رەداكتسيادان: ءار جىلدارى كەلىپ جاتاتىن مەرەيتويى مەن «تۋعانىنا پالەنباي جىل بولدى» دەگەن  اسىرە اسپەتتەردى كۇتپەي-اق،  جۇرەككە  جىرى ورالىپ، ەسىمى ادەبي ورتادا مىندەتتى تۇردە اتالىپ  قالاتىن اقىننىڭ ءبىرى – عالي ورمانوۆ. الايدا اقىننىڭ ولەڭدەرى وقىلىپ، ول تۋرالى ەستەلىكتەر ايتىلىپ تۇرۋى ءتيىس. ايتپەسە، بۇگىنگىدەي الاساپىران ۋاقىتتا اسىلىمىزدىڭ ۇمىتىلىپ، اياق استىندا قالۋى ابدەن مۇمكىن. راس، ادەبي ورتا بولماسا، بىلايعى جۇرت جادىنان شىعارا باستاعان اقىن دا – عالي ورمانوۆ. تومەندە ءبىز قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ عالي جايىندا، عاليدىڭ سىرلى، قوڭىر جىرلارى جايىندا  جازعان عيبىراتتى اڭگىمەسىن وقىرمان نازارىنا ۇسىنعاندى ءجون كوردىك. مۇسىرەپوۆتىڭ عالي تۋرالى ەستەلىگىن كوشىرىپ، Abai.kz اقپاراتتىق پورتالىنا جولداعان جاس جازۋشى قالامگەر ازماتقا كوپ راحمەتىمىزدى ايتامىز.

......................................................................................................................................................................     

رەداكتسيادان: ءار جىلدارى كەلىپ جاتاتىن مەرەيتويى مەن «تۋعانىنا پالەنباي جىل بولدى» دەگەن  اسىرە اسپەتتەردى كۇتپەي-اق،  جۇرەككە  جىرى ورالىپ، ەسىمى ادەبي ورتادا مىندەتتى تۇردە اتالىپ  قالاتىن اقىننىڭ ءبىرى – عالي ورمانوۆ. الايدا اقىننىڭ ولەڭدەرى وقىلىپ، ول تۋرالى ەستەلىكتەر ايتىلىپ تۇرۋى ءتيىس. ايتپەسە، بۇگىنگىدەي الاساپىران ۋاقىتتا اسىلىمىزدىڭ ۇمىتىلىپ، اياق استىندا قالۋى ابدەن مۇمكىن. راس، ادەبي ورتا بولماسا، بىلايعى جۇرت جادىنان شىعارا باستاعان اقىن دا – عالي ورمانوۆ. تومەندە ءبىز قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ عالي جايىندا، عاليدىڭ سىرلى، قوڭىر جىرلارى جايىندا  جازعان عيبىراتتى اڭگىمەسىن وقىرمان نازارىنا ۇسىنعاندى ءجون كوردىك. مۇسىرەپوۆتىڭ عالي تۋرالى ەستەلىگىن كوشىرىپ، Abai.kz اقپاراتتىق پورتالىنا جولداعان جاس جازۋشى قالامگەر ازماتقا كوپ راحمەتىمىزدى ايتامىز.

......................................................................................................................................................................     

 عالي ماعان ء“بىسمىللا” دەپ تارتقان ءبىرىنشى جولىنان باستاپ، “تاتەم” دەپ توقتاعان ەڭ سوڭعى جولىنا دەيىن وقۋشىنىڭ ويىندا قالعان اقىن سياقتى ەلەستەيدى. ارينە، ەشبىر اقىندى ەشبىر ادام تۇگەل جاتتاعان دا ەمەس، تۇگەل وقي  العان دا ەمەس. سوندا دا وقىعانىڭنان قالعان اسەر تۇتاستىعى بولاتىنى دا داۋسىز. ول – اقىننىڭ تەڭەۋلەرى مەن بەينەلەۋلەرىندەگى ۇنەمى تەرەڭدەي ءتۇسىپ وتىراتىن سىر تۇتاستىعى، بوياۋ تۇتاستىعى. عالي اقىن قايتالانبايدى، قايتالامايدى، تەرەڭدەپ وتىرادى. عالي بۇلبۇلى سايراعاندا بۇتاقتان بۇتاققا ۇشىپ-قونىپ ءجۇرىپ سايرامايدى، وزىنە ۇناعان ءبىر بيىگىنەن اۋماي سايرايدى.

عالي اقىننىڭ ەستە قالار ءبىر ەرەكشە قاسيەتى – ول ءارتۇرلى ءساتتى كەزەڭدى توسىپ، ءدال كەزىن قۇر وتكىزبەي ءۇن قوسىپ قانا قويماي، ويى-قىرى، قىسى-جازى، قۋانىشى-مۇڭى بار ۇلكەن ومىردە سولاردىڭ ءبىرى مەن ءبىرىنىڭ بايلانىسى-شيەلىنىسى بارىن بىلەتىن، المانىڭ وزىمەن بىرگە اعاشىن دا، اعاشىمەن بىرگە تامىرىن دا بىرگە سۋارۋىن دا ويلانا جۇرەتىن اقىن ەدى.

عالي اقىننىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى – ول ايتايىن دەگەنىن قۇلاعىڭا ەمەس، جۇرەگىڭە ايتاتىن ەدى. سوزبەن ەمەس، بەينەلەۋ-سۋرەتتەۋمەن ايتاتىن. عاليدىڭ ەڭ بەرىسى وسى جاقتارىن جەتە تەكسەرە الساق، عالي كوتەرىلگەن بيىكتىڭ الاسا ەمەستىگىن دە كورەر ەدىك.

عالي ەلدەن وقۋعا كەلە جاتقاندا-اق قوينىندا ءبىر قۇشاق ولەڭ كەلە جاتىر:

كوكجيەككە قوسىلعان

قارا جولدىڭ ۇشىنا،

قاراي-قاراي اسىعام،

قاناتىم جوق ۇشۋعا.

اۋىلدان الماتىعا، بولمىستان ارمانعا اسىعىپ كەلە جاتقان اقىنجاندى ادامنىڭ ءحالىن سۋرەتتەيتىن وسى ءبىر ولەڭ جاس قالامنان تۋعانىمەن، كانىگى شەبەردىڭ اياق تاستاسىنداي. ءيا، عالي ورمانوۆتىڭ سوناۋ جيىرماسىنشى جىلدارى جازعان ولەڭدەرىنىڭ ءوزى-اق تەرەڭ تامىرى اباي،  ساكەن، ءىلياس، بەيىمبەتتەرگە كەتكەن قازاق كەڭەس ليريكاسىنىڭ گۇل اتىپ بۋسانىپ، كوكتەپ تۇرعان ءبىر بۇتاعى سياقتى.

جاربيعان جامان تون-تۇماق

جابىسىپ كەتتى ۇستىمدە.

جانايىن دەگەن ءبىر شىراق

جالتىلداپ كەتتى ىشىمدە،

– دەگەن جولدار وقۋشىلاردىڭ ويىنا بىردەن ورنىعىپ قالعان ەدى. ءبىر-اق شۋماق ولەڭگە ءبىزدىڭ ءومىردىڭ العاشقى جۇدەۋ جىلدارىنىڭ، بىلىمگە تالپىنعان بۋىلدىر كەزەڭنىڭ كەسكىنى تۇتاس سىيىپ كەتكەندەي. بۇل اقىن العاشقى ادىمىن ولاقتىقتىڭ وپپا سوراپتارىنان باستاپ، شەبەرلىك جولىنا بىرتە-بىرتە كوتەرىلگەندەردەن ەمەس. تىرناقالدىسىنىڭ ءوزى – تارلانبوزدىڭ جورعاسىنداي سۋ توگىلمەي تۇرادى.اقىندىق  ءسوزدىڭ اتقان وقتاي جىلدامدىعى، الاپات قۋاتى، كىسەن ۇزەر كۇشى دەگەندەردى عاليعا تەلىپ، تەرلەمەي-اق قويايىق. زادىندا ونداي ەرەكشەلىك عالي ورمانوۆ تالانتىنا تۋاجات. ال،  اقىندىق ءسوزدىڭ ساۋلەسى، نازىك سىرشىل بوياۋى، ءمانى، ءدامى دەگەندەرگە كەلەر بولساق، مۇنىڭ ءبارىن ءجىتى مەڭگەرۋ – عالي پوەزياسىنىڭ ءبىرىنشى بەلگىسى.

اقىن ورمانوۆتىڭ العاشقى العان ساباعى اۋىز ادەبيەتىندەگى  جىر ۇلگىسى بولعانىمەن، الار ءنارى الۋان تۇردە جاڭارىپ تۇردى. ابايدان سوڭعى ءبىرىنشى اقىنىمىز ءىلياستىڭ ءىزىن باسا ۇيرەنۋ، ورىستىڭ ارعى-بەرگى  اسا كۇشتى اقىندارىن اۋدارۋ عالي ولەڭدەرىنە سۇلۋلىق، بەينەلىلىك سىڭىرسە، تولستويداي الىپ  پروزاشىنى اۋدارۋدىڭ ءوزى دە ونىڭ ويىن تەرەڭدەتىپ، ءورىسىن كەڭەيتتى. شىعىس پوەزياسىن، اسىرەسە، كونە جىردىڭ كورنەكتى تۋلارىن كوتەرگەن تاجىكتەردى ءتارجىمالاۋ اقىندىق بوياۋلارىن بايىتتى. مىنە، وسىنداي ۇزدىكسىز ىزدەنىس، ونىڭ ۇستىنە، ەل ىشىمەن ءۇزىلىسسىز بايلانىس، اۋىلدا ءجيى-ءجيى بولىپ، حالىق تىرشىلىگىنەن، تۋعان تابيعاتتان سۋسىنداۋ ونىڭ ليريكاسىن وقۋشىنىڭ جان-جۇرەگىنە ءدال تيگىزىپ وتىردى.

عالي ورمانوۆ ۇلى قازاننان بۇرىن تۋعانىمەن، ونىڭ قالامىن كەڭەستىك ءداۋىر ۇشتاپ بەردى، باعىپ-قاقتى، وقىتتى، قالىپتاستىردى. بۇل جايلار اقىننىڭ ولەڭدەگى ءومىربايانىندا سايراپ جاتىر. العاشقى ولەڭدەرىنەن باستاپ، تابىتىنا قولىنداعى قالامىمەن تۇسكەنگە دەيىنگى ارالىقتا الىس ساپار، ادام تىرلىگى، قوعام ءومىرى، وزگەرۋ، سوعىسۋ، جەڭۋ، سەنۋ، كەنەلۋ كەزەڭدەرى كەمەل قامتىلعان.

ازداپ مىسال تەرىپ، تىزۋگە بولادى:

الىسقا تىگىپ كوزىمدى،

ايانباي جەتتىم ءبىر شاققا.

قيىنعا جۇمساپ ءوزىمدى،

قارايىن تالماي كىتاپقا.

ء(“وردە”، 1940 جىل )

قارۋ بەر، انا، قولىما،

جاۋىڭا جايداي تيەيىن.

ءوءزىمدى توسىپ جولىڭا،

ءۇستىمە جالىن كيەيىن !

(“وتان الدىندا”، 1941 جىل )

دالانى داريا-داۋلەتكە

تولتىرىپ كىمدەر قويدى ەكەن؟

بايىتىپ قيلى ساۋلەتكە،

بەدەرىن كىمدەر ويدى ەكەن؟

(“جەر شەبەرى”، 1959 جىل )

بۇل شوكىم-شوكىم جىرلاردان، ۇزىك-ۇزىك سىرلاردان عالي پوەزياسىنىڭ جالپى پانوراماسى ەلەس بەرە الادى. سوتسياليستىك قازاق ەلىنىڭ باسىنان كەشكەن  نۇرلى تاريح، اقىننىڭ شىعارماشىلىعىن تۇتاستاي ساۋلەلەندىرىپ، جاسىل ورىسكە اينالدىرىپ جىبەرگەن.

ادەبيەت  تاريحىندا وزىنەن بۇرىنعىلاردان ۇستاز تاڭداماعان، ازدى-كوپتى تاعلىم الماعان اقىندى كەزدەستىرۋ مۇمكىن ەمەس. عاليدىڭ ۇيرەنگەن مەكتەپتەرىن دە ونىڭ شىعارماشىلىعى ايقىنداپ تۇر. اباي ليريكاسىنداعى ءار ءسوزدىڭ استارىن تولىق اشىپ بەرۋ شەبەرلىگىنەن، بەيىمبەتتىڭ اڭگىمەشىلدىگىنەن ورمانوۆ بويىندا جۇعىن جوق ەمەس. ال،  قاسىمنىڭ اتاقتى “عالياعا حاتىنا” جازعان جاۋابىندا ورمانوۆ ءوز شىعارماشىلىعىنىڭ ەرەكشە ءبىر قىرىن وتتى، وتكىر قاسىمنىڭ ءدال وزىنشە شيرىعا كورسەتكەنى ەسىمىزدە. قىسقاسى، عاليدىڭ شىعارماشىلىعىندا قالىپتاسقان كلاسسيكادان  كەلگەن تاريحي اسەر دە، اينالا  قالامداستان سىڭگەن كورىنەۋ اسەر دە كوپ بولماعانمەن كەزدەسىپ وتىرادى. بۇل – اقىننىڭ ءمىنى ەمەس، تولىعا تۇلعالانۋى. سويتكەن عاليدىڭ ءوز ىنىلەرىنە  دە اسەرى بولعانىن اتاپ ايتقان دۇرىس. ستيلدىك بەتى ورمانوۆتان مۇلدەم بولەك حاميت  ەرعاليەۆتىڭ ءوزى دە عاليعا ارناعان ولەڭىندە:

اقشا قار جەرگە شاشىڭنان

قىلاۋلاپ جاۋىپ جاتسا دا،

جىرىڭداي جازعان جاسىڭنان

جارقىراي بەرشى، جاقسى اعا!

– دەپ ەرەكشە  جۇمسارا، ەكپىندەمەي توقتايدى.

“ەرەكشە جۇمسارۋ” مەن “ ەكپىندەمەۋدى” بەكەر قولدانىپ وتىرعان جوقپىن. بۇلار – عالي ليريكاسىن بارلىق باسقا اقىنداردان بولەكشە كورسەتەتىن، تايعا باسقان “تاڭبالار”. بوران مەن بۇرشاق، داۋىل مەن نوسەر –تابيعاتتىڭ سيرەك قۇبىلىستارى عانا. نەگىزىنەن، تۋعان تابيعاتىمىز دا ويلى موماقان، سالماقتى-سابىرلى پىشىندە بولسا، عالي ولەڭدەرى دە تابيعاتتىڭ سول مىنەزىنەن ولشەپ-پىشكەندەي سىڭايدا تۋىپ جاتادى.

عالي ليريكاسىنا ءتان، كوپ جاعدايدا ونىڭ شىعارماشىلىعىن تۇزدىقتاپ وتىراتىن تاعى ءبىر ەرەكشەلىك – جەڭىل يۋمور. ومىردە دە اسا بيازى اقىننىڭ ولەڭدەرىنە حالىقتىق نىشاندار، قالجىڭ-وسپاق بوياۋلارى دارىپ وتىرادى. كۋرورتقا كەتكەن جۇبايىنا ءازىل-حاتى قانداي جىلى:

وتىرار ما ەكەن ءبىر قۋ مۇرت

ءولە جازداپ قاسىڭدا؟!

– دەگەن  جولدار اۋىزەكى  ورامدىلىعىمەن ويعا ورنىعىپ قالادى.

پارتيانىڭ ءارتۇرلى كەزەڭدەردەگى قاۋلى-قارارلارىنا ءۇن قوسۋ، ونى حالىققا ۇگىتتەۋ – زامانىندا قالام ۇستاۋشىلاردىڭ قادىرلى بورىشى بولدى. عالي وسىنداي بيىك بورىشتارعا دا سونشالىقتى سانالى تۇردە قارايتىن ەدى. ءبىزدىڭ كەيبىر اقىندارىمىز قاۋلىدان قاۋلىنى عانا، شەشىمنەن شەشىمدى عانا كورىپ، پىكىرلەر بەرىپ جاتقاندا، ورمانوۆ ول شەشىمدەردىڭ ادام جانىنا اسەر ەتەر نۇرلى تاسقىنىنا جاڭا ولەڭدەرىن شومىلدىرىپ شىعاراتىن. سودان سوڭ عاليدىڭ جەكەلەگەن بيىك بەدەلدەرگە ارنالعان ولەڭدەرىنەن دە جاقىن جولداسىنا، باۋىر-دوسىنا باعىشتالعان جۇرەك سوزدەرىنىڭ جىلۋى شالقىپ تۇرۋشى ەدى. داۋرىقپا  ايقاي، اسىرەلەي كوتەرمەلەۋ دەگەندەردەن ورمانوۆ ءوز قالامىن الىس ۇستاعان ادام.

عالي – جاقسى جىر جازۋدى ءومىر بويى ارمانداپ وتكەن جانە دە سول ارمانىنا جەتىپ كەتكەن اقىن. جاقسى جىر جازۋ مۇراتى ونىڭ جەتپىس جىلدىق ءومىرىنىڭ اياعىنا  دەيىن تۇگەسىلگەن جوق. اۋرۋمەن  ارپالىسىپ جاتقاندا دا قولىنداعى جالعىز قارۋى – قالامى  عانا بولاتىن:

اۋرۋىم جاتتى مەنى التى اي اڭدىپ،

اساۋعا ارىستانشا اۋزىن قان عىپ.

الدىرماس اۋجايىمدى تانىعان سوڭ

اقىرىن بەت الدىنا كەتتى قاڭعىپ.

ءدارىمنىڭ ەڭ كۇشتىسى  – ولەڭ مەنىڭ،

دەنىمنىڭ سەزدىرمەيدى ول كونەرگەنىن.

جاقسى جىر، جالىندى جىر جازا قالسام،

تىنىسىم كەڭەيەدى دەرەۋ مەنىڭ.

تۋماق بولعاندا، ولمەك تە – وزەكتى جاننىڭ قۇتىلماس قارىزى. وسى قارىزدىڭ تولەم تۇسى تايانعانىن اڭداعاندا دا عالي اقىن كۇيرەككە ءتۇسىپ، مورت كەتپەيدى، تەرەڭگە شىمىرلاپ باتقان اسىل تاستاي اسەم ءيىرىم قالدىرادى:

بولار، بالكىم، بۇل مەنىڭ سوڭعى ولەڭىم،

ءسوزىم قالسا سوڭعىعا – سول كومەگىم.

جىلى تيسە جىرلارىم، سەزەر اركىم،

جەر بەتىنەن شىراعىم سونبەگەنىن.

جەردىڭ سۇلۋلىعىن بايىزداپ تۇرىپ ءومىر بويى جىرلاعان اقىن سول جەردى، ءوزىن قورشاعان تابيعات الەمىن ماڭگى بىرگە سەزىنەدى. ايرىلىسار شاقتىڭ اۋىرلىعىن سەزسە دە قايىسپايدى، قينالمايدى:

شىركىن، جەر، قارشادايدان باۋىر باسقان،

كەتەرمىن قالاي تاستاپ قايرىلماستان؟

ارتىمدا قالاي ءۇنسىز قالار تۇرىپ

كەڭ دالا، كوگىلدىر تاۋ، تورعىن اسپان؟

ءيا، قادىرلى اقىن، كەڭ دالا، تورعىن اسپان، كوگىلدىر تاۋ ءبارى دە ءوزىڭ كورگەن ورىندارىندا، ءوزىڭ جىرلاعان قالىپتارىندا. كەڭ دالاڭ كوگەرە ءتۇستى، كەڭەيە ءتۇستى.

ءبىر جولى ءىلياستىڭ تۋعان جىلىن ءوزىنىڭ تۋعان اۋدانىندا وتكىزىپ، ەكەۋمىز بىرگە قايتقانىمىز مەنىڭ ەسىمدە ءالى ءجۇر.

 – مىناۋ سارا اپاڭنىڭ قىستاۋى بولعان جەر... اناۋ جاتقان قوڭىر جون ايتبالا ەكەۋمىزدىڭ ەكى جاقتان كەلىپ ۇشىراساتىن جەرىمىز ەدى. جاستىقتىڭ بار سىر-سيپاتىنا كىر جۇقتىرماي، ءبىر-بىرىمىزگە جان-جۇرەگىمىزدى اقتارىسقان بيىك جون وسى... – دەپ ەدىڭ.

سول كوك دالانى، سول قوڭىر جونداردى جايلاعان ەلىڭنىڭ ەسىندە، سەنىڭ جىرلارىڭ بەرىك ساقتاۋلى. توم-توم بولىپ باسىلىپ جاتىر. ەلىم دە، جەرىم دە، اقىن-جازۋشى اتالاتىن اعا-ءىنى باۋىرلارىڭ دا سەنىمەن ءبىرجولا قوشتاسقان ەمەس، پوەزياڭ ءتىرى. ادامنىڭ جان-جۇرەگىنە ەركەلەتە تيەتىن، بىرەۋدى جۇباتىپ، بىرەۋدى ۋاتاتىن پوەزياعا ءولىم جوق. ونى ءوزىڭ دە بىلەتىنسىڭ.

قالسا ولەڭىم كوڭىلگە جاققان شامداي

ويلار مەنى  ەل-جۇرتىم ەسكە سالماي.

كوكەيىندە كوپ جىلدار ساقتالارمىن،

جولاۋشىلاپ ءبىر جاققا  كەتكەن جانداي...

– دەپ جاي ايتقان جوقسىڭ دا.

ءبارىمىز باس يەتىن بۇلجىماس شىندىق مىناۋ عوي:

الدىڭعى تولقىن – اعالار،

كەيىنگى تولقىن – ىنىلەر،

كەزەكپەنەن كەلىنەر،

باياعىداي كورىنەر!

– دەگەن عوي ۇلى اتامىز اباي.

بۇعان ايتار داۋ بولماق ەمەس. جۇرەگىندە  جانايىن دەگەن شىراعى بار ىنىلەرىڭ كەلىپ تە جاتىر، كەلە دە بەرمەكشى. بارىمىزگە  دە ورتاق ۇلى قۋانىش وسى عوي، عالي!

Abai.kz