عىلىمدا ەتنوتاريح دەگەن ۇعىم بار. ول سۇيەكتى زەرتتەۋ ارقىلى ۇلتتىڭ تاريحىن، تانىمىن انىقتايدى. بىلايشا ايتقاندا، مۇنى انتروپولوگيا دەپ تە اتاي­دى. وسى انتروپولوگيامەن اينالىسىپ، ارعى قازاق پەن بەرگى قازاقتى سالىستىرىپ جۇرگەن، وسى سالانى تەرەڭ زەردەلەگەن عالىم – ورازاق سماعۇل. سول كىسىنىڭ جازبالارىنا قاراعاندا، وسىدان ءتورت-بەس مىڭ جىل بۇرىنعى قازاق پەن بۇگىنگى قازاقتىڭ پوپۋلياتسياسىن سالىس­تىر­عاندا، ەكەۋىنىڭ ۇقساستىعى ۇشتەن ءبىر پايىز عانا كورىنەدى. سوندا ءبىر ۇلتتىڭ زاڭدى وكىلىنىڭ ءوزىنىڭ اتا-باباسىنا ۇقساستىعى ۇشتەن ءبىر پايىز عانا بوپ قال­عان. بۇل دەگەن – سۇمدىق تراگەديالىق جاع­داي. گيببون دەگەن مايمىل بار. سول ماي­مىل مەن ادامنىڭ اراسىنداعى ۇقساستىق تا ۇشتەن ءبىر پايىزدى قۇرايدى. ءبىزدىڭ كەشەگى بابا رۋحىنان، بابا تاقىلەتىنەن قانشالىقتى الىستاپ كەتكەنىمىزگە وسى دەرەك بۇلتارتپاس دالەل ەمەس پە؟ ءبىزدىڭ ءتۇپ-تامىرىمىزدان بۇلاي الىستاۋىمىزعا اسەر ەتكەن قانداي فاكتورلار؟

عىلىمدا ەتنوتاريح دەگەن ۇعىم بار. ول سۇيەكتى زەرتتەۋ ارقىلى ۇلتتىڭ تاريحىن، تانىمىن انىقتايدى. بىلايشا ايتقاندا، مۇنى انتروپولوگيا دەپ تە اتاي­دى. وسى انتروپولوگيامەن اينالىسىپ، ارعى قازاق پەن بەرگى قازاقتى سالىستىرىپ جۇرگەن، وسى سالانى تەرەڭ زەردەلەگەن عالىم – ورازاق سماعۇل. سول كىسىنىڭ جازبالارىنا قاراعاندا، وسىدان ءتورت-بەس مىڭ جىل بۇرىنعى قازاق پەن بۇگىنگى قازاقتىڭ پوپۋلياتسياسىن سالىس­تىر­عاندا، ەكەۋىنىڭ ۇقساستىعى ۇشتەن ءبىر پايىز عانا كورىنەدى. سوندا ءبىر ۇلتتىڭ زاڭدى وكىلىنىڭ ءوزىنىڭ اتا-باباسىنا ۇقساستىعى ۇشتەن ءبىر پايىز عانا بوپ قال­عان. بۇل دەگەن – سۇمدىق تراگەديالىق جاع­داي. گيببون دەگەن مايمىل بار. سول ماي­مىل مەن ادامنىڭ اراسىنداعى ۇقساستىق تا ۇشتەن ءبىر پايىزدى قۇرايدى. ءبىزدىڭ كەشەگى بابا رۋحىنان، بابا تاقىلەتىنەن قانشالىقتى الىستاپ كەتكەنىمىزگە وسى دەرەك بۇلتارتپاس دالەل ەمەس پە؟ ءبىزدىڭ ءتۇپ-تامىرىمىزدان بۇلاي الىستاۋىمىزعا اسەر ەتكەن قانداي فاكتورلار؟

تاريحتا تابارىككە جۇرەتىن ءبىر ولشەم بار. ول – ءسوز. ۋاقىتتىڭ وكپەك جەلى كەز كەلگەن نارسەنى وڭدىرادى، توزدىرادى، قارتايتادى، ءتىپتى ولتىرەدى. ياعني دۇنيەدە ۋاقىتتىڭ ءامىرى جۇرمەيتىن نارسە جوق. وسى ۋاقىت دەگەن ۇلى ۇعىمعا شىداس بە­رەتىن جالعىز دۇنيە – ءسوز. ءبىز ءسوز ار­قىلى عانا كەز كەلگەن حالىقتىڭ بۇدان بۇرىن قالاي ءومىر سۇرگەنىن، نەمەن تىنىستاعانىن بىلە الامىز. ءتىپتى، تاۋدىڭ دا تاۋسىلىپ كەتكەن ۋاقىتتارى بولعان. وسىدان ءۇش-ءتورت مىڭ جىل بۇرىنعى تاۋلار بۇگىن ورنىندا جوق. ءتۇرلى سەبەپتەرگە بايلانىستى تابي­عاتتىڭ ءوزى وزگەرىپ كەتەدى. وزگەر­مەيتىن ءبىر عانا نارسە ءسوز بولعاندىقتان، ءبىز ۇلتتىڭ كىم بولعاندىعىن ءسوز ارقىلى تانيمىز.

ماسەلەن، قازاقستان جەرىندە مۇحيت جوق، كيت جوق، مۇيىزتۇمسىق جوق. بىراق بۇلار بۇرىن قازاق توپىراعىندا بولعان­دىعىن دالەلدەيتىن سوزدەر بار. قازاق «ءپىل اۋىر ما، ءزىل اۋىر ما» دەيدى. بۇل جەر­دە «ءزىل» دەپ مۇيىزتۇمسىقتى ايتىپ وتىر. «جانسىزدىڭ بيىگى قامىس بولار، جاندى­نىڭ ۇلكەنى بالىق بولار» دەيدى. بۇل جەردە «قامىس» دەپ «بامبۋكتى»، «بالىق» دەپ «كيتتى» ايتىپ وتىر. وسىنداي كەز كەل­گەن ءسوزدىڭ استارىندا تاريح بار، تاعدىر بار. ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ: «قازاق ءتىلى جۇم­باق، نە ايتسا، ونىڭ شەشىمى بار» دەيتىنى سوندىقتان. ءبىز بۇگىن ءسوز تالداي الاتىن جاعدايدان كەتىپ قالدىق. ءسوزدىڭ تەكستولوگياسىن، حرونولوگياسىن تۇسىنبەيمىز. بۇرىنعىنىڭ ايتقان ءسوزىنىڭ ءبارى ەرتەگى، ۋتوپيا بوپ قابىلداناتىنىنىڭ سەبەبى، ءسوزدىڭ قىرىق جۇمباعىن اشاتىن احۋالدان ايرىلدىق. كەيدە ءسوز شورقاق، وي سۇرەڭسىز بولىپ، ءسوزدىڭ قۇدىرەتى جەتپەگەن جەرگە جەتەتىن تاعى ءبىر دۇنيە بار. ول – ساز. ءسوزدىڭ الىمى مەن شالىمى جەتپەگەن جەرگە ساز جەتەدى. ساز دەگەنىمىز – ءسوزدىڭ كۋلميناتسياسى. ياعني، ءسوز بىتكەن جەردە ساز باستالادى. ءسوز بەن ساز – ۇلتتىڭ پارامەترى، انىقتاۋ فاكتورى. وسى ەكەۋى ارقىلى ءبىز قازاقتىڭ ءسوزدى قانىپ ىشكەن، كوكجيەگى كەرەمەت ۇلكەن ۇلت بول­عان­دىعىن باعامدايمىز. ارعى قازاقتىڭ پايىمى سازدى ءسوز ەتۋگە جەتكەن. جو­شى­نىڭ ءولىمىن شىڭعىس حانعا سوزبەن جەتكىزە الماعان كەزدە تۋعان «اقساق قۇلان» كۇيى بۇعان دالەل. ءبىز قازىر كۇي دەگەن دۇنيەگە قايعىلى نەمەسە قۋانىشتى كۇي دەپ، ەكى-اق ولشەممەن قارايتىن بولدىق. ال بۇرىن كەز كەلگەن ءسوزدىڭ شارىقتاۋ شەگىن سازعا اينالدىرىپ جانە ونى دا تۇسىنە بىلەتىن جاعدايدا بولعان ەدىك.

حV عاسىرداعى قازاقتىڭ احۋالىن كور­سەتەتىن مىناداي سوزدەر بار. «مۇز ۇستىنە وت جاققان، بۇزباي بۇلان پىسىرگەن»، «بيدايىقتىڭ كول شايقاعان جالعىزى»، «جالاڭاش بارىپ جاۋعا تي، ءتاڭىرىم ءوزى بىلەدى اجالىڭىز قايدان ءدۇر». قانداي اسقاق، قانداي الاپات سوزدەر. ەلشىلدىگىن قاراڭىزشى، «قۇلىم ءبىر ۇلداي كيىنسە، كورگەندەر كوزى سۇيىنسە» قانداي گۋماندىق كوزقاراس. ءبىز وسى ۇعىمعا جەتە الدىق پا؟ «قۇلىم ۇلداي كيىنسە» دەيتىن دارەجەدە مە بۇگىنگى قازاق؟ قازاق حالقى ورىس وتارىنا اينالعاننان كەيىن وسىنداي ۇلى قاعيداتتاردان ايرىلدى. قازاق حانىن­دا­عى حانزادالىق تەكتىلىك جوعالدى، دەگ­دارلىق السىرەدى. وتارلىق ۇلكەن سۇزگى ءبىزدىڭ ۇلتتىڭ رۋحىن ۇن قىلىپ ۇگىتىپ جى­بەر­دى. وسىنداي جاعدايعا تۇسكەن ەل ءوزىنىڭ بۇرىنعى ۇلكەن دۇنيەتانىمىن ەرتەگى، ۋتوپيا دەپ قارايتىن جاعدايعا جەتتى. ياعني ءوزىنىڭ مۇگەدەك ميى قورىتا الماعان دۇنيەنىڭ بارلىعىن قيالعا بالادى. قازاق سۋدىڭ دا، ءشوپتىڭ دە، قۇستىڭ دا، اڭنىڭ دا ءتىلىن بىلگەن حالىق. تۇرىك توپىراعىنان شىققان ءال-فارابيدىڭ «تابيعات ماتفۋعات» دەپ كىتاپ جازۋى تەگىن ەمەس. مىسالى، ءبارىمىز مەكتەپتە وقىعان جيرەنشە شەشەننىڭ اڭگىمەسىن الىپ قا­رايىق. حانمەن بىرگە كەلە جاتقان جيرەن­شەنى ءىشى پىسقان حان: «اناۋ قاڭباق قايدا بارا جاتىر ەكەن، ءبىلىپ كەلشى»، – دەپ جۇمسايدى. سونداعى جيرەنشەنىڭ «ۇشارىم­دى جەل بىلەدى، قونارىمدى ساي بىلەدى. وسىنى سۇراتقان حان اقىماق پا، سۇراعان سەن اقىماق پا؟» دەگەن جاۋابىن ءبىز جاي عانا قابىلداي سالدىق. ال تەرەڭىرەك ۇڭىلسەك، بۇل سوزدە ۇلكەن ءمان جاتىر. ەگەر قاڭباقتا ءتىل بولاتىن بولسا، تۋرا وسىلاي جاۋاپ بەرەر ەدى. ياعني قاڭ­باقتىڭ ءومىر ءسۇرۋىنىڭ ناقتى ءمانىن اشىپ بەردى. «ون ەكى تۇيە، ون جىلقى، توعىز سيىر، بەس ەشكى، ەكى قويان، ءۇش تۇلكى، شەشە الما­ساڭ بۇل كۇلكى» دەگەن جۇمباق بار. مۇندا قايسىسىنىڭ قانشا ايدا تول­دەيتىنىن ايتىپ وتىر. قازاق و باستا-اق ءتورت تۇلىكتى بىلاي قويعاندا، قويان مەن تۇلكىنىڭ قانشا اي قۇرساق كوتەرەتىنىن بىلگەن عوي. وسىنداي سوزدەر ارقىلى قازاقتىڭ تابيعاتتىڭ ىرعاعىن، گارمونيا­سىنىڭ ەركىن ءتۇسىنىپ، باعامداعاندىعىن بىلەمىز.

پولياكتىڭ ساياسي قايراتكەرى ا.يانۋشكەۆيچ ساپارنامالىق كۇندەلىگىندە قۇنانبايدىڭ قايراتكەرلىك تۇلعاسى تۋرالى: «قۇنانباي وڭىرگە اتى جايىلعان ادام، قاراپايىم قازاقتىڭ بالاسى. عاجايىپ اقىل-ەس جانە جۇيرىك ءتىلدىڭ يەسى. ىسكەر، اتالاستارىنىڭ يگىلىگى تۋرالى قام جەيدى، دالا زاڭدارى مەن قۇران قاعيدالارىنىڭ جەتىك بىلگىرى، قازاقتارعا قاتىستى رەسەيلىك جارعىلاردى بەس ساۋساعىنداي بىلەدى، قارا قىلدى قاق جارعان بي جانە ونەگەلى مۇسىلمان» دەپ جازادى. ءبىز قازىر بۇل ۇعىمداردان ايرىلىپ قالدىق. بۇگىنگى قازاقتىڭ بۇرىنعى قازاقتان ايىرماشىلىعى وسى ما دەپ ويلايمىن. ءتول بولمىسىنان ايرىلعان حالىق ءوزىنىڭ كەز كەلگەن دۇنيەتانىمىنا مۇرىن شۇيىرە قارايتىن، ءتىپتى ەرتەگى ساناپ، قابىلداي المايتىن جاعدايعا جەتەدى. «اباي جولى» رومانىنداعى قودار مەن قامقا ءولىمىن تۇرپايى، انايى، ناداندىق رەتىندە قارايتىندار بار. ال قۇنانباي ونى ويىنان شىعارعان جوق. بۇل بايىرعى قازاق دۇنيەتانىمىنداعى ساقتالىپ كەلە جاتقان قاعيداتتاردىڭ ءبىرى. ول قازاقتىڭ ءومىر ءسۇرۋ كونستيتۋتسياسى. ءبىزدىڭ ۇلتتى ۇلت رەتىندە ساقتاپ كەلگەن وسىنداي قاعيداتتار ەدى. ەگەر بۇگىن بۇرىنعى «جەتى جارعى» قايتادان ورىن الىپ، زيناقورلىق جازالاناتىن بولسا، ار الدىندا اشىعىن ايتقاندا، بىزدە تەك كەمپىر مەن شالدار جانە جاس بالالار عانا قالعان بولار ەدى. وسىلايشا قۇر­ساعىن پاكتەۋ ارقىلى، تيىمدار ارقىلى عانا ۇلتىمىز بۇگىنگى كۇنگە دەيىن امان قالدى. ال بۇگىن وسى ۇلى ۇعىمداردىڭ بارلىعى كۇلكىلى جاعدايعا اينالدى. بەل­گىلى قاعيداتتاردىڭ بۇزىلۋى كوپ ۇعىم­داردىڭ، ولاردىڭ تۇسىنىگىنىڭ وزگەرۋىنە الىپ كەلدى.

ءبىز قازىر ادەبيەتتى انا ليريكا، مىنا ليريكا دەپ ءتۇرلى توپتارعا ءبولىپ جاتامىز. حV–XVI عاسىرلاردا بابالارىمىز ونداي جانرلاردى قايدان ءبىلسىن. ولار تەك شىندىقتى جىرلايتىن. ءبىزدىڭ بۇرىن­عى ادەبيەت شىندىقتىڭ ادەبيەتى ەدى. ءاربىر ءسوزى دالدىكپەن بولاتىن. ءبىز الدىق تا ادەبيەتتى قيالعا، ميفكە اينالدىرىپ، ومىردەن الىستاتىپ جىبەردىك. تەڭەۋ، شەندەستىرۋ، اسقاقتاتۋ، سالىستىرۋ دەگەن سياقتى ءتۇرلى ۇعىمدارعا سالىپ، قازاقتىڭ تۇگەل جادىن ءسوندىرىپ تاستادىق. «قارا جەرگە قار جاۋار، قاردى كور دە ەتىم كور، قار ۇستىنە قان تامار، قاندى كور دە بەتىم كور» دەگەن ەشقانداي دا شەندەستىرۋ ەمەس، كەشەگى قازاق قىزىنىڭ بەينەسى. «بۇدىرايعان ەكى شەكەلى، ...ايداسا قويدىڭ كوسەمى، سويلەسە قىزىل ءتىلدىڭ شەشەنى» دەگەن قازاق ازاماتىنىڭ بەينەسى بولاتىن. ءبىز بولساق، تەورياعا سالىپ، ۇلتتىڭ ءوز تانىمىن وزگەشە عىپ جەتكىزەتىن جاع­دايعا كەلدىك.

قازىر باقىت تۋرالى، دۇنيە تۋرالى، ءومىر ءسۇرۋدىڭ ءمانى تۋرالى تۇسىنىكتەرىمىز وزگەرىپ كەتتى. الەمدە دۇنيەگە ءدال انىق­تاما بەرگەن قازاقتان وزگە ۇلتتى كورگەن جوقپىن. «ءيتتىڭ قىلشىعىنان تۇنعان قىلاۋداي جالت-جۇلت ەتكەن دۇنيە»، «قامشىنىڭ سابىنداي قىسقا دۇنيە»، «جالعان دۇنيە»، «و دۇنيە» دەپ ارقايسى­سىنا انىقتاما بەرگەن. بۇل قازاق قاۋاشاعىنان ساۋ بولعان كەزىندەگى ۇعىمى بولاتىن. دۇنيەگە ءدال انىقتاما بەرگەن حالىق وتارشىلدىق ەزگىگە تۇسكەننەن كەيىن سول تۇسىنىك-تانىمنان تىپ-تيپىل ايرىلىپ قالدى. ءبىز ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن تاماق ىشەتىنبىز. سول ۇلى ۇعىمنىڭ ماعىناسى مايىسىپ كەتكەن كەزدە، ءبىز تاماق ءىشۋ ءۇشىن ءومىر سۇرەتىن جاعدايعا جەتتىك. قازاق ءۇشىن دۇنيە دەگەن ءبىر قۇرال ەدى، قۇداي عانا قۇداي ەدى. ءبىز قۇدايعا عانا قۇل­شىلىق ەتەتىنبىز. ال قازىر قۇرالعا قۇل­شىلىق قىلىپ كەتتىك. ياعني ۇعىمدار­دىڭ ماعىناسى وزگەردى. «سامال تاۋ» دەگەن ءان بار. سول ءاندى تىڭداعاندا الەمتاپىراق حال كەشەم. «سامالتاۋ، قايران جەرىم، اداسقان ورىسىنەن ءبىز ءبىر ءۇيىر» دەيدى. شىنىندا دا ءبىز ورىسىمىزدەن، ورتامىزدان ايرىلىپ قالعاندايمىز. ماعان بۇگىنگى قازاق قازاقتىڭ اراسىندا جۇرمەگەن سەكىلدى كورىنەدى. سەبەبىن ىزدەسەك تاعى دا وتارلىق ساياسات ەسكە تۇسەدى.

ماسەلەن، ءتىل ماسەلەسى. كەز كەلگەن حالىق­تىڭ ءتىلى وزگەرەتىن بولسا، ءتۇرى وزگە­رىپ كەتەدى. ءبىر ءارىپتىڭ ءوزى ءبىر ۇلتتى وزگەر­تىپ جىبەرەدى دەيدى. قازاقتىڭ ءتول ۇعىمىندا جيىرما التى ءارىپ بولاتىن. وعان ون التى ءارىپ قوسىلىپ، قىرىق ەكى بولدى. ءارىپتى دىبىستاۋدىڭ ءوزى ادامنىڭ بەت-ءپىشىنىن وزگەرتەدى. سويلەي-سويلەي ادامنىڭ جاق ءپىشىنى قالىپتاسادى. ءسوز ارقىلى ادامنىڭ ءوڭى، ءتۇرى شىعادى. ياعني، بۇگىنگى قازاق كەشەگىگە تۇرىمەن دە، تىلىمەن دە كەلمەيدى دەگەن ءسوز. وسىنداي ۇساق-ۇساق فاكتورلاردىڭ بارلىعى ءبىزدى وزگە­رتىپ جىبەردى. بىزگە ون التى ءارىپتىڭ زار­دا­بىنىڭ ءوزى از بولعان جوق.

ءبىز قازىر باقىتتى، تەكتى ادام دەپ كىمدى ايتىپ ءجۇرمىز؟ جۋىردا تويعا باردىم. سوندا ءبىر دەپۋتاتتىڭ قىزىن ءبارى شەتتەرىنەن «تەكتى جەردىڭ قىزى» دەپ ماداقتاپ جاتتى. «بي بولۋ، بولىس بولۋ ونەر ەمەس» دەيدى اباي. قازاق ەش ۋاقىتتا تەكتىلىكتى بايلىقپەن، بيلىكپەن باعالا­ماعان. ول قۇرساقتىڭ پاكتىگىمەن، ادال ەڭبەكپەن، ادال ريزىقپەن ولشەنەدى. ساليح ادامداردى عانا ءبىز تەكتى دەيمىز. «باي، ۇلىق جۋانداردى باقتى كورمەك، ول ميسىز شولاق ويمەن باعا بەرمەك. انىق باق دەپ ايتارلىق، ءۇش نارسە بار: كىرسىز اقىل، ءمىنسىز ءسوز، ادال ەڭبەك» دەيدى شا­كا­رىم. ال ءبىز باقىتتى دۇنيەمەن ولشەيتىن دارەجەگە جەتتىك. «كىرسىز اقىل، ءمىنسىز ءسوز، ادال ەڭبەك» – قانداي كەرەمەت ۇعىمدار. مىنە، قازاقتىڭ باق ولشەمىندەگى ۇعىمى وسىنداي بولاتىن.

قازاق بولمىسىن بۇزۋ پروتسەسى حح عاسىردا ۇدەي ءتۇستى، ىرعاعى كۇشەيىپ، بوياۋى قالىڭدادى. ودان بۇرىن دا وتارلىق سانا، وتارلىق اينالىم حالىقتى رۋحاني تامىرىنان مايدان تورتا ايىرعانداي اقىرىن-اقىرىن اجىراتىپ كەلە جاتتى.

مەن بىلاي دەر ەدىم، قازاق تاريحىندا «1932»، «1938» دەگەن ەكى تراگەديالىق فيلم بار. بۇل فيلمدەردىڭ ستسەناريىن لەنين جازدى. رەجيسسەرى – ستالين، كوركەمدىك رەجيسسەرى – گولوششەكين بولدى. ال ارتىستەرى – قازاقتار ەدى. ءسويتىپ، حالىقتى جويۋ تۋرالى ستسەناري جاساپ، قان قاساپ قىلدى عوي. 1932 جىلى مەشەل حالدە تۇرعان حالىقتى 1938 جىلى جان ساقتاۋ بولىمىنەن ءبىر-اق شىعاردى. بۇگىنگى قازاق ءالى كۇنگە دەيىن جان ساقتاۋ بولى­مىندە جاتىر. ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ «قازاق ماسەلەسى بۇگىن ءولى مەن ءتىرىنىڭ ماسەلەسى» دەيتىنى سوندىقتان. ءبىزدىڭ ءالى كۇنگە دەيىن ءوز تىلىمىزدە سويلەي المايتىندىعىمىز، سول جىلدارى العان ۇلكەن جاراقا­تى­مىز­دىڭ سالدارى. بىلايشا ايتقاندا، قازاق تالىپ قالدى. بىزگە رۋحاني ۆاكتسينا كەرەك. بۇل مۇمكىن شەتتەگى قازاق شىعار. بۇگىنگى ءبىزدىڭ احۋالىمىز وسىنداي.

ءبىز بۇگىن ازاتتىق ارقىلى جوعىمىزدى تۇگەندەي باستادىق. كومەسكىلەنىپ كەتكەن كوپ دۇنيەلەر قازاققا قايتادان قاي­رى­لىس بەردى. وسى ماسەلەنىڭ ءوز ورنىنا كەلۋى ءۇشىن ەكى نارسە – اۋەلى ۋاقىت، ەكىنشى – تىنىشتىق كەرەك. مەن قازىر جاڭا قويىلعان ءسابي ەسىمدەرىنە قۋانامىن. بىزدە قايتادان اقتامبەردى، قازتۋعان، الاش قايراتكەرلەرى دۇنيەگە كەلە باستادى. ەلىمىزدە تىنىشتىق بولسا، ۋاقىت ءبارىن ءوز ورنىنا كەلتىرەدى، قازاق ءوزىنىڭ ءتول بولمىسىنا كەلەدى دەپ سەنەمىن.

Abai.kz