مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مۇڭلى ءحالى
(«مەملەكەتتىك ءتىل» قوعامدىق قوزعالىسىنىڭ
ارنايى مالىمدەمەسى)
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى
ن.نازارباەۆقا،
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەمەر-ءمينيسترى
س.احمەتوۆكە،
قازاقستان رەسپۋبليكاسى پارلامەنتى دەپۋتاتتارىنا،
جانە بۇكىل قازاقستان حالقىنا
قاشان دا «ۇلت – اناسى ءتىل» ەكەندىگىن جانە «ءتىل جوق جەردە – ۇلت جوق» بولاتىنىن وي-سانامىزدىڭ ەلەگىنەن تاعى ءبىر رەت وتكىزسەك، وندا ەلىمىزدەگى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مۇشكىل حالىنە، ونىڭ قولدانىس اياسىنىڭ كۇن ساناپ تارىلىپ بارا جاتقانىنا تولعانباۋعا، الاڭداماۋعا، ءارى وسى ىسكە جاۋاپتى ادامدارعا رەنجىمەۋگە حاقىمىز جوق.
(«مەملەكەتتىك ءتىل» قوعامدىق قوزعالىسىنىڭ
ارنايى مالىمدەمەسى)
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى
ن.نازارباەۆقا،
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەمەر-ءمينيسترى
س.احمەتوۆكە،
قازاقستان رەسپۋبليكاسى پارلامەنتى دەپۋتاتتارىنا،
جانە بۇكىل قازاقستان حالقىنا
قاشان دا «ۇلت – اناسى ءتىل» ەكەندىگىن جانە «ءتىل جوق جەردە – ۇلت جوق» بولاتىنىن وي-سانامىزدىڭ ەلەگىنەن تاعى ءبىر رەت وتكىزسەك، وندا ەلىمىزدەگى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مۇشكىل حالىنە، ونىڭ قولدانىس اياسىنىڭ كۇن ساناپ تارىلىپ بارا جاتقانىنا تولعانباۋعا، الاڭداماۋعا، ءارى وسى ىسكە جاۋاپتى ادامدارعا رەنجىمەۋگە حاقىمىز جوق.
رەسپۋبليكامىزدا قازاق حالقىنىڭ سانى 2009 جىلعى ساناق بويىنشا 67 پايىزدى قۇراپ، ارتىنشا 63,1 پايىزعا تۇسىرىلسە، 2013 جىلعى قورىتىندى ساراپتاۋ بويىنشا رەسپۋبليكا ەتنوقۇرامى تومەندەگىدەي بولدى: قازاقتار – 65,2 پايىز، ورىستار – 21,8 پايىز، وزبەكتەر – 3 پايىز، ۋكرايندار – 1,8 پايىز، ۇيعىرلار – 1,4 پايىز، تاتارلار – 1,2 پايىز، نەمىستەر – 1,1 پايىز، كارىستەر – 0,6 پايىز، تۇرىكتەر – 0,6 پايىز. ياعني، قازاقستانداعى 100-دەن استام ۇلت وكىلدەرىنىڭ سانى 1 پايىزعا دا جەتپەيدى.
بۇل ارادا ءتىپتى ۇلتتىق نامىسىمىزعا كولەڭكە تۇسىرەتىن ءبىر ماسەلەگە توقتالا كەتپەسكە بولمايدى. وسىدان ەكى جىل بۇرىن قولعا تۇسكەن مالىمەتكە جۇگىنسەك، ەلىمىزدىڭ باس قالاسى سانالاتىن استانا قالاسىندا قازاق بالالارىنىڭ 47 پايىزى تەك ورىس مەكتەپتەرىندە وقىپ، ءبىلىم الادى ەكەن. ماسقارا ەمەس پە؟ وندا نەسىنە مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ابىرويىن اسقاقتاتىپ جاتىرمىز دەپ كەۋدە سوعامىز؟ باسقا قالالاردا بۇدان دا سوراقى بولۋى مۇمكىن عوي. بىراق ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىندەگىلەر مەن قالا اكىمشىلىگىندە قىزمەت ىستەيتىندەر بۇل سۇراقتان ات-تونىن الا قاشادى. ولارعا مۇنداي مالىمەتتى جاريالاماۋعا جوعارىدان ارنايى تاپسىرما بەرىلگەنىنە كوزىمىز جەتتى. ماسەلەن، ءبىز ءبىلىم جانە عىلىم سالاسىندا ىستەيتىن كەيبىر تانىستارىمىزدان «الماتى قالاسىندا 40 پايىزداي قازاق بالالارى ورىس ءتىلدى مەكتەپتەردە وقىپ ءجۇر» دەگەن جاسىرىن مالىمەت الىپ وسى سۇراقتى الماتى قالاسىنىڭ ءبىلىم باسقارماسىنا ارنايى حاتپەن جولداعانىمىزدا ولار «ورىس مەكتەپتەرىندە وقيتىن قازاقتار 16 پايىز عانا» دەپ جاۋاپ قايتاردى.
ەندى ەلىمىزدەگى ەكى ءىرى قالاداعى مەكتەپتەردىڭ ستاتيستيكاسىنا نازار اۋدارالىق:
استانا قالاسىندا 91 كۇندىزگى جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتىڭ 77-ءسى، نەمەسە 84,6 پايىزى مەملەكەتتىك، 14-ءى نەمەسە 15,4 پايىزى مەملەكەتتىك ەمەس مەكتەپتەر. 77 مەملەكەتتىك مەكتەپتىڭ 24-ءى قازاق، 15-ءى ورىس، 37-ءى ارالاس، 1 ۋكراين مەكتەبى بار. ەتنيكالىق قۇرامى جاعىنان وقۋشىلار سانى: 77,9 پايىز – قازاقتار، ورىستار – 12,9 پايىز، ۋكرايندار – 1,5 پايىز، نەمىستەر – 1,2 پايىز، تاتارلار – 1,1 پايىز، كارىستەر – 0,9 پايىز ۇلەستە ەكەن.
الماتى قالاسى بويىنشا 2012-2013 وقۋ جىلىندا مەملەكەتتىك جالپى ءبىلىم بەرەتىن 185 مەكتەپتە 160 مىڭ، 40 مەملەكەتتىك ەمەس مەكتەپتە 8590 وقۋشى ءبىلىم الدى. ونىڭ ىشىندە: قازاق تىلىندە 59 مەكتەپ; ورىس تىلىندە 62 مەكتەپ; ۇيعىر تىلىندە 3 مەكتەپ; 56 ارالاس – ورىس-قازاق، 2 ورىس-نەمىس، 2 ورىس-ۇيعىر، 1 قازاق-ورىس-ۇيعىر مەكتەبى جۇمىس ىستەيدى. ەگەر كەڭەستەر وداعىنىڭ داۋىرلەپ تۇرعان كەزىندە 1 ميلليون 200 مىڭ حالقى بار الماتىدا جالعىز عانا قازاق مەكتەبى بولعانىن ەسكەرسەك، بۇگىنگى تاڭدا، ەگەمەندىگىمىزدىڭ 22-ءشى جىلىندا، ياعني، سانى 2 ميلليونعا جۋىقتاعان قالادا 59 قازاق مەكتەبىنىڭ بولۋى ۇلكەن جەتىستىككە بالانباسا كەرەك.
ەلىمىزدەگى قازاق مەكتەپتەرىنىڭ كوپ ۇلەسىن كىلەڭ اۋىلدىق جەردەگى سانى بار دا ساپاسى ازداۋ قازاق مەكتەپتەرى تولتىرىپ تۇر. الايدا اۋىلداعى ءبىلىم وردالارىندا بالا سانىنىڭ ازدىعى، كەي جەرلەردە 40-50 وقۋشىدان عانا تۇراتىن شاعىن مەكتەپتەردىڭ ەداۋىر مول ەكەندىگى كوپ جاعدايدا ەسكەرىلمەي كەلەدى.
رەسپۋبليكامىزدا بۇگىنگى تاڭدا 2161 ورىس-قازاق مەكتەبىنىڭ بار ەكەندىگى كوڭىلگە ەرەكشە تۇيتكىل ۇيالاتادى. تاۋەلسىزدىك جىلدارى سانى قاۋلاپ وسكەن ارالاس مەكتەپتەردى ورىس مەكتەبى دەپ ساناي بەرىڭىز، ويتكەنى ول مەكتەپتەردە باستىعىنان باستاپ ەدەن جۋشىعا دەيىن ورىسشا سويلەيتىنىن ەشكىم جوققا شىعارا الماسا كەرەك.
قازىر ەلىمىزدە ءحىح عاسىرداعى ورىس ميسسيونەرى ن.ي.يلمينسكيدىڭ وسى سالادا سىڭىرگەن ەڭبەگىنە وراي «يلمينسكي وقىتۋ جۇيەسى» دەگەن اتقا يە بولعان ارالاس مەكتەپتەرگە قاتىستى كوپتەگەن ماسەلە شەشىمىن كۇتۋدە. مىسالى، قازاق-ورىس ارالاس مەكتەبى بولىپ سانالاتىن ءبىلىم ورداسىندا تىم بولماسا، ەكى تىلدە ءبىلىم بەرەتىن سىنىپتار سانى بىردەي بولۋى قاجەت. ال رەسپۋبليكا اۋماعىندا كوپ جاعدايدا ارالاس مەكتەپتەگى 2 نەمەسە 3 سىنىپ قانا قازاق تىلىندە ءبىلىم بەرەدى جانە ول سىنىپتارداعى قازاق بالالارىنىڭ سانى 30-50 وقۋشىنى ارەڭ قۇرايدى. ەلىمىزدەگى ارالاس مەكتەپتەردىڭ كوپشىلىگى ورىس مەكتەپتەرىنىڭ سانىن ازايتىپ كورسەتۋدىڭ ءبىر ءتاسىلى ىسپەتتى.
ءحىح عاسىرداعى ورىس تاريحشىسى م.ي.ششەرباتوۆ ارالاس مەكتەپ تۋرالى «…بۇراتانا حالىقتار ءۇشىن اشىلعان ميسسيونەرلىك مەكتەپتەر وسى حالىقتاردى قۇلداندىرۋدىڭ بىردەن-ءبىر جاۋىز ءتاسىلى» دەپ باعا بەرگەن ەدى. بۇرىنعى وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ بارىندە دەرلىك ارالاس مەكتەپتەر جابىلىپ، ونىڭ ورنىنا جاپپاي ءبىر عانا تىلدىك مەكتەپتەر اشىلىپ جاتىر. بۇل ماسەلەنىڭ بىزدە مۇلدە كەرىسىنشە كورىنىس تاپقانى قالاي؟
«قازاق مەكتەبىنىڭ ءبىلىمى تومەن» دەگەن ۇعىم كەڭەس داۋىرىندە ادەيى قالىپتاستىرىلعانى بەلگىلى جايت. بۇل ءۇردىس ءالى دە جالعاسۋدا. سول سەبەپتەن قوعامدىق ءىس-شارالار، پىكىرتالاستار، عىلىمي جارىستار، بۇكىل عىلىمي جارىستاردىڭ ءتىلى كوبىنە ورىس نەمەسە اعىلشىن تىلدەرىندە وتەدى. سوعان وراي قازاق مەكتەبىنىڭ ءبىلىم دەڭگەيى تومەن دەگەن پىكىر قالىپتاسقان. وسى الدامشى پىكىردى نەگىزگە العان ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى وقۋ باعدارلامالارى مەن وقۋلىقتاردى مينيستر اۋىسقان سايىن وزگەرتۋمەن كەلەدى. مۇنىڭ ءبارى قازاق مەكتەپتەرىن تۇقىرتۋ ءۇشىن ادەيى ۇيىمداستىرىلىپ جاتقانداي اسەر قالدىرادى. بولماسا، بيىل «التىن بەلگى» العان تۇلەكتەردىڭ 69,7 پايىزى قازاق مەكتەپتەرىن تامامداعان. حالىقارالىق وليمپيادالاردا جۇلدەلى ورىن العانداردىڭ 73 پايىزى – قازاق مەكتەبىنىڭ وقۋشىلارى. بيىلعى تەستىلەۋ ناتيجەسى بويىنشا ورتاشا بالل – 86,68. قازاق تىلىندە ءبىلىم العانداردىڭ ورتاشا بالى 87,02 بولسا، ورىس تىلىندە ءبىلىم العانداردىڭ ورتاشا بالى 85,99.
بۇرىن ەكى ءتىلدى بولىپ كەلگەن قازاقستان ەندى جاھاندانۋدىڭ ارقاسىندا ءۇش ءتىلدى ەلگە اينالىپ بارا جاتىر. قازىر ەلىمىزدە «ءۇش تۇعىرلى ءتىل» ساياساتى جۇزەگە اسىرىلۋدا. ءبىزدىڭ قارسىلىعىمىز – ۇلتتىق مەملەكەت قازاقستاندا ءۇش ءتىلدىڭ، ياعني قازاق، ورىس، اعىلشىن تىلدەرىنىڭ قاتار قويىلۋى، ءىس جۇزىندە ۇشەۋىنىڭ بىردەي قولدانىلۋى. 2013-2014 وقۋ جىلىنان باستاپ، اعىلشىن ءتىلى مەكتەپتەردە ءبىرىنشى سىنىپتان باستاپ وقىتىلاتىن بولدى. اعىلشىن تىلىنە ەشكىمنىڭ قارسىلىعى جوق. بار بالە وسى «ءۇش تۇعىرلى» ءتىل ساياساتىن جۇزەگە اسىرۋدىڭ جولدارىندا بولىپ وتىر. مەملەكەتتiك تiلدi ءۇش تiلدiڭ بiرi ەتۋ – بۇل قازاق تiلiن السiرەتۋ جانە ورىس تiلiن مەملەكەتتiك تiل رەتiندە زاڭداستىرۋعا باعىتتالعان بيلىكتىڭ قيتۇرقى ساياساتى دەپ بiلەمiز. ءالى وڭى مەن سولىن ايقىن ايىرا المايتىن بالاباقشاداعى ەكى جاسار سابيگە بىردەن ءۇش ءتىل ۇيرەتۋگە بەت بۇرۋ – پەداگوگيكانىڭ زاڭىنا تۇگەلدەي قايشى، قىلمىسقا بارابار ءىس. ءتىپتى بۇرىنعى كەڭەستەر وداعىنىڭ وزىندە بالاعا شەت ءتىلدى باستاۋىش سىنىپتان كەيىن ۇيرەتەتىن. ال جاپونيادا ءبۇلدىرشىن 12 جاسقا جەتكەننەن كەيىن عانا شەت تىلدەردى ۇيرەنۋگە باعىت الادى. وعان دەيىن جاس قانات ءوز انا ءتىلىنىڭ سۇلۋلىعىن، قۇدىرەتىن بويىنا تولىق ءسىڭىرۋى، تۋعان انا قۋاتىن مويىنداۋى قاجەت ەكەن. سودان كەيىن عانا ون ءتىل، ءتىپتى ءجۇز ءتىل مەڭگەرەسىڭ بە، ءوز ەركىڭ. وسى جايتتاردى ەسكەرە كەلە پەداگوگيكانىڭ زاڭىنا كەرەعار «ءۇش تۇعىرلى ءتىل» ساياساتىن تولىعىمەن توقتاتۋدى تالاپ ەتەمىز.
مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگىنىڭ رەسمي سايتىنداعى 2013 جىلدىڭ 15 ناۋرىزىنداعى مالىمەت بويىنشا مەملەكەتتىك تىركەۋدەن وتكەن 2111باسىلىمنىڭ 344-ءى عانا مەملەكەتتىك تىلدە جارىق كورەدى ەكەن. ياعني، مەملەكەتتىك ءتىل باسپا تىلىندە دە تۇساۋلى كۇيدە تۇر. بۇعان قوسا رەسەي فەدەراتيۆتىك رەسپۋبليكاسىنان قازاقستانعا جىل سايىن 5 مىڭعا جۋىق گازەت-جۋرنالدىڭ كەلىپ تارالۋى «وسى ءبىز قازاقستاندا تۇرامىز با، جوق الدە رەسەي قۇرامىنا ەنىپ كەتتىك پە؟» دەگەن وي تۋدىرادى.
تەحنيكالىق دامۋ زامانىندا ينتەرنەتتىڭ قوعامدىق ومىردە الاتىن ورنى كۇن سايىن ارتا تۇسۋدە. قازاق تىلىندەگىلەرى ءبىر پايىزعا دا جەتپەي، 0,8 پايىزدى قۇرايدى. ياعني، ينتەرنەت پايدالانۋشىلار تولىقتاي ورىس تىلىنە باعىنىشتى.
كەزىندە 10-25 مىڭ دانامەن شىعاتىن قازاق كىتاپتارىنىڭ تارالىمى قازىر 2 مىڭنان اسپايدى. جەرگىلىكتى كاسىپوداقتار قاراۋىنداعىلاردى ەسەپتەگەندە، 500-گە جۋىق كىتاپ دۇكەنىنىڭ 43-ءى، الماتىداعى 37 دۇكەننىڭ 5-ءۋى عانا قالعان. ولاردىڭ ساتىلىمىنداعى 90 پايىز كىتاپ تەك رەسەي باسپالارىنىڭ ونىمدەرى. دۇكەندەردىڭ بارلىعىندا ورىس تىلىندە عانا كىتاپ ساتىلعاندىقتان، قازىر قازاق وقىرماندارى كىتاپ دۇكەندەرىنە مۇلدە بارمايتىن دا بولعان. بۇل ساياساتتى كىم قالىپتاستىردى؟ ول از دەسەڭىز، رەسەيلىك باسپا ونىمدەرىن ساۋدالاۋشىلار سومكەلەرىن ارقالاپ، ءار ءۇي، ءار مەكەمەگە باس سۇعاتىن مىنەز قالىپتاستىردى. اۋىلدارداعى كىتاپ دۇكەندەرى، تۇگەلگە جۋىق جابىلعان. رەسپۋبليكا بويىنشا بۇرىن 20 مىڭداي كىتاپحانا بولسا، 2013 جىلدىڭ باسىنداعى دەرەك بويىنشا 4192 كىتاپحانا عانا جۇمىس ىستەيدى. حالىقتى رۋحسىزدىققا باستايتىن مۇنداي كەلەڭسىزدىكتىڭ ورىن الۋىنا جاۋاپكەر كىم؟
«قازاقستان»، «حابار»، «ەل ارنا»، «ءبىلىم»، «استانا»، «كتك»، «نتك»، «7 ارنا»، «31 ارنا»، «ستۆ»، «مادەنيەت»، «بالاپان»، «Kazakh TV»، «24 KZ» جانە جاقىندا اشىلعان «KAZsport» ەلىمىزدەگى باستى تەلەارنالار بولىپ تابىلادى.
بۇرىنعى بايلانىس جانە اقپارات ءمينيسترى اسقار جۇماعاليەۆ بىلتىر 2012 جىلدىڭ 22 اقپانىندا «تەلەراديو تۋرالى» جاڭا زاڭ جوباسىن تالقىلاۋ بارىسىندا مىناداي دەرەكتى مالىمدەدى: «ەلىمىزدەگى تەلەارنالار قازاق تىلىندە 10, وزگە تىلدەردە 8, ال ورىس تىلىندە 82 پايىز حابار تاراتادى». وسىعان وراي 2013 جىلدىڭ باسىندا «تەلەراديو حابارلارىن تاراتۋ تۋرالى» زاڭ قابىلداندى. تەلەراديو حابارىن تاراتۋشىلار بۇل زاڭنان كەيىن ەفيرلىك ۋاقىتتارىن زاڭعا سايكەستەندىرۋى ءتيىس ەدى. پارلامەنت دەپۋتاتتارى قابىلداعان زاڭ بويىنشا، ەلىمىزدەگى كەز كەلگەن تەلەارنا مەملەكەتتىك تىلدە 50 پايىزدان تومەن حابار تاراتپاۋى ءتيىس. ياعني پرايم-تايم ۋاقىتى ارتىق بولماسا، كەم بولىنبەۋى كەرەك. ودان سوڭ، «تەلەارنالاردى تاراتۋ كەزىندە سۋبتيتر تۇرىندەگى تەلەباعدارلامالار مەن فيلمدەردىڭ اۋدارماسى قازاق تىلىندەگى تەلەباعدارلامالاردىڭ جالپى كولەمىنە ەسەپتەلمەيدى» دەپ تايعا تاڭبا باسقانداي كورسەتىلدى.
ال، باسىلىمداردا «قازاقستاندا حابار تاراتاتىن تەلەارنالاردا بەرىلەتىن حابارلاردىڭ 10-اق پايىزى، ال فيلمدەردىڭ 3-اق پايىزى عانا قازاقشا»، «استانا تەلەارناسىنىڭ 19 ساعاتتىق ءبىر كۇندىك باعدارلاماسىنىڭ 3 ساعاتى عانا قازاق تىلىندە بەرىلگەن» (ت.بەيىسقۇلوۆ، «جاس قازاق ءۇنى») دەگەن سياقتى سىني ەڭبەكتەر ۇزدىكسىز جاريالانىپ كەلەدى. وسى رەتتە «مەملەكەتتىك ءتىل» قوعامدىق قوزعالىسى ايتىلىپ جاتقان پىكىرلەردىڭ قانشالىقتى دۇرىس-بۇرىسىنا كوز جەتكىزۋ ءۇشىن تاۋەلسىز باقىلاۋ جاسادى. ونىڭ قورىتىندىسى تومەندەگىدەي:
مەملەكەتتىك مىندەتتى ارنالاردىڭ ىشىندە 50-دە 50 زاڭىنا «حابار»، «ەلارنا» عانا بەتبۇرىس جاسادى دەگەنىمىزبەن، قازاق تىلىندەگى باعدارلامالاردىڭ كوپشىلىگى كوشىرمە، اۋدارما، ۋاقىت جاعىنان ادام بالاسى تەلەديدار كورمەيتىن كەزگە بەلگىلەنگەن. ال «استانا» ارناسىنىڭ جۇمىس كۇندەردەگى حابار تاراتۋى 50-دە 50 مولشەرلەمەسىنە جاقىنداعانمەن، حالىق تەلەديداردى كوپ قارايتىن دەمالىس كۇنگى ەفير ۋاقىتىنىڭ 30 پايىزى عانا قازاق تىلىندە. «ستۆ» 44-45 پايىز، «كتك» 23-25 پايىز، «نتك» جۇمىس كۇندەرى 19 پايىز، دەمالىس كۇندەرى 11 پايىز، «7 ارنا» جۇمىس كۇندەرى 24 پايىز، دەمالىس كۇندەرى 15 پايىز، «31 ارنا» جۇمىس كۇندەرى 21 پايىز، دەمالىس كۇندەرى 10 پايىز قازاق تىلىندە حابار تاراتادى. ال، «تان» تەلەارناسىنا تاڭ قالماۋعا ءتىپتى بولماس: ونىڭ جۇمىس-دەمالىس كۇنگى قازاق تىلىندەگى ەفير ۋاقىتى 6-7 پايىزدى عانا قۇرايدى. مىنە، زاڭ قابىلداعاننان سوڭ 1,5 جىلدان كەيىنگى جەتكەن جەتىستىگىمىزدىڭ سيقى وسىنداي.
ال، قازاق جەرىنىڭ شەت اۋىلدارىنا دەيىن تارالاتىن رەسەيدىڭ «1-ءشى ەۋرازيا» ارناسى 14-15 پايىز، سول سياقتى مەملەكەتارالىق «مير» ارناسى جۇمىس كۇندەرى 14 پايىز، دەمالىس كۇندەرى 1 پايىز قازاق تىلىندە ەفيرگە شىعادى.
ۇلىبريتانيا، رەسەي، فرانتسيا، يزرايل سياقتى ەلدەردىڭ تەلەارنالارى ءبىر عانا – مەملەكەتتىك تىلدە. ياعني قازاقستانداعىداي كورەرمەن اۋديتورياسى «قازاقتىلدى» جانە «ءورىستىلدى» دەپ بولىنبەيدى. كەشەگى وداقتان ءبىزدىڭ ەلمەن بىرگە بولىنگەن وزبەكستان، ءازىربايجان، تاجىكستان، تۇرىكمەنستان، ارمەنيا، گرۋزيا، ەستونيا، لاتۆيا، ليتۆا ەلدەرىندە رەسەي اقپارات قۇرالدارىن ەمىن-ەركىن تاراتۋعا قاتاڭ تىيىم سالىنعان. قازىر وسى ەلدەردىڭ قاي-قايسىسىندا دا تەلەارنالار تاۋلىگىنە ءارى كەتكەندە جارتى، نە ءبىر ساعاتتان ارتىق ورىسشا سويلەمەيدى. ۋكراينادا 30 تەلەارنا تەك قانا ۇلتتىق تىلدە; وزبەكستاندا 63 تەلەارنا حابار تاراتسا، اقپاراتتىڭ 85 پايىزى تەك وزبەك تىلىندە. وزبەكتەر سپۋتنيك ارقىلى تارايتىن رەسەيدىڭ بىرنەشە تەلەارناسىنا توسقاۋىل قويعان. ءوز مەملەكەتتىك تىلدەرىنە عانا باسىمدىق بەرەتىن ەلدەر رەسەيلىك تەلەارنالار مەن باسىلىمدار قالاي بولسا دا تەك ورىس ءتىلىن ۇلىقتايتىنىن، رەسەيدىڭ ساياساتىن جۇرگىزەتىنىن جاقسى بىلەدى. ال قازاق بيلىگى سونى بىلە تۇرسا دا، ءالى باتىل قيمىلداۋعا كەلگەندە بۇعىپ وتىر.
«قازاقستان» ۇلتتىق ارناسى مەن بالالارعا ارنالىپ اشىلعان «بالاپان» ارنالارىنىڭ تەك مەملەكەتتىك تىلدە حابار تاراتۋى «تاۋەلسىزدىكتى قورعاۋ» جانە «مەملەكەتتىك ءتىل» قوعامدىق قوزعالىسى قايراتكەرلەرىنىڭ مەملەكەت بيلىگىنە قويعان تالاپتارىنان كەيىن عانا جۇزەگە استى. بيلىك ءدۇيىم جۇرتتى دۇرلىكتىرگەن «ەل بىرلىگى» دوكتريناسىن قابىلداۋدى توقتاتقان كەزدە سول كەزدەگى پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنىڭ باسشىسىنىڭ ورىنباسارى م.اشىمباەۆ 2009 جىلدىڭ 15 جەلتوقسانىندا «مەملەكەتتىك ءتىل» رەسپۋبليكالىق قوعامدىق قوزعالىسىنىڭ توراعاسى م.شاحانوۆتىڭ اتىنا جازىلعان حاتتا: «مەملەكەتتىك ءتىل» قوعامدىق قوزعالىسى اتىنان جولداعان حاتىڭىزدى الىپ، مۇقيات تانىسىپ شىقتىق. ەندىگى كەزەكتە سىزدەردىڭ حاتتارىڭىزدا كوتەرىلگەن ناقتى ماسەلەلەر بويىنشا جاۋاپ بەرەيىك:
...قازاقستاندا تسيفرلىق تەلەۆيدەنيەگە كوشۋ اياسىندا مەملەكەتتىك تىلدە حابار تاراتاتىن 3 تەلەارنانىڭ تۇجىرىمداماسى ازىرلەنۋدە. ولار اقپاراتتىق-تانىمدىق، الەۋمەتتىك-مادەني، تاريحي-پەداگوگتىق تەلەارنالار بولادى دەپ وتىرمىز. ارنالاردىڭ بىرەۋىن – «مادەنيەت»، كەلەسىسىن – وقۋ-اعارتۋشىلىق باعىتتاعى – «زەردە»، ال بۇلدىرشىندەرگە ارنالعانىن «بالاۋسا» دەپ اتاعان ءجون شىعار...» – دەپ جاۋاپ بەرگەن ەدى.
تەلەارنالاردا مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىنىڭ قۇلدىراۋىنا وتاندىق شوۋ-بيزنەس وكىلدەرى دە ۇلەس قوسۋدا. ماسەلەن، بايان ەسەنتاەۆا كتك تەلەارناسىنان ءجۇرىپ جاتقان «ماما ميا» جوباسىندا قازاق تىلىندە ورىندالعان اندەرگە ورىس تىلىندە تالداۋ جاساپ، باعا بەرىپ، «بۇيرەكتەن سيراق شىعارىپ» كەلەدى. بايىبىنا بارساق، بۇل مەملەكەتتىك ءتىلدى باسىنۋ، قورلاۋ بولىپ تابىلادى. جالپى، وسى ءۇردىس ءبىزدىڭ تەلەارنالاردا قالىپتى جاعدايعا اينالا باستادى. بۇل تۇرعىدا «ەكى جۇلدىز»، «سپوي» دەگەن باعدارلامالاردى اتاۋعا بولادى. ەكى جۇپتىڭ بىرەۋىنە مىندەتتى تۇردە مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەيتىندەر تاڭدالعان «ەكى جۇلدىز» باعدارلاماسىنىڭ جۇرگىزۋشىلەرى گۇلنار دوسماتوۆا مەن فاريدا نيازوۆا وسىعان بەلسەنە جۇمىس جاسادى. كەيىن «حابار» ارناسىنان «سپوي» دەگەن باعدارلاما ءجۇردى. كىلەڭ قازاقتىڭ قىز-جىگىتتەرى ماقتانىپ تۇرىپ، ورىسشا ءان سالادى. جۇرگىزۋشىسى – قىمبات حانگەلدينا قازاق حالقىن مەملەكەتتىك تىلگە مەنسىنبەي قاراۋعا وزىنشە ۇلەس قوستى. مەملەكەتتىك ءتىلدى مويىندامايتىن بۇل باعدارلاماعا كورەرمەندەر تاراپىنان بىرنەشە رەت قارسىلىق ورىن الىپ، وزگەشە ۇلتسىزدىق تانىتقان دوسماتوۆا مەن حانگەلدينا ارەكەتتەرىنە ىزاسى كەلگەن ءبىر اقىننىڭ ۇلت جانايقايى بولاتىن ولەڭى دە جاريالانعان ەدى. اقىن ءوز ولەڭىندە بۇل كەلەڭسىزدىككە توسقاۋىل قويىلۋى قاجەتتىگىن ايتا كەلىپ بىلاي دەيدى:
...تەلەارنادا «ەكى جۇلدىز» جانە «سپوي» سياقتى،
مەملەكەتتىك ءتىلدى قورلاپ، بەلدەن باسقان ۇياتتى،
دوسماتوۆا، حانگەلدينا دەگەن شالا قازاقتار،
قۇتقارۋدىڭ ورىنىنا انا ءتىلىن مازاقتان،
تاستاعانداي وتقا ماساق،
ەكى تىلدەن بوتقا جاساپ
مەملەكەتتىك تىلگە تەلىپ مەنسىنبەستىك باعىتتى،
ءجۇز تەلەارنا ۇلى تىلدە ءۇن قاتسا دا توقتالماي،
ورىس ءتىلى، ورىس ءانى زورلىق كورىپ جاتقانداي
بۇل قوس ارۋ ەلدەن-ەرەك ۇلتسىزدىق تانىتتى.
ءوز ىڭعايى جەتەگىندە انا ءتىلىن شەتكە ۇرىپ،
ەركىنسىدى «كوسموپوليت انشىلەردەن» توپ قۇرىپ.
بۇل ارينە مەملەكەتتىك ءتىلدى اياققا باسقاندىق.
كىمگە قاجەت ۇلتتان قاشقان مۇنداي ماڭگۇرت بوستاندىق؟..
ودان بەرىدە ءانشى-جۇلدىزداردىڭ قانشالىقتى باتىر ەكەندىكتەرىن قۇرت-قۇمىرسقامەن سىنايتىن «فوبيا» جوباسى، مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىنە كولەڭكە تۇسىرەتىن «ءازىل ستۋديو»، «شىركىن، لايف»، «قۇرداستار»، «بەشبارماق شوۋ» دەگەن كورسەتىلىمدەر پايدا بولدى.
«كتك» ارناسىنان جۇرەتىن «ناشا كازاشا» دەگەن سايقىمازاق باعدارلاما مەملەكەتتىك ءتىلدى قورلاۋدىڭ مەديالىق وزىق ۇلگىسى. «سالەمەتسiز بە، دەتيلەر! يتاك، بيز ناچينات ەتەميز ۋروك شالا-كازاحسكوگو يازىكا» – دەپ باستاپ، مەكتەپ وقۋشىلارىنا ماڭگۇرتتىكتى ناسيحاتتايتىن باعدارلاما كەزىندە ءتىپتى جوعارى رەيتينگكە يە بولدى. جارتىلاي قازاقشا، جارتىلاي ورىسشا تۇسىرىلگەن «جانىم» سياقتى تەلەسەريالداردى ءتىپتى كورە المايسىڭ. جاڭالىقتار بولسا، قازان-وشاقتىڭ ماڭىنداعى اڭگىمەدەن ارىعا اسا الماي تۇر ازىرگە. وسى تەكتەس دۇنيەلەردى ساراپتاعان سىرت كوز قازاقتى سايقىمازاق، ۇلتتىق قۇندىلىقتارعا باس قاتىرمايتىن، تەك ۇيمە تاباق ەتتى الدىنا قويىپ، ارزان كۇلكىگە قارىق بوپ وتىرا بەرەتىن توبىر دەپ وي تۇيەرى ءسوزسىز.
سونداي-اق مەملەكەتتىك تىلدە ءجۇرىپ جاتقان باعدارلاما قوناعى قازاق بولا تۇرىپ، ءوز پىكىرىن ورىس تىلىندە ءبىلدىرۋ ءۇردىسى دە قالىپتى جاعدايعا اينالا باستادى. وزگەلەر ونىڭ پىكىرىن تالقىلاي جونەلەدى. تىم قۇرىسا، جۇرگىزۋشى، نە وتىرعاندار ءبىراۋىز «مەملەكەتتىك تىلگە دەگەن قۇرمەتىڭىز قايدا؟ نەگە ءتىلدى مەڭگەرۋگە تىرىسپايسىز؟» دەپ ايتپايدى. مۇنداي جايت بارلىق تەلەارنالارعا ءتان.
قورىتا ايتقاندا، قازاق تەلەارنالارىندا قازاق ۇلتىنىڭ بۇگىنگى تىلدىك، الەۋمەتتىك، دىلدىك، داستۇرلىك، ۇلتتىق مادەنيەتى، ۇلتتىق تاربيەسى قانداي كۇيدە ەكەنى تۋرالى اششى شىندىق ايتىلمايدى. داراقى كۇلكى، ارزان اجۋاعا تولى جەڭىل دۇنيەلەر، ورىسشا ارالاستىرىپ سويلەۋ – ورىستانعان باسشىلار بيلىگىندەگى تەلەارنا جۋرناليستەرىنىڭ پىكىرىنشە وزىق ۇلگىدەگى توك-شوۋ، توپ-شوۋ، رەاليتي-شوۋ، بيزنەس-شوۋ ياعني، «تىڭ يدەيالار» بولىپ تابىلادى ەكەن.
نارازىلىق تۋدىرۋشى تاعى ءبىر فاكتور – لاتىن جازۋىنا 2025 جىلعا دەيىن تەك قازاق ءتىلىنىڭ عانا كوشەتىندىگى. بىزدەگى بيلىكتىڭ 2025 جىلعا قاراي قازاقستاندىقتاردىڭ 95 پايىزى قازاق تىلىندە سويلەيتىن بولادى، «قازاق ءتىلى كەز كەلگەن ورتادا كۇندەلىكتى قاتىناس تىلىنە اينالادى» دەگەن بولجامى ەرىكسىز كۇلكى شاقىرادى.
ەگەر رەسپۋبليكامىزداعى بارلىق باسىلىمدار، بارلىق ۇلت وكىلدەرى بىرلەسىپ لاتىنعا كوشەتىن بولسا، وندا ماسەلە باسقاشا سيپات الار ەدى. بىراق بيلىكتىڭ حالىققا جولداۋىندا لاتىن جازۋىنا تەك قانا قازاق ءتىلى عانا كوشەتىنى ايدان انىق جازىلعان.
ەلىمىزدەگى مەملەكەتتىك بيلىك ورىستىلدىلەردىڭ قولىندا ەكەنى جاسىرىن ەمەس. جالپى ۇلكەن بيلىك توڭىرەگىندەگى باسشىلارىمىزدىڭ 70-75 پايىزى قازاق بولسا، ولاردىڭ 70 پايىزعا جۋىعى ءورىستىلدى قازاقتار. سول شالا قازاقتاردان وربىگەن ۇل-قىزداردىڭ ۇلكەن بولىگى شەت ەلدەردە ءبىلىم العان، ال نەمەرەلەرىنىڭ 90-95 پايىزعا جۋىعى قازاق ءتىلىن بىلمەيدى. سوندىقتان قازاق ءتىلى قوعامنىڭ بارلىق سالاسىنا ەنىپ، مەملەكەتتىك ءتىل دەڭگەيىندە مارتەبەلى بيىككە كوتەرىلۋى، ولاردىڭ وزدەرى ءۇشىن، قالا بەردى ۇرپاعى ءۇشىن قاۋىپ تۋدىراتىنى زاڭدى قۇبىلىس. بيلىك ماقسات تۇتقانداي، لاتىن الىپبيىنە تەك قازاق ءتىلى، قازاق باسىلىمدارى عانا كوشەر بولسا، ءوز انا تىلىندە وقي المايتىن، جازا المايتىن قازاق حالقىنىڭ 60 پايىزعا جۋىعى وعان پىسقىرىپ تا قارامايدى، بۇرىننان ۇيرەنشىكتى جازۋىندا قالا بەرەدى.
ونىڭ سىرتىندا قازاقتىڭ كوپ بولىگى اۋىلدان قالاعا كەلىپ، بازاردا اربا سۇيرەتىپ، ماشيناسىمەن ءارى-بەرى ادام تاسىپ، كۇزەتشى بولىپ كۇن كورىپ ءجۇر. سوندا لاتىن الىپبيىنە كوشكەندە ولار بالا-شاعالارىن اسىراي ما، جوق لاتىن ءالىپبيىن ۇيرەنە مە؟ جوق، ارينە. ۇلتسىزدانۋ پروتسەسى بۇرىنعىدان دا ۇلكەن دەڭگەيدە كۇش الادى. قازىرگى تاڭدا ۇكىمەت قارجى تاپشىلىعىنان ايەلدەردىڭ زەينەتكە شىعۋ جاسىن ۇلعايتۋعا ءماجبۇر بولىپ وتىرعان كەزەڭدە، كيريلليتسادا جارىق كورگەن ميلليونداعان كىتاپتاردى لاتىن الىپبيىنە كىم اۋدارىپ، باسىپ بەرمەك؟
لاتىن جازۋىن قابىلداعان بۇرىنعى وداقتاس وزبەكستان مەن ءازىربايجان ەلدەرىندە مەملەكەتتىك تاپسىرىسپەن 400-500 مىڭ دانامەن شىعىپ كەلگەن گازەت-جۋرنالداردىڭ تيراجى 5-10 مىڭ داناعا دەيىن قۇلدىراپ، جاس بۋىن مەن ۇلكەن بۋىننىڭ اراسىنداعى بايلانىس السىرەگەن. ازىربايجاندىقتار مەن وزبەكتەر انا تىلدەرىن تولىق مەڭگەرگەن ۇلتتار بولا تۇرا، ءالىپبي اۋىستىرعاننىڭ زاردابىن ءالى تارتىپ كەلەدى... بۇل ماسەلە توڭىرەگىندەگى ءبىزدىڭ كوزقاراسىمىز قالىڭ قاۋىمعا بەلگىلى.
سوڭعى ۋاقىتتا قازاقستاندا ساياسات ىڭعايىنا قاراي «قازاقستاندىق» دەگەن ايتىلىم قالىپتاستى. 2009 جىلى بيلىك قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى ۇسىنعان «ەل بىرلىگى» دوكتريناسى ارقىلى ەلىمىزدى «قازاقستاندىق ۇلتقا» ەنگىزۋدى جوسپارلادى. «قازاقستاندىق ۇلت» ءوزىنىڭ نەگىزىن «امەريكاندىق ۇلتتان»، ياعني كوپ ۇلتتان ءبىر ۇلت جاساۋ يدەياسىنان الاتىنى بەلگىلى. «قازاقستاندىق ۇلتقا» ەنسەك، بۇكىل ۇلتتىق مۇددەدەن ماقۇرىم قالامىز. زيالى قاۋىم وكىلدەرى بۇل ۇلتسىزداندىرۋ شاراسىنا تۇبەگەيلى قارسى تۇرىپ، اشتىق جاريالاماقشى بولدى. رەسپۋبليكا بويىنشا 4 مىڭنان استام ادام بۇل اكتسياعا بەلسەندى تۇردە قاتىساتىندىقتارىن ءبىلدىردى. بۇكىل ەل ويانىسقا تۇسكەندىكتەن، رەسپۋبليكا بيلىگى امالسىزدان ءبىزدىڭ تالاپ-تىلەگىمىزگە قۇلاق استى. قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى ۇسىنعان «ەل بىرلىگى» دوكتريناسىنان «قازاقستاندىق ۇلت» تۇبەگەيلى الىنىپ تاستالىندى جانە وعان «قازاقستاننىڭ ءاربىر ازاماتى مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلۋگە مىندەتتى» دەگەن سويلەم ەندىرىلدى. بيلىكتى رايىنان قايتارعان بۇل بىرلەسكەن شارا زيالى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ دەموكراتيا سالاسىنداعى ەلەۋلى جەڭىسى ەدى. «قازاقستاندىق ۇلت» ساياساتىن ەندىرمەي توقتاتقانىمىزبەن، ول ءالى زالالسىزداندىرىلماعان بومبا ىسپەتتى كومۋلى جاتىر. سوندىقتان دا ونىڭ ۋاقىتىن جاقىنداتۋ ءۇشىن جوعارى باسشىلار مەن تەلە-راديو: «قازاق حالقى، قازاقستاندى مەكەندەيتىن ورىس ۇلتى، بولماسا تاتار، نە كارىس ۇلتى» دەپ ايتۋدىڭ ورنىنا – «قازاقستاندىق، قازاقستاندىقتار» دەگەن ءسوزدى ءجيى قولدانا باستادى. بولاشاقتا «قازاقستاندىق ۇلتقا» كوشەتىنىمىزدى ەسكەرتىپ وتىرعان قازاقستان بيلiگi باستاپقى رايىنان قايتار ەمەس. سوندا قالاي، بۇرىنعى تەكەتىرەس قايتادان باستالماق پا؟
تاعى ءبىر ماڭىزدى ماسەلە – قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پارلامەنتى ءورىستىلدى بولعاندىقتان كەز-كەلگەن زاڭ الدىمەن ورىس تىلىندە قابىلدانىپ، قازاق تىلىنە اۋدارىلادى. قازاق پارلامەنتاريزمى تاريحىندا قازاقشا دايىندالعان جالعىز عانا زاڭ بار. ول – 1997 جىلدىڭ 13 جەلتوقسانىندا قابىلدانعان «حالىقتىڭ كوشى-قونى تۋرالى» زاڭ جوباسى بولاتىن. تاۋەلسىزدىك العان 23 جىلدىڭ ىشىندە نەگىزىنەن قازاق دەپۋتاتتار وتىرعان قازاقستان پارلامەنتى ءبىر عانا زاڭدى قازاق تىلىندە قابىلداۋى قازاقستانداعى ساياسي بيلىكتىڭ «مەملەكەتتىك تىلگە» دەگەن قۇرمەتىنىڭ سيقىن اڭعارتادى. اۋدارما زاڭداردىڭ قازاق تىلىندەگى نۇسقاسىن قازاقتىلدىلەردىڭ ءوزى ارەڭ تۇسىنەدى.
جوعارى بيلىك جولداۋلار مەن مالىمدەمەلەردە عانا مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىن كوتەرىپ جاتقانداي اسەر قالدىرىپ، ەلدى الدارقاتىپ قويادى. ال شىندىق وعان مۇلدە كەرەعار. مىسالعا جۋىردا، 24-ءشى شىلدەدە مەملەكەت باسشىسى ن.نازارباەۆ ەلىمىزدىڭ ءبىرىنشى جارتىجىلدىقتاعى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋىنىڭ قورىتىندىلارى تۋرالى جانە تاياۋ كەزەڭدەگى جوسپارلار جونىندە بايانداما جاساعان پرەمەر-مينيستر س.احمەتوۆتى قابىلدادى. مەملەكەتتىك تىلدە ەسەپ-بايانداماسىن جاساعان پرەمەر مينيسترگە ەلباسىنىڭ جاۋابى تولىقتاي ورىس تىلىندە بولدى. الدە ەلباسى ءوزى باس بولىپ «قازاق ءتىلى رەسپۋبليكامىزداعى باسقا تىلدەردى باسىپ كەتپەۋى كەرەك» دەگەن قاعيداعا ساي ورىس تىلىنە جۇگىنە مە؟ باسقا تىلدەردەن قۇزىرى دا، مىندەتى دە مىقتى بولماسا ول ءتىل نەسىنە مەملەكەتتىك ءتىل بولىپ تابىلادى؟
سوعان وراي، مەملەكەتتiك تiلدiڭ تاعدىرىنا الاڭداعان رەسپۋبليكالىق «مەملەكەتتىك ءتىل» قوعامدىق قوزعالىسى، تiل جاناشىرلارى مەن ۇلت زيالىلارى مەملەكەتتiك تiلدiڭ مارتەبەسiن ساراپتاي كەلە، بيلiك باسىنداعىلارعا مىنانداي تالاپتار قويادى:
1. بiز 2012 جىلدىڭ 14 جەلتوقسانى كۇنى جاريا بولعان «قازاقستان-2050» ستراتەگياسى قالىپتاسقان مەملەكەتتىڭ جاڭا ساياسي باعىتى» اتتى پرەزيدەنت جولداۋىندا «2025 جىلعا قاراي قازاقستاندىقتاردىڭ 95 پايىزى قازاق ءتىلىن بىلۋگە ءتيىس» دەپ جوسپارلانعان تالابىن قۇپتايمىز. بىراق جۇرتتى تىنىشتاندىرۋ باعىتىندا تەك ءسوز جۇزىندە سالتانات قۇراتىن مۇنداي پىكىرلەر ارنايى زاڭ قابىلدانباعاندىقتان تەك قاعاز بەتىندە عانا قالىپ قويادى. سوندىقتان قازاقستان پارلامەنتى «مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى» ارنايى زاڭ قابىلداپ، زاڭ نەگىزىندە مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ تۇبەگەيلى نەگىزدەرىن كۇشەيتىپ، زاڭ تالاپتارى ورىندالماعان جاعدايعا قاتىستى جاۋاپكەرشىلىكتى ناقتى بەلگىلەۋى قاجەت;
2. مادەنيەت جانە اقپارات مينيستىرلىگىنىڭ ءبىر بولىمشەسى رەتىندە عانا ءتىل كوميتەتى قىزمەت ەتىپ كەلەدى. تۋراسىن ايتساق، مينيسترلىك اياسىنداعى كوميتەتتىڭ قۇزىرى قوردالانىپ قالعان مەملەكەتتىك ءتىل پروبلەمالارىن شەشۋگە مۇلدە دارمەنسىز. سوندىقتان مەملەكەتتىك ءتىل اگەنتتىگىن قۇرۋدى ۇسىنامىز;
3. رەسپۋبليكامىزداعى سانى جاعىنان وتە كوپ ارالاس بالاباقشالار مەن ارالاس مەكتەپتەردىڭ ءبارى دەرلىك قازاق-ورىس ارالاس بالاباقشاسى، نەمەسە قازاق-ورىس ارالاس مەكتەبى بولىپ تابىلادى. بۇدان قۇتىلۋدىڭ توتە جولى – قازاعىن قازاق، ورىسىن ورىس بالاباقشاسى مەن مەكتەبiنە اينالدىرۋ. ەشكiم بۇعان داۋ ايتا الماسا كەرەك;
4. بالاباقشالار مەن مەكتەپتەر سانى، ءبىلىم الۋ ءتىلى مەن وقۋشىلاردىڭ ەتنيكالىق قۇرامىنا قاتىستى دەرەكتەردىڭ ءبارى اشىق ءارى ناقتى بولۋى شارت;
5. رەسەيلىك باسىلىمدار تاسقىنىنا شەكتەۋ قويىپ، وتاندىق، مەملەكەتتىك تىلدەگى كىتاپتاردى ساتاتىن كىتاپ دۇكەندەرى مەن كىتاپحانالاردى اشۋ ءىسىن مەملەكەتتىك دەڭگەيدە كوتەرۋ قاجەت;
7. قازاقستانداعى تەلەارنالاردىڭ بارلىعىندا مەملەكەتتىك ءتىلدى جەتىك مەڭگەرگەن باسشى وتىرۋى ءتيىس.
8. تەلەارنالارداعى جارتىلاي قازاقشا، جارتىلاي ورىسشا دۇبارالىقتى ناسيحاتتايتىن دۇنيەلەردى تاراتۋدى توقتاتىپ، بارلىق تەلەارنالاردىڭ «پرايم-تايم» ۋاقىتىن، «رەيتينگى تومەن» دەگەن جەلەۋمەن جابىلعان تالاي قازاقشا باعدارلامالاردىڭ ورنىن جاۋلاپ العان رەسەيلىك دايىن ونىمدەردەن تەلەارنالاردى تازارتۋ كەرەك. مۇنى زاڭ نەگىزىندە مىندەتتەۋ قاجەت.
9. مەملەكەتتىك ءتىل اگەنتتىگى جانىنان مەملەكەتتىك تەلەارنالارداعى باعدارلامالار مەن شوۋ-دۋمانداردى تەكسەرىپ، ساراپتاپ وتىراتىن ءبولىم اشىلۋ كەرەك;
10. 2012 جىلدىڭ 22 اقپانىندا قابىلدانعان «تەلەراديو حابارلارىن تاراتۋ تۋرالى» زاڭدا كورسەتىلگەن 50-دە 50 مولشەرىنە باعىنباعان تەلەارنالار جاۋاپقا تارتىلسىن;
11. پارلامەنتتە كەز كەلگەن زاڭنىڭ تۇپنۇسقاسى مەملەكەتتىك تىلدە قابىلدانسىن;
12. رەسپۋبليكامىزداعى ءاربىر ساۋاتتى، ءبىلىمدى ادام لاتىن جازۋىن تانۋى، مەڭگەرۋى قاجەت. بۇل ىستە مەملەكەت تاراپىنان ءار ادامعا مۇمكىندىك جاسالاتىن بولسىن. ەلىمىزدە قازاق حالقىنىڭ 60 پايىزعا جۋىعى ءوز انا تىلىندە وقىپ، جازا المايتىنىن ەسكەرسەك جانە رەسپۋبليكامىزداعى باسقا تىلدەردى ەمەس، تەك قازاق ءتىلىن عانا لاتىن جازۋىنا كوشىرۋ، قازاق حالقىن تىكەلەي ەكىگە بولەتىندىكتەن، ءارى وزگە دە كۇردەلى پروبلەمالار تۋدىراتىندىقتان، ءالىپبي اۋىستىرۋ تۋرالى يدەيانى توقتاتۋدى تالاپ ەتەمىز;
13. نەگىزىن «امەريكاندىق ۇلتتان» الاتىن «قازاقستاندىق ۇلت» ساياساتى قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى دوكتريناسىنان الىنىپ تاستالىنعانمەن، قوعامعا سىنالاي ەندىرىلىپ جاتىر. «قازاقستاندىق ۇلت» ساياساتى قوعامدىق ۇيىمدار مەن زيالى قاۋىمنىڭ ءجىتى نازارىندا بولعاندىقتان، بۇل ىسكە قايتا بەت بۇرۋ، حالىقتىڭ زور قارسىلىعىن تۋدىراتىنىن بيلىكتىڭ ەسىنە سالامىز.
14. ەلباسىنىڭ وزىنەن باستاپ مەملەكەتتىك لاۋازىمدى قىزمەت يەلەرى بارلىق وتاندىق، شەتەلدىك رەسمي كەزدەسۋلەردە، نەگىزىنەن، مەملەكەتتىك تىلدە سويلەۋگە مىندەتتەلىپ، رەسپۋبليكا كولەمىندەگى ماڭىزدى ءىس-شارالار مەملەكەتتىك تىلدە جۇرگىزىلسىن. رەسپۋبليكا مينيسترلىكتەرى، مەملەكەتتىك ورگاندار، دەپارتامەنت، باسقارمالاردىڭ ءىس-قاعازدارى تولىقتاي مەملەكەتتىك تىلگە كوشىرىلۋى كەرەك. مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەيتىندەر ىلەسپە اۋدارما قىزمەتىن پايدالاناتىن بولسىن. مەملەكەتتىك ءتىلدى مويىندامايتىندار، ونى وقىپ، ۇيرەنۋگە تىرىسپايتىندار – مەملەكەتتىك قىزمەتكە الىنباسىن;
جوعارى بيلىك ارناسىندا بۇل ماسەلەلەر قايتا قارالعاننان كەيىن، ناقتى زاڭ جوبالارىمەن مىندەتتەلەتىن ادىلەتتى شەشىم شىعادى دەگەن سەنىمدەمىز.
مۇحتار شاحانوۆ، رەسپۋبليكالىق «تاۋەلسىزدىكتى قورعاۋ»جانە «مەملەكەتتiك تiل» قوعامدىق قوزعالىستارىنىڭ توراعاسى، قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى; قوزعالىس قايراتكەرلەرى: مەكەمتاس مىرزاحمەتوۆ، اكادەميك، قر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى;امانگەلدى ايتالى، قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرى،فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور; تۇرسىنبەك كاكىشەۆ، اكادەميك، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور; قابدەش ءجۇمادىلوۆ، قر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى; دۋلات يسابەكوۆ، «مادەنيەت» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى، قر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى;ورازالى سابدەن، قازاقستان عالىمدار وداعىنىڭ پرەزيدەنتi, قر ۇيA اكادەميگi, ە.ع.د.، پروفەسسور، قر مەملەكەتتiك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى; سوفى سماتاەۆ، جازۋشى، حالىقارالىق «الاش» ادەبي سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى; تەمىرحان مەدەتبەك، اقىن، قر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى; سماعۇل ەلۋباي، جازۋشى، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ حاتشىسى،قازاق پەن-كلۋبى سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى; عابباس قابىشۇلى، جازۋشى، حالىقارالىق «الاش» ادەبي سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، نۇرعالي ءنۇسىپجانوۆ، قر حالىق ءارتىسى، قر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى; حايروللا عابجاليلوۆ، «الاش» تاريحي-زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ پرەزيدەنتى; سەرىك تۇرعىنبەكۇلى، قر ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى،حالىقارالىق «الاش» ادەبي سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى; رىسبەك سارسەنباي، «جاس الاش» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى;بەيبىت قويشىباەۆ، «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامىنىڭ پرەزيدەنتى; ەرنەست تورەحانوۆ، الماتى قالالىق «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ توراعاسى; يسا ومار، جۋرناليست-جازۋشى، «زامانا» باسپا ءۇيىنىڭ باس ديرەكتورى; جانگەلدى شىمشىقوۆ، قر عك ەكونوميكا ينستيتۋتىنىڭ استانا قالاسى بويىنشا فيليالىنىڭ ديرەكتورى;ءمادي ماناتبەك،تەلەجۋرناليست;ءازىمباي عالي، ساياساتتانۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى; سوۆەت-حان عابباسوۆ، جازۋشى، مەديتسينا جانە پەداگوگيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، ماحامبەت سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، كسرو دەنساۋلىق ساقتاۋ ءىسىنىڭ ۇزدىگى; ماقسۇت قالىباي، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنا ەرەكشە ەڭبەگى سىڭىرگەن زەينەتكەر; جانۇزاق اكىم، ساياساتتانۋشى، بيولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى; مىرزان كەنجەباي، اقىن، قر مادەنيەت قايراتكەرى; قۇديار ءبىلال، جازۋشى،قر مادەنيەت قايراتكەرى; داۋرەن بابامۇراتوۆ، «بولاشاق» رەسپۋبليكالىق جاستار قوزعالىسىنىڭ ليدەرى; ەركىن راقىشەۆ، «جاس ۇلان» كينوستۋدياسىنىڭ ديرەكتورى; اسىلى وسمان، قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ مۇشەسى، ءازىربايجان مادەني-ورتالىعىنىڭ ءتورايىمى;مەرەكە قۇلكەنوۆ، جازۋشى، «ولكە»باسپاسىنىڭ ديدەكتورى;تىلەۋبەردى بىناشەۆ,ءمۇسىنشى، قازاقستان ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى; نازاربەك قانافيا، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى; قارلىعاش قوجامۇراتوۆا، «الاش اماناتى» قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ توراعاسى; داۋرەن قۋات، «اباي.kz» اقپاراتتىق پورتالىنىڭ باس رەداكتورى;ەرتاي ايعاليۇلى، «قازاقستان-زامان» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى; جارىلقاپ قالىباي، «جۇلدىزدار وتباسى»، «اڭىز ادام» جۋرنالدارىنىڭ باس رەداكتورى;ەرمۇرات باپي، «تاسجارعان» گازەتىنىڭ باس وقىرمانى;قاجىمۇقان عابدوللا، «قازاق ەلى» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى;تولەمىرزا تەمىربەكۇلى، «ءتورتىنشى بيلىك» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى; مارات توقاشباەۆ، «پرەزيدەنت جانە حالىق» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى;قازىبەك يسا، اقىن، حالىقارالىق «الاش» ادەبي سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، قر مادەنيەت قايراتكەرى;
تالعات بالتاباەۆ، «ۋاقىت» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى; اردابەك سولداتباي، «شىن» ينتەرنەت پورتالىنىڭ باس رەداكتورى; مۇحتار مۇحامبەتجان، «ەل بىرلىگى» قوعامدىق قوزعالىسىنىڭ توراعاسى; دوس نۇر-احمەت، «ۇلت پاتريوتتارى» قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ توراعاسى; جانبولات ماماي، «رۋح پەن ءتىل» كلۋبىنىڭ جەتەكشىسى;توعايباي رىسبەك، جۋرناليست، حالىقارالىق جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى; مۇحامبەت-ءشارىپ كەنجەباي، قازاق ۇلتتىق اگرارلىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى، اۋىلشارۋاشىلىعى عىلىمدارىنىڭ كانديداتى; كلارا حان، قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ مۇشەسى، بولات تولەپبەرگەنوۆ، «تاۋەلسىزدىكتى قورعاۋ» قوعامدىق قوزعالىسى استانا قالالىق بولىمشەسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى; گەرويحان قىستاۋباەۆ، قوعام قايراتكەرى; بەيسەنعازى سادۋۇلى، «جەلتوقسان اقيقاتى» قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ توراعاسى;راحىم ايىپۇلى، «جەبەۋ» رقب ورتالىق اتقارۋ كەڭەسىنىڭ ديرەكتورى; ەرالحان ءابىش، «مۇراگەر» پروديۋسەرلىك ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى; باقىتجان مەرگەنباەۆ، «امانات» قوعامدىق قورىنىڭ توراعاسى; مارات بوتەەۆ، «اللاجار-قولداۋ» قوعامدىق قورىنىڭ توراعاسى;كەنەسارى قاپتاعاي، «حالىق دابىلى» قوزعالىسىنىڭ توراعاسى;مۇحتارحان اباعان، «كەنەسارى حان» قوعامدىق قورى توراعاسى; جارىلقاسىن داۋلەت، سازگەر، قر مادەنيەت قايراتكەرى; بەرىك اعىباەۆ، «بولاشاق» قوزعالىسى جاستار قاناتىنىڭ جەتەكشىسى;جۇماش كەنەباي، «تانىم» پىكىرسايىس كلۋبىنىڭ جەتەكشىسى; جۇمابەك اشۋۇلى، قازاقستان ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعاندار قاۋىمداستىعىنىڭ توراعاسى;نۇرجان وشانبەكوۆ، قوعام قايراتكەرى; جاننا يمانقۇلوۆا، جۋرناليست، ع.مۇسىرەپوۆ اتىنداعى سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى; شاكيزادا سۇلەيمەنوۆا، قر مادەنيەت قايراتكەرى; نۇرعالي ءجۇسىپباي، www.erkineurasia.com مەديا پورتالى رەداكتورلار كەڭەسىنىڭ توراعاسى; ەركىنبەك سەرىكباي، جازۋشى، «تاۋەلسىزدىك تولعاۋى» بايقاۋىنىڭ لاۋرەاتى; امانعازى كارىپجان، اقىن ەرمەك مۇقانعاليەۆ، زەينەتكەر، قوعام بەلسەندىسى;اۋىت مۇقيبەك، اقىن; ت.ب. مالىمدەمەگە 125 ادام قول قويدى.
Abai.kz
