تالاسبەك اسەمقۇلوۆ. ابايدىڭ ۇلى جۇمباعى
وزەندەر دە كەيدە ءوز ارناسىن وزگەرتەدى. جەر بەدەرىن سيپاتتايتىن جادىگەرلەردە بۇل مىڭ-مىڭ جىلدا ءبىر-اق رەت بولاتىن قۇبىلىس رەتىندە اتالادى. بىراق «زامانا وزەنى» تاريح، تابيعات زاڭىنا باعىنبايدى، كەزەڭدەردى، داۋىرلەردى تاڭبالاپ، ءوز زاڭىمەن اعادى.
ءبىر اعىس ەكىگە جارىلىپ، ەسكى ارنا سۋالا باستاعان، جاڭا ارنا اقكوبىك تولقىنعا كومىلگەن بەتبۇرىس كەزەڭدى ورىستىڭ ءبىر اقىنى بىلايشا سيپاتتاپتى:
بلاجەن، كتو پوسەتيل سەي مير
ۆ ەگو مينۋتى روكوۆىە!
ەگو پريزۆالي ۆسەبلاگيە
كاك سوبەسەدنيكا نا پير،
ون يح ۆىسوكيح زرەليشش زريتەل...
كورەرمەن باقىتتى بولسا بولار. بىراق سول تاماشاعا قاتىسقان ادام شە؟ ول ادام ءۇشىن تاريحتىڭ كۇيرەۋى تاماشا ەمەس – بيىك دراما بولسا شە؟
اباي ءومىر سۇرگەن كەز قازاق مادەنيەتى ءۇشىن وسىنداي بەتبۇرىس كەزەڭ ەدى. باسقا زامان كەلدى. بۇل زاماننىڭ قالپىن اباي جانە ونىڭ تۇرعىلاستارى – ات توبەلىندەي عانا قازاقتىڭ الدىڭعى قاتارلى ازاماتتارى تانىدى.
ەسكى ومىرمەن قوش ايتىسقان، جاڭا، «تەمىر عاسىردىڭ» بۇكىل قاسىرەتى مەن قايعىسىن ويشا كەشكەن اباي ارتىنا كوپ جۇمباق تاستاپتى. اقىننىڭ «سەن مەنى نە ەتەسىڭ؟» اتتى ولەڭىن سول ۇلى جۇمباقتاردىڭ ءبىرى رەتىندە اتار ەدىم.
ء اربىر ادامنىڭ، ءاربىر حالىقتىڭ رۋحاني جەتىلۋىندە ءۇش بيىك بەلەس بولادى.
وزەندەر دە كەيدە ءوز ارناسىن وزگەرتەدى. جەر بەدەرىن سيپاتتايتىن جادىگەرلەردە بۇل مىڭ-مىڭ جىلدا ءبىر-اق رەت بولاتىن قۇبىلىس رەتىندە اتالادى. بىراق «زامانا وزەنى» تاريح، تابيعات زاڭىنا باعىنبايدى، كەزەڭدەردى، داۋىرلەردى تاڭبالاپ، ءوز زاڭىمەن اعادى.
ءبىر اعىس ەكىگە جارىلىپ، ەسكى ارنا سۋالا باستاعان، جاڭا ارنا اقكوبىك تولقىنعا كومىلگەن بەتبۇرىس كەزەڭدى ورىستىڭ ءبىر اقىنى بىلايشا سيپاتتاپتى:
بلاجەن، كتو پوسەتيل سەي مير
ۆ ەگو مينۋتى روكوۆىە!
ەگو پريزۆالي ۆسەبلاگيە
كاك سوبەسەدنيكا نا پير،
ون يح ۆىسوكيح زرەليشش زريتەل...
كورەرمەن باقىتتى بولسا بولار. بىراق سول تاماشاعا قاتىسقان ادام شە؟ ول ادام ءۇشىن تاريحتىڭ كۇيرەۋى تاماشا ەمەس – بيىك دراما بولسا شە؟
اباي ءومىر سۇرگەن كەز قازاق مادەنيەتى ءۇشىن وسىنداي بەتبۇرىس كەزەڭ ەدى. باسقا زامان كەلدى. بۇل زاماننىڭ قالپىن اباي جانە ونىڭ تۇرعىلاستارى – ات توبەلىندەي عانا قازاقتىڭ الدىڭعى قاتارلى ازاماتتارى تانىدى.
ەسكى ومىرمەن قوش ايتىسقان، جاڭا، «تەمىر عاسىردىڭ» بۇكىل قاسىرەتى مەن قايعىسىن ويشا كەشكەن اباي ارتىنا كوپ جۇمباق تاستاپتى. اقىننىڭ «سەن مەنى نە ەتەسىڭ؟» اتتى ولەڭىن سول ۇلى جۇمباقتاردىڭ ءبىرى رەتىندە اتار ەدىم.
ء اربىر ادامنىڭ، ءاربىر حالىقتىڭ رۋحاني جەتىلۋىندە ءۇش بيىك بەلەس بولادى.
جەتىلۋى اياقتالماعان ادام، ياكي حالىق نەمەسە ۇلكەن ءبىر تاريحي كەزەڭدى بىرگە كەشكەن بىرنەشە ءناسىل بۇل بەلەستەردىڭ بارلىعىنان بىردەي وتە بەرمەۋى دە مۇمكىن. بىراق جەكە باستىڭ بولسىن، تۇتاس حالىقتىڭ بولسىن تاريحي كەمەلىنە كەلگەندە وسى ءۇش بەلەستىڭ ۇشەۋى دە كەشىلەدى. قاراپايىم تىلگە كوشىرىپ، بۇل ءۇش بەلەستى ىلكى پەرىشتە تازالىق، قيانات، كۇنا مەن زينا جانە تۇلەۋ، قايتا ورلەۋ دەپ تاڭبالاۋعا بولادى. وسى بيىك ءساتتىڭ بىرەۋىنىڭ عانا بەلگىسى بولعان تۇتاس تاريحي كەزەڭدەر بولادى. كەيبىر ادامداردىڭ، اسىرەسە وزعان تاريحي تۇلعالاردىڭ ءبىز تۇسىنە المايتىن ارەكەتتەرى وسىنداي ءبىر عانا رۋحاني بەلەستىڭ دالەلى بولا الادى. تۋعانى حاق، بيىك سانا، بيىك تىرشىلىك يەسى ءوزىنىڭ جەتىلۋى بارىسىندا بۇل ساتتەردىڭ بىردە-بىرەۋىن اينالىپ وتە المايدى.
الايدا زەر سالىپ قاراعان ادام ومىردە وسى بەلەستىڭ ورتانشىسى باسقالارىنا قاراعاندا ۇلكەن ۇلەس الاتىنىن بايقار ەدى. قيانات، قىلمىس، كۇنا – تاريحتىڭ باستى قۇبىلىسى، بۇعان شىرمالمايتىن ادام، ياكي حالىق جوق. ءدىن اتاۋلى وسىنى عانا ءسوز ەتەدى، وسىمەن عانا كۇرەسەدى. اقىرى، سوڭىندا بۇل قۇبىلىس ۇلى ونەرگە دە ءوزىنىڭ كولەڭكەسىن تۇسىرەدى.
مىنە، بۇرىنعى ادەبيەت قازاقتىڭ رۋحاني تاريحىنىڭ ءبىرىنشى تاراۋىن بايان ەتسە، اباي پوەزياسى ەكىنشى تاراۋىن سۋرەتتەدى جانە سودان شىعار جول ىزدەدى.
سەن مەنى نە ەتەسىڭ؟
مەنى تاستاپ،
ونەر باستاپ،
جايىڭا
جانە الداپ،
ارباپ
ءوز بەتىڭمەن سەن كەتەسىڭ....
ولەڭ ءتىلى – شىعىس پوەزياسىنا ءتان بيىك احۋال ءتىلى. العاشقى جولدارداناق سورلى عاشىقتىڭ ەرەكشە كۇيىنە كۋا بولاسىز، ءتىپتى نانعانداي، يىلگەندەي بولاسىز. الايدا وسى ءماجنۇن سىردىڭ ۇشىعىنا شىققاندا، العاشقى اسەر ۇشتى-كۇيلى جوعالىپ، ورنىن الدەبىر ىلايلى، جايسىز سەزىم باسادى. نەگە؟ قايىرا وقىعاندا بارىپ كوزىڭىز جەتەدى – كەيىپكەر ماحاببات دەرتىنەن باسقا ءبىر دەرتكە ۇشىراعان.
ابايدىڭ عاشىعى – «مەن»-ءنىڭ، «ەگو»-نىڭ تۇڭعيىعىنا باتقان ادام. ونىڭ قايعىسى عاشىق بولعاندىعىندا ەمەس – وسى تۇڭعيىقتان شىعا الماۋىندا. ول ءوزىن عانا ايتادى، ءوزىنىڭ قامىن عانا قامدايدى، ءوزىنىڭ ماحابباتىن، ءوز قاسىرەتىن فەتيش، پۇت دارەجەسىنە كوتەرگەن.
ءبىز قولىمىزدان كەلگەنشە باقىتسىز بولۋعا تىرىسامىز. ادامدار ءوزىن سىرت كوزبەن كورە المايدى، كورە الاتىن بولسا، وزدەرىنىڭ وسى قالپىنا كۇلەر ەدى. ادام بار اقىل-ويىن وسى باقىتسىزدىققا جەتۋ جولىنا جۇمسايدى. ءومىر ادامعا ەكى مۇمكىندىكتىڭ ەكەۋىن دە بەرگەن. كۇن مەن ءتۇندى دە، گۇل مەن تىكەنەكتى دە. بارلىعى ءسىزدىڭ تاڭداۋىڭىزعا بايلانىستى. تاڭداۋدىڭ كەرەمەتى سوندا، ەگەر دە ءسىز تىكەنەكتى تاڭداساڭىز، كۇندەردىڭ كۇنىندە تىكەنەكتەن باسقا ەشتەڭە دە جوق ەكەنىن كورەسىز، سەبەبى، ءسىزدىڭ ساناڭىز وسىعان عانا ۇيرەنگەن. بۇ دۇنيەدە تىكەنەكتەن باسقا گۇلدىڭ دە بار ەكەنى، تۇننەن بولەك كۇننىڭ دە بار ەكەنى... ارينە، ويىڭىزعا كىرىپ تە شىقپايدى.
اقيقات جولىنداعى ادامنىڭ جالعىز عانا قازىناسى – سابىرلى جۇرەگى. مۋمين عانا اقيقاتقا جەتە الادى. بۇل – مەنمەننىڭ قولىنان كەلمەيتىن ءىس، سەبەبى، «ەگو» – پەندەنىڭ جولىنداعى ەڭ ۇلكەن كەدەرگى، ول ءسىزدى بولمىستان ءبولىپ تۇر. ەگونىڭ سالدارىنان ءسىز «دۇنيەدەن بوس قالدىم» دەگەن سانانىڭ سوڭىنا تۇسەسىز. بىراق ءسىز ەشقاشاندا دۇنيەدەن بولەك ەمەسسىز، ءسىز جەكە ارال ەمەسسىز، ءسىز ۇشى-قيىرى جوق قۇرلىقتىڭ ءبىر بولىگىسىز. جوق، مۇنىڭ ءوزى جەتىمسىز ءسوز، ءسىز – سول قۇرلىقتىڭ ءوزىسىز. ەگو سىزگە قۇلازىعان جالعىزدىقتىڭ ساناسىن دارىتادى، وسى جالعان سانانىڭ سالدارىنان ءسىزدىڭ جۇرەگىڭىز ءبىرتىن-ءبىرتىن ءبىرجولا جابىلادى. ءوز-وزىڭىزگە تۇيىقتالعانىڭىز سونداي، كۇندەردىڭ كۇنىندە كۇن مەن ايدى، تۇڭعيىق اسپاندى، جەل مەنەن جاۋىندى دا كورمەيتىن بولاسىز، دۇنيەدەن ءبىرجولا قول ۇزەسىز، تىرىدەي كورگە تۇسەسىز. جانە قايدا جۇرسەڭىز دە، ءوزىڭىز تۋدىرعان كورلەرىڭىز وزىڭىزبەن بىرگە جۇرەدى. بۇل كورلەر كوزگە كورىنبەگەنمەن – ماڭگى جانىڭىزدا.
ادامدار ءبىر-بىرىنە بايلانعاننان باسقا ەشتەڭەنى بىلمەيدى. بىراق ءسىز باسقاعا جارماسقان سايىن، ول سىزدەن قاشادى. نەگە؟ سەبەبى، بوستاندىق سەزىمى، ازاتتىق تۇيسىگى ادام جانىمەن بىرگە جاراتىلعان.
ازاتتىق اڭسارى باسقا سەزىمنىڭ بارلىعىنان بيىك، بارلىعىنان تەرەڭ. سوندىقتان ءسىز ازاتتىقتىڭ جولىنا ماحابباتتى دا شالاسىز، بىراق ازاتتىقتى ەشقاشان قۇربان ەتە المايسىز.
مىنە، ادامنىڭ بارلىق ۋاقىتتاعى قاسىرەتى وسىدان كەلىپ شىعادى (سەبەبى، بايىرعى ادام، قازىرگى ادام دەگەن جوق، ادام ءوزىنىڭ رۋحاني نەگىزىندە ءبىر-اق ادام). ءبىز زاتتارعا، ادامدارعا، بەلگىلى ءبىر كوزقاراسقا، قىسقاسى، بارىنە بايلانامىز، اقىرىندا بايلانۋ – ونەرگە، ءومىر سالتىنا، باسەكەگە اينالادى. بىراق بايلانعان سايىن قاسىرەتىمىز دە ۇلعايا تۇسەدى، سەبەبى، ءومىر ءبىر ورىندا تۇرمايدى، تىرشىلىك ۇزدىكسىز قوزعالىس ۇستىندە – بولمىستىڭ زاڭى وسى، ءتىپتى ءبىر-بىرىنەن كەيىن كەلگەن ەكى ءسات ءبىر-بىرىنە ۇقسامايدى.
التىن كۇننىڭ قىزارىپ قالاي باتقانىن تاماشالاڭىز، بىراق بايلانباڭىز، سەبەبى، ول سۋرەت ەمەس – ءتىرى دۇنيە. ارتىنان ءتۇن كەلەدى. ءتۇننىڭ ءوز سۇلۋلىعى بار. بىراق بايلانعان پەندەنىڭ اقىماقتىعى سونداي – ول وسى كەشتىڭ ماڭگى تۇرعانىن قالايدى، وسى كەشتى جوقتايدى، «اھ» ۇرىپ وتىرىپ، قارا بارقىت ءتۇنىن، جۇلدىز جاپقان سۇلۋلىعىن بايقاماي قالادى.
بىلەسىڭ سەن زەرەك،
مەن پەندەڭە،
بولدى دەمە،
كەل، قاراس،
ەشكىم سوگىس
ايتپاس،
راقىم قىلساڭ، كەل ەرتەرەك!
وسى جولداردان جالىنىپ-جالبارىنعان «مەننەن» باسقا نە كورەر ەدىڭىز؟ تاعدىر – مىنەزدىڭ جالعاسى. اباي كەيىپكەرىنىڭ تىلەنشى تاعدىرى ونىڭ تىلەنشى بولمىسىنان وربىگەن.
ءسوز جوق، كەيىپكەر سەزىم ۇستىندە. بىراق سەزىمنىڭ سيپاتىنا قاراڭىزشى – ەڭ اۋەلى نەنى ايتادى؟ كەيىپكەردىڭ ەڭ اۋەلگى قامى – ءوزى، ءوزىنىڭ «مەنى»، ءوزىنىڭ باقىتى جانە سول باقىتتىڭ جازاتايىم ورتايىپ قالماۋى. قۇمارلىقتىڭ ەكىنشى، مادەنيەتتى اتى بار – ىنتىزارلىق. ماحاببات – باقيدان، ىنتىزارلىق – فانيدەن، تابيعاتتان، ادامنىڭ توپىراق ناسىلىنەن. ماحابباتقا «مەن»، «ەگو» ارالاسقاندا ول فانيلىك بولىپ شىعادى. ماحابباتتا ەكى مۇمكىندىكتىڭ ەكەۋى دە بار... ءسىزدىڭ ماحابباتىڭىزدا ىنتىزارلىق تا، بايلانۋ دا (ولەڭدە بۇل ادالدىق دەپ اتالادى) بار – سونىمەن-اق ماحاببات قۇسىنىڭ موينىنا تاس ىلىنەدى دەي بەرىڭىز. ول ەندىگى ۇشا المايدى. نەمەسە ول قۇستى تورعا، مەيلى التىن تورعا وتىرعىزدىڭىز دەيىك، ءتىپتى توردىڭ ءىشى كەڭ بولسىن دەيىك. بىراق ءباربىر بوستاندىق جوق.
ىشىڭىزگە تەرەڭىرەك ۇڭىلسەڭىز، ماحابباتتىڭ جاي عانا ءسوز ەكەنىن، ال ونىڭ ورنىندا قۇمارلىق وتىنىڭ الاۋلاپ جانىپ تۇرعانىن كورەسىز. بىراق بۇل وت جايىندا تىكەلەي ايتا سالۋ ىڭعايسىز، قوعامدا قابىلدانباعان ادەت، قۇمارلىق جايىن ايتۋدا از-مۇز ديپلوماتيا كەرەك. سوندىقتان ءسىز تانىنە ىنتىزار بولعان، اۋەس ايەلگە ونىڭ «جانىن سۇيەمىن» دەپ ايتاسىز. ءوز جانىڭىزدى تانىماعان ءسىز باسقانىڭ جانىن قالاي سۇيەسىز؟ بىراق ونەبويى قۇمارلىق كەرنەگەن ادام جان تۋرالى ايتۋعا بەيىم.
«ماحاببات» ءسوزىنىڭ ءوز باسىندا تۇرعان ەشتەڭە جوق. ماحاببات نارگە اينالا ما، الدە ۋعا اينالا ما – وزىڭىزگە بايلانىستى. ەگەر دە ماحابباتتان ءتاننىڭ توياتىن عانا ىزدەسەڭىز، ونداي ماحاببات قاسىرەت پەن قايعىنى، جان جاراسىن اكەلەدى، قۇلدىقتىڭ لاس كەبىنە تۇسىرەدى. الىستان كۇنگە شاعىلىسىپ وت شاشقان التىن ساراي جاقىن كەلگەندە قاپاس بولىپ شىقتى. بۇل ماحابباتتىڭ كىناسى ەمەس، سەبەبى، ءسىز ماحاببات دەپ باسقا ءبىر نارسەنى سەزىنگەنسىز.
ماحابباتتا كەشەۋىل بولمايدى، ادىلەتسىزدىك تە جوق. ءسىز نەنى بەرسەڭىز، سونى الاسىز. شىن سۇيسەڭىز – العان جاۋابىڭىز ماحاببات بولماق.
جاۋاپ – باسقاعا بايلانىستى ەمەس، جاۋاپ – ءسىزدىڭ ماحابباتىڭىزدىڭ جاڭعىرىعى. ءسىز بىرەۋدىڭ ماحابباتىن توساسىز. ەش ماحابباتسىز، ماحاببات جايىن جاي عانا اڭگىمە قىلىپ وتىرىپ، بىرەۋدەن ادال سەزىم كۇتەسىز، قۇرباندىق العىڭىز كەلەدى. وزىڭنەن ەشتەڭە بەرمەي، ەشتەڭە بولىسپەي باسقانىڭ بارىن سۇراۋ – ىنتىزارلىق، ماحابباتتىڭ ەڭ تومەنگى ساتىسى; ءوزىڭنىڭ بارىڭدى بەرىپ، اقىسىنا ەشتەڭە سۇراماۋ – مەيىرىم، ماحابباتتىڭ ەڭ بيىك شىڭى. رۋحانياتتىڭ شىڭىنا شىققان ادام عانا بويىنداعى بارىن بەرەدى. وتەۋىنە ەشتەڭە سۇرامايدى.
ىنتىزار دا، سۇيگەن دە – ەكەۋى دە ءبىر ساتىدا، ءبىر باسپالداقتا تۇرۋى مۇمكىن، ماسەلە كىمنىڭ قاي باعىتتا كەتىپ بارا جاتقانىندا. سۇيگەن ادام جوعارى قاراپ، جوعارى ورلەيدى. ونىڭ سەزىمى ماحابباتقا، مەيىرىمگە اينالعان. ىنتىزار ادام تومەن كەتىپ بارادى، وندا مەيىرىم جايلى ەشقانداي تۇسىنىك جوق – تەك قانا ماقسات بار. راحاتقا جەتۋ كەرەك، جەڭۋ كەرەك، الۋ كەرەك.
تاعى دا قايتالاپ ايتايىق، ماسەلە باعىتتا عانا. بيىكتىڭ جانىندا تومەننىڭ ءوزى وسەدى، وركەن جايادى، گۇلدەيدى. تومەن سەزىم اسقاقتاعاندا بيىكتىڭ ءوزى ازادى.
ولەڭ كەيىپكەرىنىڭ سونشا جالىنعانداعى ماقساتى – ءبىر كەزدە وزىنە باقىت سىيلاعان ايەلدى... قايىرىپ الۋ. ماقساتقا جەتۋ جولىندا ەشتەڭەدەن تايىنبايتىن، تىزەرلەپ تۇرىپ تىلەنشى بولۋدان دا ارلانبايتىن قورقىنىشتى ادام! جان شوشىرلىق ارەكەت! ارينە، قايران قالاسىز. اقىل-ەستى سونشا بيلەگەن ىنتىزارلىققا.
اباي كەيىپكەرىنىڭ وزىندە جوقتى باسقادان سۇراپ العىسى كەلەتىن سوقىرلىعىنا عاجاپ قالاسىز!
ءماجنۇن جىگىت ءوزىنىڭ سەزىنگەنىن بيىك دەرت دارەجەسىندە كورسەتكىسى كەلگەنىمەن، شىن ماعىناسىندا ول بۇرىنعى قىزىقتىڭ جالعاسىن عانا سۇراپ وتىر.
ماحاببات – اقيقاتتىڭ ەكىنشى اتى. «مەن» اقيقاتپەن سىيىسپايدى. نە «مەن» - نە اقيقات. نە «مەن» - نە ماحاببات. اقيقاتتى اقىلمەن تانىپ-ءبىلۋ مۇمكىن ەمەس، سەبەبى، اقىل – وتكەننىڭ، بۇرىننان بەلگىلىنىڭ ناتيجەسى. اقىل – بۇرىنعى كورگەننىڭ، تۇيسىكتىڭ جيىنتىعى، شەجىرەسى. ءاربىر كەزەكتى اسەر، سەزىم وسى بۇرىنعى تاجىريبەگە تانىستىعىمەن عانا باعالى. ادامنىڭ اقىلى تۋمىسىندا جالقاۋ، سەبەبى، راحات، ءلاززات – بۇرىننان بەلگىلىنىڭ سوڭىنا ءتۇسۋ. اقىر سوڭىندا اقىل ءاربىر كەزەكتى اسەردى، قىزىقتى جىپكە تىزۋمەن عانا اينالىساتىن ءولى مۇشە بولىپ شىعادى.
كەيىپكەر «جانىمدى، رۋحىمدى قورلادى!» دەپ ءوزى ىنتىزار بولعان ايەلدى ناندىرعىسى كەلەدى. الايدا ولەڭگە دەندەپ ەنگەندە مۇنىڭ دا ءسوز قادىرىن بىلەتىن جىرىندى جىگىتتىڭ تاماشا ايلاسى، شەبەر جاسالعان يلليۋزيا ەكەنىن كورەسىز. سەبەبى، بۇل جەردە قورلانىپ سويلەپ تۇرعان جىگىتتىڭ جۇرەگى، جانى ەمەس – ونىڭ وتكەن ءومىرى، تاجىريبەسى، سودان سوڭ، شاماسى، قوعامداعى ورنى، قىسقاسى، مەيماناسى.
«ادام بۇل دۇنيەگە جالاڭاش كەلىپ، جالاڭاش كەتەدى» دەيدى حالىق دانالىعى. بەينەلى ءسوز دەپ قابىلدايىق. ادامنىڭ باقيدان الىپ كەلگەن، جاراتۋشىدان مۇرالانعان جالعىز عانا اسىلى، ەشكىم تارتىپ الا المايتىن قاسيەتتى رۋحى بار. ادام بۇ دۇنيەگە نەمەن كەلدى – سونىمەن كەتەدى. تيەسىلى ەمەستىڭ بارلىعى، مىسالى، قوعامداعى دارەجە، بىتكەن داۋلەت، اتاق-ابىروي ادامنان تارتىپ الىنادى. بارلىق پەندە و دۇنيەگە اتتانعاندا ەسكەندىر قۇساپ الاقانى اشىق كۇيىندە كەتەدى – نەسيە قايتارىلدى دەڭىز. بىراق ادامنىڭ وزىنە عانا تيەسىلى اسىلى – رۋحتى ەشكىم ەشقاشان تارتىپ الا المايدى. رۋحتى قورلاۋ دا، تاپتاۋ دا مۇمكىن ەمەس.
قورلاناتىن، تاپتالاتىن ادامنىڭ مەيماناسى، ءوزى قالىپتاستىرعان، الپەشتەپ وسىرگەن، اقىر سوڭىندا تويىمسىز اجداھاعا اينالدىرعان «ەگو»-سى.
شىن جۇرەك – ءبىر جۇرەك،
قايتا تولقىپ،
جولدان قورقىپ
اينىماس...
سەن اتتىڭ ءجونسىز وق،
ءتاڭىرى – قازى،
تاس تارازى،
تەنتەكتى
سۇراماس دەپ،
قالما،
سەرت بۇزعاننىڭ، ءبىل، ورنى – شوق!
كەيىپكەر ايەلدەن ادالدىق تىلەپ تۇر، سەرتىن سۇراپ تۇر. قۇر عانا ەموتسيا. عاشىق جىگىت ايتىپ تۇرعان ۋاعدا، ادالدىق بار بولعانى – اتى اتالماعان نەكە. نەكەنىڭ سالدارىنان ادامدا ماحاببات جايلى انايى تۇسىنىك قالىپتاسقان. «ماحاببات ماڭگى وزگەرمەيتىن سەزىم» دەگەن قاعيدا ادام ساناسىنان بەرىك ورىن العان. تاس قانا وزگەرمەيدى. بىراق ساناسى، ينتەللەكتى وسكەن سايىن ادامنىڭ ءومىرى ۇزدىكسىز وزگەرىس اعىنىنا اينالادى. سۇيگەنىڭىزدى سەرتتەن تايدى، ادال بولمادى دەپ ايىپتاماڭىز. سەبەبى، ءولىپ قالعان سەزىمدى قايتا تىرىلتۋگە تىرىسۋ باسقانىڭ ىقتيارىنا مىندەتتى تۇردە قايشى كەلەدى. ءيا، كوكتەم كەلدى، جانىڭىز گۇلدەدى. ەسكەن جەلدەي كەلدى دە كەتتى. كەلگەندە قۋاندىڭىز. كەتكەندە قوشتاسىڭىز. سول ايمالاعان سامال جەلگە ريزاشىلىق ايتىڭىز. ءيا، ماحابباتتىڭ ولگەنى قاسىرەت – بىراق كەشپەستەي كۇنا ەمەس. الەمدە ادەپ، رەپۋتاتسيا، ابىروي دەپ ءبىر-بىرىنە بايلانعان، ءبىر-بىرىنەن كەتە المايتىن قانشاما ادام بار. قوعامنىڭ زاڭىنا امالسىز باس يگەن ادامدار ءبىر-ءبىرىن سۇيگەن بولادى. مىنە، ناعىز كۇنا، ناعىز قىلمىس – وسى.
بىرەۋدى سۇيگەن ەكەنسىز، كۇندەردىڭ كۇنىندە اسىقتىق كەتىپ، ىقىلاس ولگەندە بويىڭىزدان كىسىلىك، ادالدىق تابىڭىز دا، قاسىرەتتى جۇرەگىڭىزدى اشىپ، شىندىقتى ايتىڭىز. بىرنەشە جىل، اي، ءتىپتى بىرنەشە كۇن بولسىن، جۇرەگىڭىز ماحابباتقا تولدى، سول جاقسى كۇندەرگە العىس ايتىڭىز. ءبىر كەزدە ءلاززاتىن سىيلاعان ايەل ەندى سۇيمەيتىن، سەزىمنىڭ ولگەنىن ايتىپ تۇرسا – بۇدان ارتىق قانداي ادالدىق كەرەك.
وت باردا الەم جارىق بولدى، وت وشكەندە دۇنيەنى قاراڭعىلىق باستى. جۇرەگىڭىزدە ماحاببات بار بولسا – بار ەكەنىن، جوق بولسا – جوق ەكەنىن ەش جاسىرا المايسىز.
ەرتە مە، كەش پە، عاشىقتاردىڭ بىرەۋى نەمەسە ەكەۋى بىردەي ەس جيىپ، سەزىمنىڭ قانداي قۇبىجىققا اينالعانىن كورەدى. سودان سوڭ... سودان سوڭ قايعىلانا وتىرىپ، ءبىر-بىرىنە جۇرەكتەرىن اشىسادى، قوش ايتىسادى. نەگە؟ بوستاندىقتارىن عاشىقتىققا قۇربان ەتە الماعاندىقتان. ءبىز مۇنداي ادامداردى ەر دەيمىز.
جۇرەكتە دە شەك بار. ال شەكتىڭ ار جاعى... قورلىق كوپ، وتىرىك ءسوز، جالعان سەرت. ەكى ادامنىڭ اراسىندا شىندىق بولماسا (ال شىندىقتىڭ جوقتىعى ۋاقىتشا قىزىق، كۇيىپ-جانعان قۇمارلىقپەن كىرەۋكەلەنگەن دەيىك) سول شىندىقتىڭ جوقتىعى زامانى جەتكەندە ايان بولادى. جانە كەشەۋىلدەپ جەتكەنىنە قاراي قورقىنىشتى بولا تۇسپەك.
رابيندرانات تاگوردىڭ «سوڭعى پوەما» اتتى نوۆەللاسى بار.
جاس ايەل مەن جاس ەركەك ءبىر-بىرىنە عاشىق بولادى، ۇيلەنبەككە بەل بايلايدى. ايەل: «تەك قانا ءبىر شارتىم بار»، - دەيدى. ول ءوزى زيالى، اقىلدى، وتە باي ايەل ەدى. ەركەك: «قانداي شارتىڭ بولسا دا قابىلدايمىن، مەن سەنسىز ءومىر سۇرە المايمىن»، - دەيدى.
ايەل وعان بىلاي دەيدى: «اۋەلى شارتىمدى تىڭدا، سودان سوڭ ويلان. بۇل ەرەكشە شارت. ءبىز ءبىر ۇيدە تۇرمايمىز. مەنىڭ ۇلكەن يەلىگىم، ورمان مەن باۋ-باقشانىڭ اياسىندا ورنالاسقان ادەمى كولىم بار. ساعان ءوزىم تۇراتىن جاعانىڭ قارسى بەتىنەن ادەمىلەپ تۇرىپ ءۇي سالدىرام».
ەركەك: «ولاي بولسا، نەكەمىزدە، ومىرىمىزدە نە ماعىنا بار؟»، - دەيدى.
ايەل: «نەكە – ءبىرىڭدى-ءبىرىڭ تاپتاۋ ەمەس. مەن ساعان بوستاندىق، كەڭىستىك بەرەم، مەنىڭ دە ءوز كەڭىستىگىم بار. اندا-ساندا ءبىز قايىقپەن سەرۋەندەپ ءجۇرىپ كەزدەيسوق كەزدەسىپ قالامىز. نەمەسە مەن سەنى اندا-ساندا شايعا شاقىرام، نە سەن مەنى شاقىراسىڭ»، - دەيدى.
ەركەك: «مۇنىڭ ناعىز اقىماقشىلىق»، - دەيدى.
ايەل: «ولاي بولسا نەكە جايىندا ۇمىت. وسى عانا دۇرىس، ماحابباتىمىز وسىلايشا عانا گۇلدەنبەك، سەبەبى، ەكەۋمىزدىڭ دە كوڭىلىمىزدىڭ شىرىشى بۇزىلمايدى. ءبىر-بىرىمىزگە ەشقاشان ۇيرەنبەيمىز. مەن سەنىڭ شاقىرعانىڭا بارماي-اق قويۋىما بولادى، سەن دە مەنىڭ تىلەگىمدى قابىلداماۋىڭا بولادى، ءبىزدىڭ بوستاندىقتارىمىز مىزعىمايدى. وسى ەكى بوستاندىقتىڭ ورتاسىنان عانا ماحاببات دەگەن دۇنيە ءوسىپ شىعادى»، - دەيدى.
بۇل ايەلدىڭ تىلىمەن اقيقات سويلەپ تۇر. البەتتە، ەركەك مۇنى تۇسىنە المايدى، قابىلدامايدى.
ءبىر-ءبىرىڭىزدى ءسۇيىڭىز، بىراق ماحابباتتى كىسەنگە اينالدىرماڭىز. ماحاببات ىقىلاس، تالاپپەن كەلمەسىن، ادامداردىڭ ءبىر-بىرىنە ءوز ەركىمەن بەرگەن سىيى بولسىن. يماننىڭ ءبىر اتى – ادىلەت. ماحابباتتى تانىعان ادام ادىلەتتى دە بىلەدى. شىن سۇيسەڭ – بوستاندىق بەر.
ادامدار نەگە ءبىر-ءبىرىن ىزدەيدى؟ جالعىزدىقتان قورىققاندىقتان. ءوزىنىڭ ىشكى الەمىنەن پانا تاپپاعان ادام باسقانى ىزدەيدى. بىراق تاپقان ادامى ول دا جالعىزدىقتان قاشىپ كەلە جاتقان قاشقىن بولسا شە؟ ەكى ادام قىسقا مەرزىمگە عانا ءتىل تابىسادى. ارينە، مۇنى ماحاببات دەۋگە قيىن.
ادەپكى ادام جالعىز جۇرگەندە باقىتسىز. ول ءوزىنىڭ ىشكى الەمىن قۇلا مەديەن دەپ تۇيسىنەدى، ءوزىن دۇنيەدەن بوس قالعانداي سەزىنەدى. ونداي ادام جالعىز جۇرە المايدى. جالعىزدىقتان قاتىناسقا قاشادى. ەركەك جالعىزدىقتان قاشىپ، ايەلدى تابادى، ايەل جالعىزدىقتان قاشىپ ەركەكتى تابادى.
بۇل شىن قاتىناس ەمەس، ءۇستىرت بەتى عانا، سەبەبى، ەكى ادام ءبىر-ءبىرىن جالعىزدىقتان قۇتىلۋدىڭ امالى، قۇرالى رەتىندە عانا پايدالانادى.
ءبىز دوستىقتى ويلاپ شىعاردىق، قاتىناستاردى ويلاپ شىعاردىق. نە ءۇشىن؟ جالعىز ەمەسپىز دەپ ايتۋ ءۇشىن، جالعىز ەمەس ەكەنىمىزدى كورسەتۋ ءۇشىن. بىراق نە ىستەسەك تە، بارلىق ارەكەتىمىز – زايا، سەبەبى، ادام ءوز جانىنىڭ تۇكپىرىندە جالعىز ەكەنىن ەشقاشان ۇمىتپايدى.
ادامدار ءبىر-بىرىمەن تىلدەسپەيدى – بار بولعانى ءبىر-ءبىرىنىڭ جانىندا وتىرىپ سويلەيدى. كوزىڭىزگە جولدى ەلەستەتىڭىز. سوناۋ كوكجيەكتە جولدىڭ ەكى شەتى تۇيىسەتىن سياقتى. بىراق بۇل يلليۋزيا. جاقىن بارىڭىز، جول – باياعى جول، ەكى قاپتال.
ادامدار دا سونداي. دۇنيەنى ەجەلدەن جالعىزدىق بيلەگەن. قۇلازىعان جالعىزدىق. ادامزات وسى جالعىزدىقتان قاشۋدىڭ پالەنباي امالىن تاپقان بولدى، قاتىناستىڭ نەشە ءتۇرىن قالىپتاستىردى. بىراق تۇلدىر جالعىزدىقتان قاشقان ادامداردىڭ اراسىندا شىن دوستىق، ياكي شىن ماحاببات بولۋى مۇمكىن ەمەس، سەبەبى، شىن قاتىناس مۇقتاجدىقتان تۋىندامايدى.
شىن ماحاببات جالعىزدىقپەن عانا جولداس. رۋحاني جوقتىقتان، مۇقتاجدىقتان كەزدەسكەن ەكى ادام بار بولعانى ءبىرىن-ءبىرى پايدالانۋعا تىرىسادى. بۇل جەردە ماحاببات جوق، بۇل – جاۋلىقتىڭ ءبىر ءتۇرى عانا، مەيمانانىڭ سايىسى عانا. كۇندەردىڭ كۇنىندە بال تاۋسىلىپ، ۋدىڭ كەسەسى ىشىلەدى. مىنە، ەندى عاشىقتار قاقپانعا ءتۇستى. بۇرىن ارقايسىسى جەكە ءجۇرىپ جالعىز ەدى، ەندى بىرگە وتىرىپ جالعىز. بۇدان وتكەن قاسىرەت بولا ما! تۇپتەپ كەلگەندە، ماحاببات پەن جالعىزدىق ەكەۋى ءبىر نارسە. ءبىز بۇل ارادا تاستاندىلىق ساناسىنان تۋىنداعان قۇلازىعان جالعىزدىقتى (پوكينۋتوست) ەمەس، مەيىر-شاپاعاتتى، ءوز-وزىنە جەتىلگەن (سامودوستاتوچنوە ودينوچەستۆو) جالعىزدىقتى ايتىپ وتىرمىز. ادام مۇنداي جالعىزدىقتا ءوزىن جالعىز سەزىنبەيدى.
مەيىرلى، شاپاعاتتى جالعىزدىق – مۇلدەم باسقا نارسە. مۇندا ادام جالعىز بولۋدان قورىقپايدى. ول ءوزىنىڭ جالعىزدىعىن جاقسى كورەدى، ودان ءلاززات الادى. جالعىزدىقتان ونىڭ رۋحى جاڭعىرادى. اقىرىندا ءوز رۋحىن تانىعان، قۇدايدىڭ ديدارىن كورگەن ادامنىڭ بويىن تەلەگەي شاتتىق كەرنەيدى. مىنە، وسى كەزدە ول جاۋىنعا جۇكتى بۇلتتىڭ كۇيىن كەشەدى. بۇلت جاۋىن توككەندە، ول جەرگە، جەردەن جارىپ شىققان كوككە كەرەك پە، جوق پا، بىلمەيدى، ول تەك بويىن بوساتۋ كەرەك. اسىپ-توگىلگەن شاتتىق - ەڭ اۋىر سالماق. قاسىرەت پەن قايعىنى جالعىز ءجۇرىپ كوتەرۋگە بولادى. بىراق شاتتىقتى بولىسپەك كەرەك. مىنە، شىن ماحاببات مۇقتاجدىقتان ەمەس – وزىڭنەن ارتىلعاندىقتان، اسىپ-توگىلگەندىكتەن.
اباي كەيىپكەرىنىڭ ىنتىزارلىقتان ساناسى سانسىراعان كەزدە ايتقان ءبىر ءسوزى ەستەن كەتپەيدى:
جار، سەنىڭ كوڭىلىڭ توق،
اق ەتىڭدى،
نۇر بەتىڭدى
مەنشىكتى
قىلماعان سوڭ،
اللا ءوزى سورلى ەتسە، جوق.
«امال، نە، اللا تىلەكتى بەرمەدى، ەتىڭدى، نۇر بەتىڭدى مەنشىكتى (!) قىلمادى» دەيدى عاشىق. تاعى دا «مەن!». «مەنشىگىم بولۋىڭ كەرەك ەدى» دەيدى. «مەن وسىنداي بولدىم، ال سەنىڭ كوڭىلىڭ توق» دەيدى. سول «مەننەن» تۋىنداعان، جاھاننامنىڭ وتىڭداي كۇيدىرگەن قىزعانىش! قىزعانىش، ءتىپتى ىنتىزارلىقتان تۋىنداعان قىزعانىش بولسىن، ەشقاشان بيىك قاسيەت بولماعان. قىزعانىش – كەمدى كۇننەن تۋاتىن بوستاندىققا ەش جاناسپايتىن سەزىم.
وندا (قىزعانىشتا) قولايى كەلگەندە تيرانياعا اينالاتىن مەنشىك ينستينكتى بار. ماحاببات مۇنداي تىلدە سويلەمەيدى. ماحاببات ءتىلى يەمدەنۋدىڭ ءتىلى ەمەس – العىستىڭ ءتىلى.
م.تسۆەتاەۆانىڭ جاستاۋ كەزىندە جازعان ءبىر ولەڭى ويعا ورالادى. «مەنىمەن دەرتتەنبەگەنىڭىزدى ۇناتام، تابانىمىزدىڭ استىنداعى قارا جەردىڭ شىركوبەلەك اينالىپ جوعالماسىن بىلەمىن. مەنى بىلمەي تۇرا وسىنشا سۇيگەنىڭىز ءۇشىن، ايلى تۇندە قول ۇستاسىپ سەرۋەن قۇرماعانىمىز ءۇشىن، مەنى، اتتەڭ، سۇيمەگەنىڭىز ءۇشىن، مەنىڭ ءسىزدى، اتتەڭ، سۇيمەگەنىم ءۇشىن جۇرەگىممەن دە، الاقانىممەن دە العىس ايتامىن» دەپ سىر شەرتەدى، بۇل ولەڭ.
(«منە نراۆيتسيا، چتو ۆى بولنى نە منوي،
منە نراۆيتسيا، چتو يا بولنا نە ۆامي.
چتو نيكوگدا تياجەلىي شار زەمنوي،
نە ۋپلىۆاەت پود ناشيمي نوگامي...
...سپاسيبو ۆام ي سەردتسەم ي رۋكوي،
زا تو، چتو ۆى مەنيا – نە زنايا سامي! –
تاك ليۋبيتە: زا موي نوچنوي پوكوي،
زا رەدكوست ۆسترەچ زاكاتنىمي چاسامي...
زا تو، چتو ۆى بولنى، ۋۆى، نە منوي،
زا تو، چتو يا، ۋۆى، بولنا نە ۆامي!»).
كەزدەسپەگەن، قول ۇستاسىپ كورمەگەن ادامعا جولدانعان حات بولعانىمەن، بۇل ولەڭ – ماحاببات جايىندا. ليريكالىق كەيىپكەر «مەنى سۇيمەسەڭىز دە، جۇرەگىڭىزدە ماحابباتتىڭ بولعاندىعى ءۇشىن عانا راحمەت سىزگە. جۇرەگىڭىزدە ماحابباتتىڭ بولعانى – مەنى دە سۇيگەنىڭىز» دەيدى. ءبىز مۇنى الدەقايدا ەستيار، الدەقايدا ادامگەر سەزىم دەر ەدىك.
ابايدىڭ كەيىپكەرى – ءوزىنىڭ رۋحىنان تامىر تارتپاعان، ءوزىنىڭ جالعىزدىعىن تاني الماعان، ءوز-وزىنە جەتىلمەگەن، سىرتىمەن عانا عۇمىر كەشكەن ادام. ونىڭ بويىندا زاڭعار مەنمەندىك، عارىشتاي ۇلكەن «ەگو» بار. «مەندەي سۇيگەن، ماحابباتقا مەندەي قۇل بولعان پەندە بار ما ەكەن بۇل دۇنيەدە؟» دەيدى عاشىق.
ماقتان. بىراق ماحابباتقا ماقتان جۇرە مە ەكەن؟ بۇل ىنتىزارلىقتىڭ ار جاعىندا بويىن جاسىرا الماي تۇرعان مەيمانا.
ال ايەل... ءۇنسىز. اباي پوەزياسىن زەرتتەۋشىلەردىڭ بايقاماعان ءبىر نارسەسى – وسى. بۇل ولەڭ عاشىق جىگىتتىڭ مونولوگى ەمەس، ەكى ادامنىڭ – ايەل مەن ەركەكتىڭ اراسىنداعى ەتيكالىق تارتىس. ءوز بەتىنشە بولەك تۇراتىن شىعارما، ايتەۋىر، ءبىر كونتەكسپەن شەندەسەدى، تارتىسقا تۇسەدى. وسى ءسوزىمىز وتىرىك بولسا، وندا ابايدىڭ ايەل تەڭدىگىن جىرلاعانى دا وتىرىك. فەوداليزم داۋىرىندە ءومىر سۇرمەگەن، ەسكى زاماننىڭ اڭگىمەسىن شەجىرەدەن بىلەتىن ءبىز ءۇشىن ايەل تەڭدىگى ءوز-وزىنەن بولعان نارسە سياقتى. بىراق سول ەسكى زاماندا ايەل بوستاندىعى ناقتى پروبلەما بولعان. كىسىلىكتە، ىزگىلىكتە باسقا قازاقتان ەرتەرەك ويانعان اباي تەڭدىك ماسەلەسىنە كەلگەندە ءۇنسىز قالسا... اباي بولماس ەدى. سەبەبى، اباي ءۇشىن ايەل تەڭدىگى – ەڭ اۋەلى ءوز اناسى ۇلجاننىڭ تەڭدىگى، سۇيگەن جارى ءدىلدانىڭ تەڭدىگى.
نە ايتاسىڭ؟ ايتاتىنى سونشا كوپ، سوزگە سىيماس ەدى. سول سەبەپتى، ءۇنسىز. بىراق بۇل ۇنسىزدىكتىڭ ءوز شەشەندىگى بار. بۇل ۇنسىزدىك ەستي بىلگەن ادامعا سوزدەن ايتقىش، قىمبات ۇنسىزدىك. «ۇنسىزدىكتەن ارتىق ەتىپ ايتا الماساڭ، ۇندەمە» دەپتى ءبىر دانىشپان. ايەل – وسىنى بىلەتىن سانالى جۇرەك يەسى. ءماجنۇن جىگىت ماحاببات جايىندا بىلەدى، ايەل – ماحابباتتىڭ وزىندە تۇر. ونىڭ ۇنسىزدىگىندە تىلمەن ايتىپ جەتكىزگىسىز اسقاق سۇلۋلىق، باقيدىڭ ءدامى بار. تىرشىلىكتىڭ ءتىلى – ءبىر عانا ءتىل: ۇنسىزدىك. ءتاڭىرىنىڭ كۇبىرى جىم-جىرت ۇنسىزدىكتەن عانا ەستىلەدى. ايەل – ءتاڭىرىنىڭ كۇبىرىنە، تىرشىلىك جىرىنا ۇيىعان ادام. ول ماحاببات جايىندا ايتىپ بەرە المايدى. سەبەبى، ماحاببات ادامنىڭ مۇقتاجىنان، كەرەگىنەن ەمەس، ونىڭ نەگىزىنىڭ تەرەڭىنەن ءوسىپ شىققان گۇل، ول گۇل سوزدەن، ءسوز دۇنيەسىنەن اۋلاق تۇر. ول تىرشىلىك جىرىن جىرلاپ تۇر، بىراق بۇل جىردى سوزگە اينالدىرۋ مۇمكىن ەمەس. ونىڭ ماحابباتى – دۇعاسى. سۇيگەن جۇرەك ءۇشىن، سيىنعان جۇرەك ءۇشىن بارلىق جەر – قاعبا.
مۇنىڭ جانىندا ءماجنۇن جىگىت ايتقان «ءتاڭىرى – قازى، تاس تارازىڭ» نەگە تاتيدى؟ ارينە، ايەل – قاتىگەز. بىراق، بۇل – مەيىرىمنەن تۋعان قاتىگەزدىك. ايتار ءسوزىن ادال ايتقان قاتىگەزدىك.
ايەل كۇناھار ەمەس. ءومىر-داستاننىڭ ءبىر پاراعىن عانا وقىپ، ۇكىم ايتپاڭىز. ءوزىڭىزدى تۇتاس تاني الماي تۇرىپ، ءوزىڭىزدىڭ كىم ەكەنىڭىزدى بىلمەي تۇرىپ، باسقاعا قالاي باعا بەرمەكسىز؟ اۋەلى ءوزىڭىزدى تانىڭىز، ءوزىڭىزدى تاني تۇسكەن سايىن باسقانىڭ جايىنا، سىرىنا قانا تۇسەسىز. ءوزىڭىزدى تولىق تانىعان كۇنى ءسىز كۇناھار دا، اۋليە دە جوق ەكەنىن، مۇنىڭ بارلىعى قالىڭ ۇيقىدا جاتقان ادامزاتتىڭ دراماسى ەكەنىن تۇسىنەسىز.
***
اباي پوەزياسى بوستاندىقتان تۋعان. اقىننىڭ اتالمىش ولەڭى وسىنىڭ ايعاعى. بۇل شىعارمادان اۆتوردىڭ پوزيتسياسىن اجىراتۋ قيىن. ادەبي فورمانىڭ قيتۇرقىلىعىنان بەيحابار ادام مۇنىڭ بايىبىنا بارىپ تا اۋرە بولمايدى. بۇل جەردە اقىندىق «مەن» جوق. بۇل ابايدىڭ وزىمەن بىرگە و دۇنيەگە كەتكەن رۋحاني تاجىريبەسى دە ەمەس، ءتىپتى تاستاپ شىققان، جەرىپ شىققان «مەنى» دە ەمەس. بۇل – بەينەلەۋدىڭ جاڭا ءتۇرىنىڭ كەلگەنىن ايعاقتايتىن بەلگى.
اقىن وسى ولەڭىندە شىلىققا تولى ەسكى، ءماجۋسي دۇنيەمەن قوشتاستى، جاڭا زامانعا، جاڭا نيزام، جاڭا حۇقىققا اياق باستى. ارينە، پاتريارحالدىق قوعامنىڭ اباي ايتقان قاعيدالاردى قابىلداۋى قيىن ەدى. اباي ايەل بوستاندىعىن العاش ءسوز ەتكەن اقىنداردىڭ ءبىرى دەسەدى. ولاي ەمەس. اباي ايەل بوستاندىعى، ەركەك بوستاندىعى دەپ جەكە-جەكە اتاماعان. ول ءبىر عانا بوستاندىقتى – ادام بوستاندىعىن جىرلاعان.
***
حاكيمنىڭ بۇل ۇلى جۇمباعىن قازاقتا ەكى-اق ادام شەشتى – مۇحتار اۋەزوۆ جانە مۇحتار ماعاۋين. شيەسىن تارقاتىپ قانا قويعان جوق. ۇلى ۇستازدىڭ ىزگى ساۋالىن ودان سايىن تەرەڭدەتىپ، جاڭا قىرلارىن اشا ءتۇستى.
مۇحتار اۋەزوۆتىڭ 1925 جىلى جازعان «قارالى سۇلۋ» اڭگىمەسى – وسى اباي ساۋالىنا ايتىلعان جاۋاپ جانە سول ساۋالدىڭ جالعاسى.
سۇيگەن جارى، قۇداي قوسقان قوساعى ءازىمحاندى ازا تۇتىپ، التى جىل بويى جان ازابىن كەشكەن قاراگوز – اباي ولەڭىندەگى عاشىقتىڭ اڭسارىنان تۋعان ادال جار. بىراق سويلەم سايىن تارقاتىلعان سۇمدىق سىردىڭ ۇشىعىنا شىققاندا و باستاعى ىزگى ماحابباتتىڭ قانداي انومالياعا اينالعانىن كورەسىز.
قاراگوز ماحابباتقا ەمەس – وبەكتكە، فەتيش دارەجەسىنە كوتەرىلگەن ءازىمحاننىڭ بەينەسىنە عانا ادال. ادال ماحاببات – قوعام تۋدىرعان ميف. ادال ماحاببات – ماحابباتتىڭ ءوزى ەمەس، تازا ماحاببات يدەياسى عانا. قاراگوز قوعامدىق مورالعا ادال.
ءۇندىنىڭ كەيبىر تايپالارىندا ەجەلگى سالت بويىنشا، ايەل ء(تىرى ايەل!) ءوزىنىڭ ولگەن كۇيەۋىمەن قوسا ورتەلەدى ەكەن. جابايىلىق دەرسىز. ال وتىزدى ەندى القىمداعان، كوڭىلى گۇل، ءتانى ءورت، بۇلىقسىعان ايەلدى التى جىل بۇرىن ولگەن كۇيەۋىنىڭ سوڭىنان ادالدىققا بۇيىرعان شىلىق، قوعامدىق سانا – جابايىلىق بولماسا، قاي جەرى ادامدىق؟
اڭگىمەدەگى كوكتەم جانە جايلاۋعا كوش تۇزەگەن اۋىل – ماڭگى جاس ماحابباتتىڭ سيمۆولى. تۇلەگەن تابيعاتپەن سالىستىرعاندا قاراگوزدىڭ تراگەدياسى، التى جىلدىق ارپالىسى كوزگە سونشا قوراش كورىنەدى.
قازاقتا «ولگەننىڭ ارتىنان ولمەك جوق، ءتىرى كىسى تىرشىلىگىن ىستەيدى» دەگەن ءسوز بار. ۇلى ماقال! ءناسىلدىڭ بۇكىل رۋحاني تاجىريبەسى التىنداي قۇيىلىپ وسى ەكى اۋىز سوزگە سىيىپ كەتكەن. ولگەننىڭ ارتىنان ءولۋ – ءومىردى، قاسيەتتى تىرشىلىكتى قورلاۋ. ياعني، سەن ءومىردى سۇيمەگەنسىڭ، ەشكىمدى سۇيمەگەنسىڭ. ادام بۇ دۇنيەگە كەلگەندە بىرەۋگە قىزمەت ەتۋ ءۇشىن ەمەس (تابىنعانى پايعامبار بولسا دا), ءوز كەسەسىن تاۋىسىپ ءىشۋ ءۇشىن، ءوز رۋحىن تانۋ ءۇشىن كەلەدى. بىرەۋدىڭ ارتىنان ءولۋ – ادامدىعىڭدى اياققا باسۋ. تىرشىلىك قانداي كەمەڭگەر بولسا، ايەل تابيعاتى دا سونداي كەمەڭگەر. ءومىردى، تىرشىلىكتى، ءومىر ءنارىن، ماحابباتتى، ايەل تابيعاتىن جەڭۋ مۇمكىن ەمەس.
حح عاسىردىڭ باسىندا قازاقتىڭ جازبا ادەبيەتى ەندى قالىپتاسىپ جاتقاندا مۇنداي ورەدەگى اڭگىمەنىڭ تۋى – ارينە، تاڭعاجايىپ نارسە، بىراق بولعان ءىس.
مۇحتار ماعاۋيننىڭ جازۋ تەحنيكاسى باتىس ادەبيەتىنىڭ ىقپالىندا قالىپتاسقانىمەن، بۇكىل دۇنيەتانىمى، رۋحانياتى اباي اڭعارىندا جەتىلگەنى بايقالادى. جازۋشى ءوزىنىڭ جاستاۋ كەزىندە جازعان «كۇتپەگەن كەزدەسۋ» اتتى اڭگىمەسىندە ابايدىڭ اتالمىش ولەڭىن العاش رەت جاڭعىرتادى. دالىرەك ايتقاندا، بۇل اڭگىمەنىڭ سيۋجەتى اباي ولەڭىنىڭ جالعاسى، رەتسيتاتسياسى، رەاكتۋاليزاتسياسى. سىننىڭ ساۋاتسىزدىعىنان جالىققان جازۋشى ءوزىنىڭ سۋرەتكەرلىك مۇددەسىنە قايشى ىسكە بارىپ، اڭگىمەنىڭ ىشىنە كەيىپكەردىڭ مىنەزدەمەسى رەتىندە اباي ولەڭى جازىلعان داپتەردى ەنگىزگەن، ياعني، تالداۋدىڭ جولىن ءوزى كورسەتىپ بەرگەن. اڭگىمەدەگى كوشىم – باياعى اباي ايتاتىن ءماجنۇن جىگىت، ال ونىڭ ءولىپ-ءوشىپ، سۇيگەن عاشىعى ءاليا – وپاسىز جار. ۇنامدى كەيىپكەر كوشىم ەكەنى، جازۋشى سونىڭ جاعىندا ەكەنى انىق. اڭگىمەنىڭ سوڭىندا: «ىشىمىزدەگى شىن باقىتقا، شىن ماحابباتقا لايىق ادام وسى كوشىم ەدى»، - دەيدى اۆتور.
بىراق اڭگىمە وسى ءبىر شىعارمانىڭ اياقتالماعانى، اۆتور ابايدىڭ اتالمىش ولەڭىن ۇزاق ۋاقىت بويى، قايتا-قايتا وقىپ زەردەلەگەنى، تەرەڭىنە باتىپ، ۇلى ۇستازدىڭ جۇمباعىنىڭ سىرىن ۇعۋعا تىرىسقانى بايقالادى. وسى جولدا اشقان ادام پسيحيكاسىنىڭ سىرلارى جازۋشىنىڭ بۇكىل شىعارماشىلىعىنا وزەك بولدى. وسى رەتتە م.ماعاۋيننىڭ 70-جىلداردىڭ اياعىندا جازعان «ءومىر جىرى» (ەكىنشى اتى «ماڭگىلىك كۇي»)پوۆەسىن ورەلى تۋىندىلارىنىڭ ءبىرى رەتىندە اتار ەدىك.
اۆتور ماحابباتتىڭ قيلى تاعدىرىن اشا وتىرىپ، ۇلكەن ىزگىلىك ساۋالدارىن كوتەرگەن. ءبىرىنشى نوۆەللاداعى سۋرەتشى – شىن سۇيگەن ادام. ارينە، پوۆەستى العاشقى وقىعاندا كەيىپكەردىڭ تۇسىنىكسىز قاتىگەزدىگىنە تاڭقالار ەدىڭىز. ترامۆايدا كەزدەيسوق كەزدەسكەن قىزدىڭ كوزىنە عاشىق بولعان سۋرەتشى ارادا بىرنەشە اي تىنىمسىز ىزدەۋدىڭ ناتيجەسىندە سۇيگەنىن تابادى. بىراق ودان كەيىن سوزدەن جاڭىلىپ، عاشىعىن ازاپتاپ قيناي باستايدى. اراعا اپتا سالىپ، اي سالىپ، ءتىپتى جىل سالىپ، ماحابباتىن سىناعان سۋرەتشىنىڭ جالعىز عانا ماقساتى – قىزعا سۇيەم دەگەن ءسوزدى ايتقىزۋ. مۇنداي قاتىگەزدىككە سۇحباتتاس جازۋشى دا تاڭ قالادى.
«ءبىز ەستىگەن حيكايادا سۇيگەن ءبىر-اق ادام – ءاليا دەپ ويلايمىن. جارايدى، شىعارىپ سالماسىن. سول كۇنى نە جاعداي بولعانىن قايدان ءبىلدىڭىز؟ قالىپتى ءومىر اعىسىن بۇزاتىن كەزدەيسوق وقيعالار ومىردە از با؟ مەيلى، بىزدىكى تەك جورامال. ودان كەيىنگى كۇندەر شە؟ حابار كۇتكەنى كۇمانسىز. ىنتىعا، زارىعا كۇتتى. بالكي، ءتىپتى سىزبەن ەرىپ كەتپەگەنىنە وكىندى. ءسىز ويلانۋعا دا مۇرشا بەرگەن جوقسىز عوي. ءسوزدىڭ ءتۇيىنى، كىنالى ءبىر-اق ادام – ءسىز. سۇيگەن ءبىر-اق ادام – ول» دەيدى جازۋشى.
وكىنىشكە قاراي، جازۋشى حيكايانى تىڭداپ وتىرىپ، ەشتەڭە ۇعىنباعان. ارينە، ول ءوزى ويلاعانداي، ادام جانىنىڭ بىلگىرى بولسا، بۇل جەردە ەشقانداي قاتىگەزدىكتىڭ جوق ەكەنىن، سۋرەتشىنىڭ تەنتەك قالجىڭدارى نەمەسە ساديزم، تۇپتەپ كەلگەندە قۇبىلعان ەروتيكا ەكەنىن، ماحابباتتىڭ سۋبليماتسياسى ەكەنىن اڭدار ەدى. شىن ماحاببات پەن جىنىستىق ماحابباتتىڭ اراسى جەر مەن كوكتەي. تامىرلارى ايقاسقانىمەن، بۇل – ءتۇرلى نەگىزدەر. ادام جىنىستىق ومىردە اتالىق ستيحيانىڭ ويىنشىعى عانا بولادى. شىن ماحابباتتا جەكە باس قىمبات، وندا بەت-بەدەر بار، ول ناقتى ادامعا باعىتتالادى. ال جىنىستىق سەزىم، ىنتىزارلىق ادامداردىڭ اراسىنا ايىرماشىلىق قويمايدى، وندا بىرەۋدىڭ ورنىن بىرەۋ باسۋى مۇمكىن. اراعا پالەنباي ۋاقىت سالىپ، اسىعىپ-اپتىعىپ جەتكەن سۋرەتشىگە سۇيگەن قىزى ءوزىنىڭ باسقا ادامعا تۇرمىسقا شىققانىن جايباراقات قانا بايان ەتەدى.
«اقىل توقتاتقان كەزىمدە ويلاپ وتىرسام، ول مەنى ەشقاشان دا سۇيمەپتى. ۇناتۋى، تەرىس كورمەۋى مۇمكىن. ال ماحاببات جوق. مۇمكىن ەمەس»، - دەيدى سۋرەتشى.
پوۆەستەگى ءۇشىنشى نوۆەللا – جازۋشىعا پويىزدا كەزدەسىپ قالعان كەزدەيسوق جۇرگىنشىنىڭ ماحابباتىن بايان ەتەدى. وزىنەن بىرنەشە جاس ۇلكەن، ءومىر كورگەن ايەلگە عاشىق بولعان، وسى جولدا تالاي قاسىرەت شەككەن كەيىپكەردىڭ ورتەنە وتىرىپ ايتقان اڭگىمەسى وقىرمانىن قاتتى تەبىرەنتەدى. ارينە، كەيىپكەر سەزىمىندە ەروتيزم باسىم. الايدا بۇل – ءبىر ادامعا عانا عاشىق جۇرەكتىڭ جانىندا جۇرەتىن، ۇلكەن جاراستىققا نەگىز، تىرەك بولاتىن سەزىم. ماحابباتتىڭ وت-جالىن ستيحياسىندا زاڭنان، ادەپتەن ۇستەم شىعاتىن اسقاق شىندىق بار. جىگىتتىڭ سول وڭىرگە اتى شىعىپ قالعان، ەسىك كورگەن ايەلگە عاشىق بولۋى – ەسسىزدىك، بىراق ءوزىنىڭ قايتالانباس سىرى بار ەسسىزدىك. شىن اسىقتىق – قۇپيا جانە زاڭسىز. ەكى عاشىق تۋعان ەلدى كورمەي كەتۋى، زاڭدى تۇردە نەكەگە تۇرماۋى – وسىنىڭ بارلىعى جازۋشى شەبەر پايدالانعان جاناما كەپ. دۇنيەدەگى ەڭ ۇلكەن قايعى – باسقامەن بولىسە الماعان ماحاببات. ارادا قانشا ۋاقىت وتسە دە، كەمەرىنەن ءبىر ەلى تومەن تۇسپەگەن، كۇيىپ-جانعان اسىقتىق اقىر سوڭىندا ايەلدى ۇركىتە باستايدى. ەكەۋىنىڭ ءبىر-بىرىنە لايىق ەمەس ەكەنىن سەزەسىز. شىن ماحاببات – كەزدەسۋ كەزدەيسوق بولماعاندا عانا، ءتاڭىرى قوسقان ەكى جاردىڭ اراسىندا عانا بولادى. بىراق كوپ جاعدايدا ادامدار ءدام ايداپ، كەزدەيسوق كەزدەسەدى. باسقا جاعدايدا ادام وزىنە لايىقتىراق باسقا بىرەۋدى تابار ەدى. كوپ ادامنىڭ اراسىنداعى سيقىسىز نەكە وسىنداي كەزدەيسوق كەزدەسۋدەن. اڭگىمەنىڭ اياعىندا عاشىق جىگىت جالعىز ءۇيلى رازەزدەن تۇسەدى. ونى ەشكىم قارسى المايدى. بۇل – بۇكىل حيكايانىڭ لوگيكاسىمەن دايىندالعان جالعىزدىقتىڭ سيمۆولى.
«ماحاببات سىرىن تاۋىسۋ مۇمكىن ەمەس» دەگەن وي تۇيەدى اۆتور. سەبەبى، ءار ادام – ماحابباتتاعى جەكە تاعدىر.
***
م.اۋەزوۆ پەن م.ماعاۋيننەن كەيىن ابايدىڭ بۇل پسيحولوگيالىق جۇمباعىن شەشكەن، ينتەرپرەتاتسيالاعان بىلاي تۇرسىن، قاراسىن الىستان شالعان ادام بولعان ەمەس. شىعىس دانىشپاندىعىن، باتىستىڭ ەتيكالىق ويىن بارىنشا تانىعان اباي ءتول ادەبيەتتە ۇلى ءۇردىس قالىپتاستىردى. بۇل ءۇردىس بۇگىنگى ادەبيەتكە ۇلاستى، بەينەلەۋدىڭ جاڭا قۇرالىنا اينالدى.
ارينە، اباي سالعان جول ءوزىنىڭ ۇشىعىنا جەتكەن جوق. مەرەيلى شاق الدا.
Abai.kz
