاڭا قۇندىلىقتار دا اسەرىن تيگىزۋدە. شىعىستاعىسى شىعىسقا، قوراسانداعىسى يرانعا، باتىستاعىسى سلاۆياندىق گلوباليزاتسياعا ءبىر-بىردەن ۇشىراپ جۇتىلىپ جاتقان تۇركى بالاسىنىڭ وزىنە ءتان ورتاق قۇندىلىعى مەن ورتاق تانىم، تۇيسىگى نەگە جوق؟-,دەيتىن سۇراق تۋىندايدى.

التىنشى، تاريحتا تۇركىلەر دالالىق نانىم-سەنىم رۋحى نەگىزىندە تاڭىرلىك تانىم ارقىلى جەر-جاھاننىڭ جارتىسىنا دەيىن ءتارتىپ ورناتتى. تۇركىلەر وزدەرىن ءتاڭىردىڭ جەر بەتىنە ءتارتىپ ورناتۋشى اسكەرى دەپ سانادى، ياعني كوكتىڭ تۇقىمى دەدى. وسى كوكتىڭ تۇقىمى ۇعىمى بارا-بارا ساياسي يدەولوگيالىق مۋتاتسياعا ۇشىراپ شىڭعىس قاعان كەزەڭىندە "التىن ۇرىق" دەيتىن تانىمعا اينالدى. تۇركىلىك ەتنيكالىق ماسشتاپتى انىقتاعان كەزدە "كوكتىڭ تۇقىمىنان - التىن ۇرىققا" دەيىنگى كيىز تۋىرلىقتى دالانىڭ ساياسي تانىمى بىرگە انىقتالىپ وتىرسا وندا كوپ دۇنيەنىڭ شەشۋى تۇسىنىكتى بولعان بولار ەدى. وسى ساياسي كونتسەپتسيانىڭ نەگىزىندە تۇركىلەر ءاربىر رۋحاني سەنىمنىڭ تۇركىلىك باعىتىن قالىپتاستىرىپ وتىردى. مىسالى، تۇركىلەر پارسى گلوباليزاتسياسى ىقپالىندا يسلام قۇندىلىقتارىمەن جاقىن تانىستى، بىراق مۇسىلمانشىلىقتىڭ تۇركىلىك باعىتىن قالىپتاستىردى ياعني تۇركى مۇسىلمانشىلىعى نەمەسە تۇركىلىك يسلام. تۇركىلىك يسلام اراپگلوباليزاتسيانىڭ مادەني ىقپال جۇرگىزۋىن تەجەپ، ەسەسىنە تۇركىلىك تانىمدار يسلاممەن اسسوتسياتسيالاندى دا كەيبىر ورتا شىعىستىڭ ءدىني نەگىزدە قالىپتاسقان مادەني ەرەكشەلىكتەرى ۇستەمدىگىن جۇرگىزە المادى. ال، قاي ايماقتا تۇركىلىك يسلام السىرەسە سول ايماقتاعى تۇركىلەر بىرتىندەپ اراپ-پارسىعا ءسىڭىپ كەتتى. بۇگىنگى كۇنى "تۇركىلىك يسلام نەمەسە تۇركى مۇسىلمانشىلىعى" ۇعىمى تاعى دا داعدارىسقا ۇشىراپ، ورتا شىعىستىڭ ءدىني جانە گەوگرافيالىق نەگىزدە قالىپتاسقان نەو اراپگلوباليزاتسياسى قايتادان ىقپالىن جۇرگىزىپ جاتىر. بۇل رۋحاني وتارلىقتىڭ باسى. اراپگلوباليزاتسيامەن بولعان كۇرەستى تىكە دىنمەن كۇرەسكە اينالدىرماي، ەسەسىنە كۇرەس جولىنا وزگەرىس ەنگىزە وتىرىپ تۇركىلىك يسلامدى كۇشەيتكەن دۇرىس.

جەتىنشى، تۇركىلىك ەتنيكالىق كەڭىستىكتى تانىعان كەزدە زايىرلى كوزقاراستى دا ساقتاپ وتىرعانىمىز دۇرىس. تۇركىلەر ءارتۇرلى سەبەپتەرگە بايلانىستى ءتۇرلى ءدىني نانىم-سەنىمدەرگە بولىنەدى. بۇل ولاردىڭ كىناسى دە، كەرەمەتى دە ەمەس، جاي قوعامدىق قۇبىلىس. تۇركىلىك كوشپەندى دالا وركەنيەتى بارىنە بىردەي ورتاق نىسان بولۋى شارت. ءوزى سەنەتىن قاندايدا ءبىر كلاسسيكالىق ءدىن ءتۇرى ەشقايىسسىنا تىقپالانبايدى. مىسالى، ءبىز ءدىني ىقپال نەگىزىندە ورتا شىعىستان كەلگەن قانى مەن زاتى باسقا كەز-كەلگەن اراپپەن ءبىر داستارقاندا وتىرىپ تاماق ىشە الامىز، ال تاۋدىڭ ارعى بەتىندە تۇرىپ جاتقان گورنو-التايلىقتاردىڭ داستارقانىن "ارامسىنىپ" وتىرامايمىز. بىزگە ورقون، ەنيسەي، كەرۋلەن مەن تۇلا وزەنىنە قاراعاندا ورتا شىعىستىڭ شولدەرى الدە قايدا ىستىق، الدە قايدا جاقىن... ەگەر ءبىز تۇركىلىك ماسشتاپتى انىقتاعان كەزدە ءدىني فاكتوردى ۇستەمدىككە شىعارساق وندا كوپ مۇمكىندىكتەن ايرىلامىز.

سەگىزىنشى، ەجەلگى عاسىرلاردا تۇركىلەردى سوعدانيتتەر، ورتا جازىق قىتايلارى "جابايى" دەپ سانايتىن. ولارشا تۇركىلەر ات ۇستىندەگى بۇلاڭشى حالىق. نە ساۋدا-كەنتى جوق، نە تۇراقتى ءبىر جەردە وتىرمايدى، ەت جەيدى، ءسۇت ىشەدى ودان باسقانى بىلمەيدى، قالانى توناپ ورتەيدى-, دەپ تۇيسىنەتىن بولعان. بارا-بارا بۇل ۇعىم وتىرىقشى داعدىعا اۋىسقان كەيىنگى تۇركىلەرگە دە اۋىسىپ، سونىمەن وتىرىقشى تۇركىلەر- كوشپەندى تۇركىلەردى "نادان، جابايى" ساناي باستادى. بۇگىنگى تاڭدا وسى تانىم ءالى دە ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. كوشپەندى مادەنيەتتى وتىرىقشى سيپاتىمەن قاراپ تەرىس باعا بەرۋ بەلەڭ الدى، سونىڭ كەسىرىنەن تۇركىلەردىڭ كيەلى ۇعىمدارى مەن قۇتتى مەكەن دالاسى ەسكەرۋسىز قالدى ءتىپتى مەنسىنبەيتىن جاعدايعا دەيىن جەتتىك. سونداي مىسال قاتارىندا موڭعوليا دالاسى مەن ءىبىر-ءسىبىر ايماعى كىرەدى. بىزشە بۇل ايماق "اقيقاتتى ءدىني سەنىمگە كىرمەگەنى ءۇشىن قۇدايدىڭ نازارى تۇسپەي ءوز-وزدىگىنەن توزىپ كەتكەن" ايماقتاي جاڭساق سەزىلەدى. ال شىنتۋايتىندا مۇلدە ولاي ەمەس. مۇنىڭ ءبارى تۇركىلىك گەوگرافيالىق، تۇركىلىك مادەني تانىمنىڭ دۇرىس جۇرگىزىلمەگەنىنەن بولىپ وتىر.

ازىرگە وسى، كەيىن تاعى جازامىن.

فوتو موڭعوليا ساپارى كەزىندە ءتۇسىرىلدى.

كوپكە تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن "تۇركى، تۇركىلىك" دەگەن تەرمين قولدانىلدى.

ەلدەس وردا

Abai.kz