تاۋەكەل حاننىڭ زامانىندا ەل استاناسى سامارقان شاھارى بولعان.
مۇحاممەد شايباني حان قىزىلباستاردىڭ قولىنان قازا تاۋىپ، دۇنيەدەن وزعاننان سوڭ بۇرىن ەكىگە ءبولىنىپ كەتكەن قازاق تايپالارى قايتا بىرىگىپ، التى الاشتان تاراعاندار مەن قىزىلباستار اراسى «قاندى كەككە» ۇلاسىپ، ەكى اراداعى قانتوگىس سوعىس توقتامايدى. قىزىلباستاردىڭ شاراق دەگەن ءباھادۇرى مارۋاناقىردىڭ اينالاسىن شۋلاتىپ، قانتوگىسكە اينالدىرادى.
حان تاۋەكەلدىڭ ءبىر قورقاتىنى، وتە قاۋىپتەنەتىن دۇشپانى وسى شاراق ءباھادۇر ەكەن. شاراقتان قورقاتىن سەبەبى، بۇل ءباھادۇر ءيسى مۇسىلمان ەلدەرىنە اتى شىققان جانە ءوزىن: «مۇحاممەد پايعامباردىڭ جيەنىنەن تاراعان ۇرپاقپىن!» - دەپ جار سالادى ەكەن. تاۋەكەل حان مۇحاممەد (ع.س.) جيەنى بولعان ۇرپاققا قارسى شىعۋعا: «ءدىنباسىلار مەن ءيسى مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ نالاسىنا قالامىن با؟» - دەپ، قورقادى ەكەن.
اقىر سوڭى سوعىس قازاق جەرىنە قاراي ويىسادى. قىزىلباستار مەن قازاقتار اراسىنداعى مۇرىنقاراق تاۋىنا جاقىن جەردەگى كەزەكتى ءبىر مايدان الدىندا ەكى ەلدىڭ قولباسىلارى: «جاپپاي قىرعىن جاساعانشا، قولباسىلار جەكپە – جەككە شىعايىق، جەڭگەن جاقتىڭ اسكەرى ۇرىسسىز بەرىلەدى!» - دەگەن توقتامعا كەلەدى. قازاقتان تاۋەكەل حاننىڭ «جالعىزى» ءاز عاراب الاتاۋ باتىر مەن قىزىلباستىڭ شاراق ءباھادۋرى مايدان الاڭىنا ات ويناتىپ شىعادى. ءبىرىنشى ءسوز باستاعان شاراق ءباھادۇر:

تاۋەكەل حاننىڭ زامانىندا ەل استاناسى سامارقان شاھارى بولعان.
مۇحاممەد شايباني حان قىزىلباستاردىڭ قولىنان قازا تاۋىپ، دۇنيەدەن وزعاننان سوڭ بۇرىن ەكىگە ءبولىنىپ كەتكەن قازاق تايپالارى قايتا بىرىگىپ، التى الاشتان تاراعاندار مەن قىزىلباستار اراسى «قاندى كەككە» ۇلاسىپ، ەكى اراداعى قانتوگىس سوعىس توقتامايدى. قىزىلباستاردىڭ شاراق دەگەن ءباھادۇرى مارۋاناقىردىڭ اينالاسىن شۋلاتىپ، قانتوگىسكە اينالدىرادى.
حان تاۋەكەلدىڭ ءبىر قورقاتىنى، وتە قاۋىپتەنەتىن دۇشپانى وسى شاراق ءباھادۇر ەكەن. شاراقتان قورقاتىن سەبەبى، بۇل ءباھادۇر ءيسى مۇسىلمان ەلدەرىنە اتى شىققان جانە ءوزىن: «مۇحاممەد پايعامباردىڭ جيەنىنەن تاراعان ۇرپاقپىن!» - دەپ جار سالادى ەكەن. تاۋەكەل حان مۇحاممەد (ع.س.) جيەنى بولعان ۇرپاققا قارسى شىعۋعا: «ءدىنباسىلار مەن ءيسى مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ نالاسىنا قالامىن با؟» - دەپ، قورقادى ەكەن.
اقىر سوڭى سوعىس قازاق جەرىنە قاراي ويىسادى. قىزىلباستار مەن قازاقتار اراسىنداعى مۇرىنقاراق تاۋىنا جاقىن جەردەگى كەزەكتى ءبىر مايدان الدىندا ەكى ەلدىڭ قولباسىلارى: «جاپپاي قىرعىن جاساعانشا، قولباسىلار جەكپە – جەككە شىعايىق، جەڭگەن جاقتىڭ اسكەرى ۇرىسسىز بەرىلەدى!» - دەگەن توقتامعا كەلەدى. قازاقتان تاۋەكەل حاننىڭ «جالعىزى» ءاز عاراب الاتاۋ باتىر مەن قىزىلباستىڭ شاراق ءباھادۋرى مايدان الاڭىنا ات ويناتىپ شىعادى. ءبىرىنشى ءسوز باستاعان شاراق ءباھادۇر:
- ۇرىستى ءبىزدىڭ ەلدىڭ داستۇرىمەن وتكىزەمىز! قازاق حالقى قوناعىن سىيلاعان، ءبىرىنشى جولدى بەرگەن. ماعان كەزەكتى بەرەسىڭ! قارۋدى ءبىرىنشى سىلتەيمىن! بىراق قارسى الدىڭنان شابۋعا ءداتىم بارار ەمەس. ادامزاتتىڭ رەڭدىسى ەكەنسىڭ! ات قۇيرىعىن جەلكەڭنەن سالدىم! – دەپ، شارىق ءباھادۇر سەمسەرىن الاتاۋدىڭ قاراقۇسىنان سىلتەيدى. الايدا ونىڭ سىلتەگەن سەمسەرى دۋلىعادان وتپەي ورتاسىنان قاق بولىنەدى. الاتاۋدىڭ دۋلىعاسى «زۇلمارت» قۇيماسىنان جاسالعان ەدى. ەندىگى كەزەك الاتاۋعا كەلگەندە، ونىڭ قاق ماڭدايدان قاتتى شاپقانى سونشالىقتى، قىزىلباستىڭ باسىن قاق ايىرىپ، قىلىشى قازان تولاردان اسىپ، سەگىزكوزىن ەكىگە ءبولىپ بارىپ توقتايدى. شارىقتىڭ اتى ونىڭ ايقاسقان ەكى بىلەگىمەن قاق بولىنگەن دەنەسىن سالاقتاتىپ، قىزىلباستاردىڭ قولىنا اپارىپ قوسىلادى. الاتاۋ باتىر قىلىشىن سىلتەگەندە، شارىق ءباھادۇر ەكى بىلەگىن ايقاستىرىپ قالعان ەكەن. وسى جەكپە – جەكتىڭ اياعى قىزىلباستاردىڭ ۇرىسسىز بەرىلۋىمەن اياقتالادى.
ءاز عاراب الاتاۋ باتىردىڭ وسى ەرلىگىن شايىرلار:
- ەلىڭە شاقىرىلماعان قوناق كەلدى!
ىرىسىڭدى تەپكىلەپ تالاپ كەلدى!
ءاز عاراب الاتاۋدىڭ قايراتىن – اي!
شاراقتى قاق ماڭدايدان سالعان كەزدە،
قازان تولارىن اقتارىپ
سەگىز كوزىن ايىرىپ، ەكى - اق ءبولدى!
سالاقتاپ ەكى ايىرىلعان دەنەسىمەن،
قىزىلباستىڭ قالدى ايقاسقان قوس بىلەگى! - دەپ جىرلاپتى.

تۇسىندىرمە

دەشتى قىپشاق ەلى ەكىگە ءبولىنىپ، شايبان تۇقىمى ءابىلحايىردىڭ نەمەرەسى مۇحاممەد شايباني حان تۇستىكتەگى مارۋاناقىردى باسىپ الىپ، ءامىر تەمىر كورەگەننىڭ شاشىراپ كەتكەن ۇرپاقتارىنىڭ يەلىكتەرىن توز – توز ەتەدى. بىرنەشە جىلدىڭ ىشىندە ورتا ازيانىڭ ۇلان – عايىر جەرلەرىن باسىپ، تالاي ەلدى باعىندىرادى. اقىرىندا يران شاحىمەن جەكپە – جەكتە قازا تابادى. تاريحتا يران شاحى بۇل ەرجۇرەك حاننىڭ باسىنان شاراپ ىشەتىن ىدىس ىستەتكەن دەگەن دەرەكتەر دە بار. تاريحتىڭ مۇنداي بۇرالاڭى دەشتى قىپشاق ەلىنىڭ قايتا بىرىگىپ، ورتاق جاۋ قىزىلباستارعا قارسى بولعان سوعىس بۇرىنعىدان دا ءورشىپ كەتەدى. وسىنداي الماعايىپ مايداننىڭ بىرىندە الاتاۋ باتىر جەكپە – جەكتە قىزىلباستاردىڭ باس ءباھادۇرىن ولتىرگەن سوڭ عانا ەكى ارادا كەلىسىم – شارتقا كەلۋگە جاعداي تۋادى. بۇل كەزدەرى قازاقتىڭ تەكتى مارۋاناقىرا ءبيى ەسكەندىر مۇڭشى باستاعان ۇلى بيلەر مەن الىمدار جاڭا زامان تالابىنا ساي ۇلى دالا زاڭى «جەتى جارعىنى» جازىپ، تالقىلاپ بىتكەن ەدى.
وسى سوعىستان كەيىن ەكى جاق كەلىسىمگە كەلىپ، ۇزاققا سوزىلعان «قاندى كەك» توقتايدى. ۇلى تاۋەكەل حاننىڭ باسشىلىعىمەن الىس – جاقىنداعى قىتاي، رەسەي، يران، مىسىر، قازان، قىرىم جانە باسقا دا ەلدەردەن ەلشىلەر شاقىرىلىپ، التى الاشتىڭ ۇلى قۇرىلتاي جيىنىندا «جەتى جارعى» زاڭى قابىلدانىپ، ونى باسقا ەلدەرگە دە مويىنداتادى. بىراق بۇل جيىنعا شىعىستا جاتقان ويرات، تورعاۋىتتار ەلى شاقىرىلماي، مۇنىڭ ارتى جاڭا سوعىستىڭ تۇتانۋىنا سەبەپشى بولادى.
«جالعىزى» - دەپ، قازاق حاندارىنىڭ باس باتىرلارىن ايتقان. «زۇلمارت» - دەپ، اسا بەرىك، بولات قۇيما تەمىردىڭ اسىلىن ايتقان.
«جەتى جارعى» - زاڭىنا دەيىن، ۇلى دالادا امۋر ءزابۋر داريا پاتشا داۋىرىندە قابىلدانعان «جاساق» - زاڭى قولدانىستا بولعان. بۇل ۇلى دالا زاڭىن ەدىل پاتشا دا، كۇلتەگىن دە، قاراحان پاتشالار مەن شىڭعىسحان، ءامىر تەمىر كورەگەن، ايقاراق كەرەي حاندار دا وزگەرتپەگەن.
«مۇرىنقاراق» تاۋى – بۇل تاريحي جەر وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ ارىس جانە وتىرار اۋداندارىنىڭ قيىلىسىندا، سىرداريا وزەنىنىڭ سول جاعالاۋىنان ارى جىڭعىلدى، توراڭعىلدى توعايلى جەردە ورنالاسقان. اينالاسى قۇمشاۋىتتى بولعان بۇل ستراتەگيالىق بيىكتەن سوۆەت ۇكىمەتى كەزىندە، مۇمكىن الاتاۋ باتىر مەن قازاقتىڭ تەكتىلەرى جەرلەنگەن كيەلى جەردى جويۋ ماقساتىندا بولار، قۇرىلىسقا دەپ، ۇزاق جىلدار ۇلكەن – ۇلكەن جايىن تاستار الىنىپ كەلگەن.
مۇحاممەد شايباني حاننىڭ «بايراقتى تۋ» تىككەن ورداسى ارىس اۋدانىنى جەرىندە، سىرداريا وزەنىنىڭ سول جاعالاۋىنداعى بايىرقۇم ەلدى مەكەنىندە ورنالاسقان. قازىر بۇل جەر «بايىرقۇم توبە» - دەپ اتالادى.

Abai.kz