ابايدىڭ حالىقتى عىلىمعا ۇندەۋى - تەك ءبىر عانا عىلىم ماسەلەسىن قوزعاعان ءبىر جاقتى ۇندەۋ ەمەس، ول ءوز حالقىنىڭ تىرشىلىگىنە، ونىڭ كەلەشەگىنە، ءوز ەلىنىڭ الدىڭعى قاتارلى وزىق ەلدەردىڭ قاتارىنا قوسىلۋىنا بايلانىستى سان الۋان كەلەلى ماسەلەلەردى قوزعاعان، تەرەڭنەن تولعاعان، قيىنعا سەرمەگەن اقىل-ويدىڭ، ءوز حالقىن جانىنداي جاقسى كورگەن اسىل جۇرەكتىڭ جالىندى ۇندەۋى سياقتى. اباي ادام دەگەن ارداقتى اتتى تەك تالاپتى بولسا، ەڭبەك ەتسە، تەرەڭ ويلى بولسا، عىلىم تاپسا، راقىمدى بولسا عانا اقتاۋعا بولادى دەپ ۇعادى. اباي ادامنىڭ ادامشىلىق قاسيەتىن وسىلاي بەلگىلەيدى.

دەمەك، اقىن ولارعا اقىلدى، ويلى بول، عىلىمدى مەڭگەر، ەڭبەك ەت، راقىمدى بول، ەل قامىن ويلا، سالتىكوۆ پەن تولستوي سياقتى تالاپتى بول دەگەندە، ادامزاتتىڭ ءبىر كەرەگىنە جارا، قوعامدا وزىڭە لايىقتى ورىن تاپ:

سەن دە ءبىر كىرپىش دۇنيەگە

كەتىگىن تاپ تا، بار، قالان! - دەدى.

ابايدىڭ حالىقتى عىلىمعا ۇندەۋى - تەك ءبىر عانا عىلىم ماسەلەسىن قوزعاعان ءبىر جاقتى ۇندەۋ ەمەس، ول ءوز حالقىنىڭ تىرشىلىگىنە، ونىڭ كەلەشەگىنە، ءوز ەلىنىڭ الدىڭعى قاتارلى وزىق ەلدەردىڭ قاتارىنا قوسىلۋىنا بايلانىستى سان الۋان كەلەلى ماسەلەلەردى قوزعاعان، تەرەڭنەن تولعاعان، قيىنعا سەرمەگەن اقىل-ويدىڭ، ءوز حالقىن جانىنداي جاقسى كورگەن اسىل جۇرەكتىڭ جالىندى ۇندەۋى سياقتى. اباي ادام دەگەن ارداقتى اتتى تەك تالاپتى بولسا، ەڭبەك ەتسە، تەرەڭ ويلى بولسا، عىلىم تاپسا، راقىمدى بولسا عانا اقتاۋعا بولادى دەپ ۇعادى. اباي ادامنىڭ ادامشىلىق قاسيەتىن وسىلاي بەلگىلەيدى.

دەمەك، اقىن ولارعا اقىلدى، ويلى بول، عىلىمدى مەڭگەر، ەڭبەك ەت، راقىمدى بول، ەل قامىن ويلا، سالتىكوۆ پەن تولستوي سياقتى تالاپتى بول دەگەندە، ادامزاتتىڭ ءبىر كەرەگىنە جارا، قوعامدا وزىڭە لايىقتى ورىن تاپ:

سەن دە ءبىر كىرپىش دۇنيەگە

كەتىگىن تاپ تا، بار، قالان! - دەدى.

قازاق حالقىندا يسكۋسستۆونىڭ ارحيتەكتۋرا، سكۋلپتۋرا، جيۆوپيس ءتارىزدى سالالارى كەيىن قالدى. ولاردىڭ كەيبىر ەلەمەنتتەرى تۋرالى بولماسا، مىنانداي ارحيتەكتۋرا، نە ءجيۆوپيسىمىز بار دەپ ەشكىم ايتا المايدى. ەگەر يسكۋسستۆونىڭ نەگىزگى ءبىر سالاسى ءان مەن ونەر دەسەك، بۇل سوڭعى ەكەۋىن الدىڭعىلارمەن سالىستىرعاندا، اناعۇرلىم وسكەن، قاناتىن كەڭ جايعان تۇرلەرى دەۋگە بولادى. عاسىرلار بويى جاسالىپ كەلە جاتقان ءسوز ورنەگىنىڭ نەگىزىن سالعان حالىق ادەبيەتى ءوزىنىڭ قۇندىلىعىمەن ەل جۇرەگىنەن ورىن الىپ، بۇگىنگە دەيىن ساقتالىپ كەلدى. ءبىر ءداۋىردىڭ، نە تاريحي ۇلكەن وقيعانىڭ ايقىن ايناسى بولعان كۇيلەر، تاماشا اندەر، حالىقتىڭ ءوزى تۋعىزعان زور مادەني بايلىعى ەدى. اباي مۇنى جاقسى ءتۇسىندى. يسكۋسستۆونىڭ الەۋمەتتىك ءمانىن دۇرىس ۇعا بىلۋمەن قاتار، ونىڭ ءار تۇرىنە عىلىمي باعا بەرۋگە تىرىستى.

ءسوز ونەرى - ولەڭ جونىندە قازاق ەلىندە بۇرىن-سوڭدى ابايداي اسقان قۇندى پىكىردى ەشكىم ايتقان ەمەس.

تۋعاندا دۇنيە ەسىگىن اشادى ولەڭ،

ولەڭمەن جەر قوينىنا كىرەر دەنەڭ.

ومىردەگى قىزىقتىڭ ءبارى ولەڭمەن،

ويلاساڭشى بوس قاقپاي، ەلەڭ-سەلەڭ، - دەپ، اباي جالپى حالىق ومىرىندە ولەڭنىڭ قانداي ءمانى بار ەكەندىگىن ايقىن كورسەتىپ بەردى. بالا تۋعانداعى شىلدەحانا، قىز ۇزاتقانداعى تويباستار ولەڭدەرى، ادام ولگەندە ايتىلاتىن جوقتاۋلارمەن دالەلدەي كەلىپ، ومىردە يسكۋسستۆومەن بايلانىسسىز ەش نارسە جوق دەيدى. شىنىندا دا، ءومىردىڭ بارلىق سالالارى كوركەمونەرمەن بايلانىستى دامىپ وتىراتىنى ءسوزسىز.

ابايدىڭ بۇل پىكىرى العاشقى قوعامنان بەرى قاراي كوركەمونەر ادام بالاسىنىڭ كۇن كورىسى ءۇشىن كەرەكتى قۇرالداردىڭ ءبىرى بولدى دەگەن عىلىم يەلەرىنىڭ كوزقاراستارىنا ءدال كەلەدى. اباي ولەڭدى يسكۋسستۆو دەپ تانىدى. ولەڭدى باعالاي الماي، اركىمدى ماقتاپ جىرلاۋشىلاردى اباي قاتتى شەنەيدى:

بۇرىنعى ەسكى ءبيدى تۇرسام بارلاپ،

ماقالداپ ايتادى ەكەن ءسوز قوسارلاپ،

اقىندارى اقىلسىز، نادان كەلىپ،

كور-جەردى ولەڭ قىپتى، جوقتان قارماپ.

قوبىز بەن دومبىرا الىپ توپتا سارناپ،

ماقتاۋمەن ولەڭ ايتىپ، اركىمگە ارناپ.

ءار ەلدەن ولەڭمەنەن قايىر تىلەپ،

كەتىرگەن ءسوز قادىرىن جۇرتتى شارلاپ، - دەپ، كوركەمدىگى ناشار، الەۋمەتتىك ءمانى از ولەڭ شىعارۋشىلارعا، ولەڭنىڭ قادىرىن كەتىرۋشىلەرگە قارسى كۇرەس اشىپ، ولەڭنىڭ مازمۇنى جاعىنا دا، ءتۇرى جاعىنا دا بەلگىلى شارت قويدى. جازىقسىز ەلدى تالاعان «ەردى»، «التىن يەك، سارى الا قىزدى» جىر ەتىپ، «كۇن وتكىزبەك اڭگىمەنى» دارىپتەۋشىلەرگە قارسى اباي:

اقىل سوزگە ىنتاسىز جۇرت شابانداپ،

كونگەنىم-اق سوعان دەپ ءجۇر تابانداپ.

كىسىمسىنگەن جەپ كەتەر، ءبىلىمسىز كوپ،

جىبەرسەم وكپەلەمە كوپ جامانداپ، - دەيدى. اقىنداردى جۇرتقا اقىل بەرەتىن ءسوز شىعار دەپ ۇگىتتەسە، ەلدىڭ ونداي ءسوزدى ءۇستىرت تىڭدايتىنىن سىناپ، ول ادەتتەرىن جويماقشى بولادى.

اباي اقىنداردىڭ الدىنا الەۋمەتتىك ءمانى بار ۇلكەن ماسەلەلەردى قويدى. اقىنداردىڭ ولەڭىندە ىنساپ، ار-ۇيات، تالاپ، وي، عىلىم ءتارىزدى كوپشىلىككە پايدالى نارسەلەر بولۋى كەرەك دەدى. اقىن ەكىنشى ءبىر ولەڭىندە:

مەن جازبايمىن ولەڭدى ەرمەك ءۇشىن،

جوق-باردى، ەرتەگىنى تەرمەك ءۇشىن.

كوكىرەگى سەزىمدى، ءتىلى ورامدى،

جازدىم ۇلگى جاستارعا بەرمەك ءۇشىن! -دەپ، ولەڭگە ءوزىنىڭ كوزقاراسىن اشىق ايتادى. اباي قاعيداسى بويىنشا، اقىن دا، اقىننىڭ ولەڭى دە حالىققا قىزمەت ىستەۋى كەرەك. اقىننىڭ ولەڭ جازعانداعى ماقساتى - جاستارعا ۇلگى بەرۋ، ولاردىڭ سانا-سەزىمىن اشۋ، جاستاردىڭ حالىق ءۇشىن جۇمىس ىستەيتىن ساپالى ادام بولۋىن اڭساۋ، مىنە، ابايدىڭ تۇپكى وي قازىعى، كوزدەگەن نىساناسى وسى بولادى. اباي وسى پىكىرىن باسقاعا دا ۇسىنادى.

اباي ولەڭنىڭ كوركەمدىگىنە دە بەلگىلى شارت قويدى. بىراق ول ءتۇر مەن مازمۇندى ءبولىپ قاراعان جوق. ەكەۋىنىڭ ايىرماسىن كورە بىلۋمەن قاتار، بىرلىگىن دە كورە ءبىلدى. ولەڭنىڭ «ءىشى التىن، سىرتى كۇمىس» بولسىن دەدى. ابايدىڭ ولەڭگە قويعان بۇل شارتى كۇنى بۇگىنگە دەيىن دۇرىس جانە عىلىمي جاعىنان دا ءدال كەلەدى. ولەڭنىڭ ءتۇرى مەن مازمۇنى ءبىر-بىرىنە قابىسپاي، شالعاي جاتسا، ونداي ولەڭنىڭ ەشبىر باعاسى بولمايدى دەيدى اباي (بۇل تۋرالى اباي پوەزياسىنىڭ ءتىلى دەگەن بولىمدە تولىق تالدانادى). حالىقتىڭ اۋىز ولەڭدەرىندە كەزدەسەتىن:

استىمدا اتىم مىنگەن قۇلا قاسقا،

قۇدىققا شەگەن سالدىم قۇلاماسقا،

اۋىلىڭ بىرگە وتىرىپ، كەتسە باسقا،

بەرىپ كەت ساقيناڭدى جىلاماسقا... - دەگەندەر ءتارىزدى ايتايىن دەگەن وي سوڭعى ەكى جولىندا بولادى دا، الدىڭعى ەكى جولى تەك تارماق، بۋىن سانىن تولتىرىپ، شۋماق جاساۋ ءۇشىن بوسقا تۇراتىن ءسوز بەن سويلەم رەتىندە كەلەدى.

مىنە، اباي وسىنى كورە ءبىلدى دە، سوعان قارسى شىقتى. مادەنيەتتى، ۇلى كلاسسيكتەردىڭ سالتىنان ۇلگى العان، ولەڭنىڭ ىشىندە ماعىناسىز، بوسقا تۇرعان سوزدەردى كوزگە شىققان سۇيەلدەي كورىپ، باسى ارتىق ءسوز قولدانۋشىلاردى قاتتى شەنەدى. اباي مۇنى ءسوز جۇزىندە عانا ايتىپ قويعان جوق، ءىس جۇزىندە دە  اسىرا ءبىلدى. شىنىندا اباي ولەڭدەرىنەن باسى ارتىق، ورىنسىز تۇرعان ءسوز تابۋ قيىن. ءار ءسوزىنىڭ ورنى، ءوز ماعىناسى بار، ايتايىن دەگەن ويىنىڭ ءبىر كەرەگىنە جاراپ، ارقايسىسى ءوز جۇمىسىن اتقارىپ تۇرادى. ول ءبىر باسقان ءىزىن قايتالامايدى. ءبىر ولەڭىندە قولدانعان ءسوزىن ەكىنشى ولەڭدە قايتا قولدانبايدى. قولدانا قالسا، ونى بىلە تۇرا باسقاشا ءمان بەرىپ، باسقا ءبىر جاعدايعا سايكەس ەتىپ قولدانادى. نە سوزگە ەپيتەت قوسىپ، باسقا ءبىر جاڭا بەينەگە اينالدىرىپ جىبەرەدى.

اباي كورە بىلگەن كەمشىلىكتەردىڭ ءبىرى - قازاق پوەزياسىن شۇبارلاعان اراب، پارسى سوزدەرى بولدى. يسلام ءدىنى ارقىلى، تۇرىك، تاتار ادەبيەتى ارقىلى قازاق ادەبيەتىنە دە اراب، پارسى سوزدەرى كىرە باستادى. بۇرىنعى ادەبيەتتەردە تام-تۇمداپ قانا بولسا، اباي كەزىندە ءتىل شۇبارلاۋ نەداۋىر ورىستەگەنى بايقالدى. جاس ۋاقىتىندا اقىننىڭ ءوزى دە وعان ەلىكتەدى. بىراق ول ەس ءبىلىپ، اقىندىق ونەرى قالىپتاسا باستاسىمەن-اق اراب، پارسى سوزدەرىمەن ءتىلدى شۇبارلاۋدان باس تارتىپ، ولەڭدەردىڭ ءتىلى نەعۇرلىم تازا، حالىققا تۇسىنىكتى بولۋىنا كوڭىل ءبولدى.

ابايدىڭ اسا كوڭىل بولگەنىنىڭ ءبىرى - مۋزىكالىق ونەر. ەڭ الدىمەن اقىن انگە، مۋزىكاعا ءوز كوزقاراسىن ءبىلدىرىپ:

قۇلاقتان كىرىپ، بويدى الار،

جاقسى ءان مەن ءتاتتى كۇي.

كوڭىلگە ءتۇرلى وي سالار،

ءاندى سۇيسەڭ، مەنشە ءسۇي! - دەيدى.

 

بىراق ابايدىڭ ءان جونىندەگى ايتا قالعانداي ەڭبەگى - انگە باعا بەرۋشىلىگى. اباي ءاننىڭ كوركەمونەرلىك قاسيەتىن دە، الەۋمەتتىك ءمانىن دە جاقسى تۇسىنەدى.

شىرقاپ، قالقىپ، سورعالاپ تامىلجيدى،

جۇرەك تەربەپ وياتار باستا ميدى.

بۇل دۇنيەنىڭ ءلاززاتى ءبارى سوندا،

ويسىز قۇلاق الا الماس ونداي سىيدى،

ۇيىقتاپ جاتقان جۇرەكتى ءان وياتار،

ونىڭ ءتاتتى ورالعان ءمانى وياتار.

كەيى زاۋىق، كەيى مۇڭ دەرتىن قوزعاپ،

جاس بالاشا كوڭىلدى جاقسى ۋاتار.

بۇل ۇزىندىدە ءاندى كوركەمونەردىڭ جوعارعى ءبىر ءتۇرى دەپ باعالاۋشىلىق بىلاي تۇرسىن، ونىڭ اسىرەسە ادام ومىرىنە كەرەكتى جاعى تاماشا ايتىلعان. اباي ءوز كەزىندەگى ءان سالۋشىلارعا دا، ءاندى تىڭداۋشىلارعا دا ريزا بولمايدى. ءاننىڭ الەۋمەتتىك، تاربيەلىك ءمانىن ءان سالۋشىلاردىڭ كوبى ۇقپايدى، تىڭداۋشىلارى دا سولاي، بۇل باستى كەمشىلىكتىڭ ءبىرى دەيدى.

ءسويتىپ اباي ءومىر ساۋلەسى، كوڭىل-كۇيى بولىپ تۋاتىن، باستا ميدى وياتىپ، جۇرەك تەربەتەتىن ءاندى جانە ونى ءدال ناقىشىنا كەلتىرىپ، دۇرىس سالا بىلگەن ءانشىنى عانا جاقسى ءانشى دەپ بىلەدى.

ءاننىڭ دە ەستىسى بار، ەسەرى بار،

تىڭداۋشىنىڭ قۇلاعىن كەسەرى بار.

اقىلدىنىڭ سوزىندەي ويلى-كۇيلى،

تىڭداعاندا كوڭىلدىڭ وسەرى بار، - دەپ ەكىگە بولەدى. «قۇلاقتى كەسەتىن» ەسەر ءان-كۇيگە كوڭىلدى وسىرەتىن ەستى، اسەرلى اسەم ءاندى قارسى قويادى. سوڭعىسىن كەرەكتى، الدىڭعىسىن كەرەكسىز دەيدى. سول سىقىلدى ول ءان سالۋشىلاردى دا ەكىگە ءبولدى:

كوبىنەسە ءان باسى كەلەدى اششى،

«كەل، تىڭدا!» - دەپ، وزگەگە بولار باسشى.

كەرىم تولعاپ تاۋىسار قاڭعىر-كۇڭگىر،

سول جەرىنە ويىڭمەن ارالاسشى! - دەيدى.

اباي ادەبيەت جانە مۋزىكا ماسەلەسىنە ەرەكشە كوڭىل ءبولىپ، مۋزىكالىق ونەردىڭ دامىپ، جوعارعى دارەجەگە جەتۋىن تىلەك ەتتى. مۋزىكانىڭ تاربيەلىك ءمانىن، الەۋمەت ومىرىندەگى قىزمەتىن دۇرىس ءتۇسىندى. ونىڭ قاناتىن كەڭ جايىپ، ىلگەرى باسۋىنا بەلسەنە ات سالىستى. تالاي اسىل اندەر شىعاردى («سەگىز اياق»، «قور بولدى جانىم»، «تاتيانانىڭ ءانى»، تاعى باسقالار).

ءسويتىپ، ۇلى اقىنىمىزدىڭ مۋزىكالىق ونەردىڭ ءارى وزىنە ءتان ەرەكشەلىگىن، ءارى الەۋمەتتىك، تاربيەلىك ءمانىن تەرەڭ ءتۇسىنىپ، كلاسسيكالىق انىقتامالار بەرۋى كەيىنگى ۇرپاقتار ءۇشىن ءمانى زور. سونىمەن قاتار ونىڭ ءان شىعارىپ، كومپوزيتورلىق ونەرمەن شۇعىلدانۋى ءوز كەزىندەگى جانە كەلەشەكتەگى جاستارعا كورسەتكەن ۇلگىسى بولدى. اباي اينالاسىنان اقىن، ءانشى، كومپوزيتورلاردىڭ كوبىرەك شىعۋى دا كەمەڭگەر اقىننىڭ تىكەلەي اسەرى ەدى.

پودپيس: اباي - ليريك«ليريكا - پوەزيانىڭ جانى»، - دەگەن ۇلى سىنشى بەلينسكيدىڭ دانالىق سوزدەرىنىڭ شىندىعىنا ءاردايىم-اق ءتانتىسىڭ. ليريكا - جان سىرى. شىن اقىندار اينالاسىنداعى ءومىر قۇبىلىستارىنىڭ بىرىنە قۋانادى، ەكىنشىسىنە قايعىرادى، ءبىرىن جاقسى كورسە، ەكىنشىسىن جەك كورەدى. قىسقاسى، ومىردەن العان اسەرلەرىن ءوزىنىڭ جان سەزىمدەرىنە بولەپ، وي ەلەگىنەن وتكىزەدى دە، وبراز ارقىلى كوڭىل اۋدارارلىق تا تارتىمدى ەتىپ، وقىرمانداردىڭ تالعامىنا تاتىرلىق ولەڭ، نە كوركەم قارا ءسوز تۇرىندە سىرتىنا شىعارادى. اقىن سۋرەتتەمەك قۇبىلىسىن قانداي سىرمەن بويايدى، قالاي بويايدى، ول اقىننىڭ سول ءومىر قۇبىلىستارىن تۇسىنۋىنە، وعان قالاي، قاي تۇرعىدان قارايتىندىعىنا بايلانىستى.

ءداستۇر بويىنشا، اقىنداردى ليريك جانە ەپيك دەپ ەكىگە بولەدى. ارينە بۇل - شارتتى تۇردە عانا ءبولۋ. شىندىعىندا، تاپ-تازا ليريك، نە تاپ-تازا ەپيك تە بولۋى قيىن. ەپيكانىڭ شەبەرى سانالاتىن اقىنداردا ليريكالىق، فيلوسوفيالىق شەگىنىستەر ءجيى ۇشىرايدى. سول سىقىلدى، ليريكالىق تۋىندىلاردا ەپيكانىڭ ەلەمەنتتەرى دە كەزدەسە بەرەدى. ءىرى تۇلعالار سانالاتىن دۇنيەجۇزى ادەبيەتىنىڭ ۇلى اقىندارىن الساق، ليريكا - نەگىزگى جانر.

سونداي-اق اباي ولەڭدەرىنىڭ دە دەنى - ليريكا. ابايدا الەۋمەتتىك (ساياسي) ليريكا، ماحاببات، دوستىق تاقىرىپتارىنا ارنالعان ليريكا، ساتيرالىق، فيلوسوفيالىق ليريكا، ليريكانىڭ ەلەگيالىق ءتۇرى - ءبارى دە كەزدەسەدى.

الەۋمەت-ساياسي ليريكالىق ولەڭدەرى ءوز كەزىندەگى قوعامدىق ءمانى زور ماسەلەلەرگە ارنالادى. اقىن كەيدە مىسقىل، كەيدە كەكەسىن تۇردە ءوزىنىڭ سۋرەتتەپ وتىرعان ءومىر قۇبىلىستارىنا كوزقاراسىن بىلدىرەدى. ەل ءۇشىن، جۇرت ءۇشىن زياندى دەپ تۇسىنگەن ءىس-ارەكەتتەر اقىندى قاتتى اشىندىرادى. سوندىقتان دا ول:

ۋلى سيا، اششى ءتىل،

نە جازىپ كەتسە، جايى سول، - دەپ ەسكەرتەدى. ابايدىڭ اينالاسىنداعى ءومىر قۇبىلىستارىنىڭ ۇنامسىز جاقتارى جانىن جارالاپ، جۇرەگىنە داق سالدى. سۇم-سۇرقيا ءىس-امالدار حالقىنىڭ كەلەشەگى ءۇشىن كەدەرگى دەپ ءبىلدى. وسىنداي تۇسىنىك اقىننىڭ ليريكاسىندا، اسىرەسە ساياسي-ازاماتتىق ليريكاسىندا ءوزىنىڭ ءىزىن قالدىردى:

بولدى دا پارتيا

ەل ءىشى بۇزىلدى.

اۋرەمىن مەن تىيا

داۋىڭ مەن شارىڭدى.

قۇربىداي قوش تۇتتىم

جاسىڭ مەن كارىڭدى.

جوقتاماي ۇمىتتىم

اقىل مەن ءنارىڭدى.

ورتاعا كوپ سالدىم

وزىمدە بارىمدى.

ياپىرم-اۋ، نەڭدى الدىم،

ساۋ قويماي ارىڭدى؟!

وزىڭنەن اسىردىڭ

سۇم ءتىلدى قارىندى.

جاسىردىم، جاسىردىم،

ەندى ايتتىم بارىمدى.

اقىننىڭ ساتيراسىنداعى ليريكالىق گەرويلار - سول كەزدىڭ اتقا ءمىنىپ، ءسوز ۇستاعان پىسىقتارى. بىراق ولاردىڭ ءبارى دە وي-ءورىسى تار، ءبىردى-بىرگە شابىستىرىپ، ەل بىرلىگىن ىدىراتۋشىلار. ەل بىرلىگى ەلدىك ءۇشىن كەرەك دەگەن يدەيانى بەرىك ۇستاعان اقىن وعان قايشى كەلۋشىلەردى شەنەيدى. ولاردىڭ ماردىمسىز ءىس-ارەكەتتەرى ءبىر جاعىنان ونىڭ جانىن جارالاسا، ەكىنشى جاعىنان، ونى جيىركەندىرەدى. ءسويتىپ، كەيدە ءبىر ولەڭدە ەكى ءتۇرلى سەزىم تۇيىسەدى. جوعارعى كەلتىرىلگەن ۇزىندىدە ءارى ەلەگيانىڭ، ءارى ساتيرانىڭ ەلەمەنتتەرى كەزدەسۋىنىڭ سەبەبى دە وسىندا.

جالپى ەمەس، ءدۇتباي، كۇلىمباي، كوجەك ءتارىزدى بولىس، قۋ، سۇمدارعا ارنالعان ولەڭدەرى - ناعىز ساتيرالىق ليريكا. ايتسە دە بۇل ولەڭدەردى وقىعاندا، ەرەكشە اڭعارىلاتىن ءبىر جايت - سۋرەتتەگەن وبەكتىسىن ولتىرە سىناۋىندا عانا ەمەس، كولەمى شاعىن قىسقا ولەڭدەردىڭ ىشىندە ءوزىنىڭ ليريكالىق قاھارمانىن ناعىز جەكسۇرىن ادامدار بەينەسىندە كوزگە ەلەستەتە بىلۋىندە. وقىرمانداردىڭ كوڭىلىندە ولاردان بەزەرلىك اسەر قالدىرۋىندا.

جىلۋى جوق بويىنىڭ

جىلميعانى نەتكەنى؟

قۇبىلۋى ويىنىڭ

كەتپەي قۇيتىڭ ەتكەنى!

مۇڭدى جىلماڭ كيىمىن،

كەزەك كيىپ، ەل جيىپ.

بولىس بولسا ءتۇسىنىڭ

تۇكسىگىن سالار تىرسيىپ.

ءبىر كورمەككە ءتاپ-ءتاتتى،

قازانى مەن قالباڭى.

ءدوڭ اينالماي انت اتتى،

بۇكسىپ، بىقسىپ ءار جاعى.

بۇل ءتارىزدى ساتيرالىق ولەڭدەر ابايدا كوپ. قايسىسىندا بولسىن ول ءوز كەزىندە ۇستەم تاپ وكىلدەرىن قاتتى سىناۋمەن قاتار، ولاردى جوققا شىعارادى. ەش نارسەگە ارزىمايتىن ادامدار دەيدى. قاي كەزدە بولسىن، ساتيرا - ءومىردى، قوعام قۇرىلىسىنداعى بەلگىلى ءبىر ادامداردى كەلەكە ەتۋ، مىسقىلداۋ، ولاردىڭ ءارتۇرلى جامان جاقتارىن جۇرت الدىندا ماسقارالاۋ، كۇلكى ەتۋ. ساتيرا اقىننىڭ ءومىر تانۋى، كوزقاراسى ءوز كەزىندەگى ۇستەم، بيلەۋشى تاپتىڭ تىلەگىنە قايشى كەلگەن كەزدە تۋادى. كوپتىڭ، نە بەلگىلى ءبىر توپتىڭ نەمەسە بەلگىلى ءبىر تاپتىڭ اتىنان كۇرەس مايدانىنا شىعىپ، بار قارۋ-كۇشىن ۇستەم ەتۋشىلەرگە قارسى جۇمسايدى. اباي دەموكراتتىق باعىتتى قولداۋشى اقىن بولعاندىقتان، فەودال-بايلارعا، ولاردىڭ ىشىنەن شىققان ءارتۇرلى الاياقتارعا قارسى شىعۋى، ولاردى سىناۋى زاڭدى ەدى. وسىنداي الەۋمەتتىك قۇرىلىستاعى يدەيالىق تارتىستار اباي ساتيرالارىنا ءبىرىنشى نەگىز بولسا، قوعام ومىرىندەگى ءار الۋان ماسەلەلەرگە سىن كوزىمەن قاراپ، شەگىنە جەتكىزە سىناۋشىلىققا شەبەرلەنۋىنىڭ ەكىنشى تامىرى سالتىكوۆ-ششەدريندە، ل.ن.تولستويدا جاتىر. «ويىندا جوق ولاردىڭ سالتىكوۆ پەن تولستوي» دەپ اباي جاي ايتپاعان، ولاردى اقىن ءوزىنىڭ ۇستازى ءبىلىپ، باسقالارعا ۇلگى رەتىندە ۇسىنادى.

سالتىكوۆ ساتيراسىنىڭ نەگىزى ەسكى روسسيانىڭ كولەڭكە، كەرتارتپالىق جاعىنىڭ شىندىعىن اشىپ، ولاردى شەنەۋ، رەۆوليۋتسيالىق-دەموكراتتىق يدەيانى قولداۋ بولسا، كوپ ماسەلەلەر جونىندە سالتىكوۆ پەن اباي اراسىندا پىكىرلەرى جاعىنان ۇندەستىك، ستيلدەرى جاعىنان جاقىندىقتارى ايقىن. ءتىپتى ءومىر قۇبىلىستارىن مىسقىلداپ، شەنەي سۋرەتتەۋگە قولدانىلاتىن يرونيا، ساركازم سىقىلدى پوەتيكالىق تىلدەرى دە ءبىر-بىرىنە ۇقساس. وسى سەبەپتەردىڭ اراقاسىندا، اباي ساتيرانىڭ ۇستاسى دەرلىك دارەجەگە كوتەرىلدى.

ابايدىڭ ءبىر الۋان ولەڭدەرى فيلوسوفيالىق ليريكاعا جاتادى. بىراق بۇل سالاداعى ولەڭدەرى كۇنى بۇگىنگە دەيىن زەرتتەلمەي، تىڭ جاتىر. ويتكەنى ولار ابايدىڭ جالپى فيلوسوفيالىق كوزقاراستارىن تەرەڭ زەرتتەۋمەن بايلانىستى بولعاندىقتان، بۇعان ادەبيەتشىلەردىڭ تاۋەكەلدەرى تۇرماي، قاشقاقتاپ كەلسە، فيلوسوفتار دا ونى دەربەس تاقىرىپ ەتىپ زەرتتەمەي ءجۇر.

ابايدا ءومىردىڭ، ونىڭ ءار الۋان قۇبىلىستارىنىڭ وزگەرىپ وتىراتىندىعى، ءدىننىڭ، ءتاڭىردىڭ، ادام مەن جەكە ادامنىڭ قوعامداعى ورنى مەن ءرولى سياقتى فيلوسوفيالىق ماسەلەلەر ءسوز بولادى. ونىڭ: «ولسەم ورنىم قارا جەر»، «جۇرەگىم مەنىڭ قىرىق جاماۋ»، «ولسە ولەر تابيعات، ادام ولمەس»، «اللا دەگەن ءسوز جەڭىل»، «توتى قۇس ءتۇستى كوبەلەك»، «ەدينيتسا - جاقسىسى» ءتارىزدى سوزدەرى - فيلوسوفيالىق ليريكا. بۇل - ءبىزدىڭ تالاپتى جاس فيلوسوفتارىمىزدىڭ ايرىقشا كوڭىل ءبولىپ، زەرتتەۋلەرىن كۇتىپ تۇرعان ءالى قايماعى بۇزىلماعان، كۇردەلى تاقىرىپتىڭ ءبىرى.

ابايدا ەلەگيالىق ليريكا دا ءجيى ۇشىرايدى. ليريكانىڭ بۇل تۇرىنە اباي ۇلكەن شەبەر. ەلەگيالىق ولەڭدەردىڭ نەگىزى ءوز كەزىندەگى الەۋمەتتىك ومىرگە اقىننىڭ ريزا بولماۋىنان، ونىڭ كوپ جاقتارى اقىندى قاناعاتتاندىرماي، قارسى كۇرەسۋگە السىزدىكتەن، جالعىزدىقتان كەلىپ تۋادى. سول سەبەپتەن وندا قايعىرۋ، مۇڭايۋشىلىق سارىنى باسىم كەلەدى. ارينە بۇل جايتتاردى دا كەزەڭىمەن، جاعدايىمەن بايلانىستى الىپ قاراۋ كەرەك. ەلەگيا جازۋشى اقىنداردىڭ بارلىعى بىردەي ەمەس، كەيبىر اقىندار جالعىزدىققا ۇشىراپ، ءوزىنىڭ السىزدىگىن ءوزى مويىندايدى دا، سۇيەنەر تىرەگىنىڭ ءتۇبى بوساپ، تامىرى ءشىري باستاعانىنا كوزى جەتىپ، سەنەرى جوق بولعاندىقتان، پەسسيميزمگە بوي ۇرادى. ولاردىڭ ليريكالارى ومىردەن ءتۇڭىلۋ نەمەسە قوعامدىق ءمانى بار تاقىرىپتاردان اۋلاقتاپ، جالاڭ ماحاببات نەمەسە ىشىمدىكتى جىرلاۋدى ماشىق ەتەدى. ودان گورى قۇلديلاسا، بۇل دۇنيەدەن مۇلدە بەزىپ، ول دۇنيەنى جىرلاۋعا بەرىلەدى.

ەلەگيا، كەيدە اقىننىڭ ۇستەمدىك ەتۋشى توبىنا نارازىلىعىنان، كەيدە قوعام ومىرىندەگى كەمشىلىكتەرگە ونىڭ جانى اۋرۋدان تۋادى. ءوز كەزىندەگى ءومىر كەمشىلىكتەرىنە جانى اۋرۋدان تۋعان ەلەگيالارىندا، ومىردەن مۇلدە ءتۇڭىلۋ بولماسا دا، اقىننىڭ قاجۋ، نالۋ سارىنى انىق بايقالادى.

 ال سەنەيىن، سەنەيىن،

ايتقانىڭا كونەيىن.

شالما وراعان سوپىنىڭ

«ءىشىن ارام» دەمەيىن، - دەپ، ءوزى مەن باسقالاردىڭ قارىم-قاتىناستارىنداعى الدامشىلىق ءىس-ارەكەتتەردى ايتا كەلىپ:

باسىڭا ءتيدى بايقادىڭ،

بارىنەن باستى شايقادىڭ.

تاعى بار ما ايتارىڭ؟

نانعىش بولساڭ، ەندى نان! - دەدى. ابايدا وسى سىقىلدى ەلەگيالىق ولەڭدەر جوق ەمەس. ءبىر الۋان ەلەگيالار ەڭ جاقسى كورەتىن ۇلى ابدراحماننىڭ ولىمىمەن بايلانىستى تۋدى.

ەلەگيا كەيدە اقىنداردىڭ كۇيىنىش-سۇيىنىشتەرىن، ءار جاعدايلارمەن بايلانىستى ىشكى سەزىمدەرىن سىرتقا شىعارۋ، كەيدە ءبىر جاي كوڭىل-كۇيلەرىن كورسەتۋ ءۇشىن دە جازىلادى. بۇل - تابيعي نارسە. ويتكەنى سوقپاقسىز ءومىر جولى جوق. كىم دە بولسا تىرشىلىكتە نە قايعى، نە ءبىر كوڭىل كۇيزەلتەرلىك جاعدايعا كەزدەسپەي تۇرمايدى. بۇل بارلىق اقىنداردىڭ باستارىندا دا بولۋى مۇمكىن. ونداي جاعدايلار سەزىمتال، نازىك جاندى اقىندارعا تەز اسەر ەتىپ، اقىنداردىڭ ليريكالارىندا ەلەگيالىق سارىن تۋعىزۋى مۇمكىن.

كوك الا بۇلت سوگىلىپ،

كۇن جاۋادى كەي شاقتا.

ونە بويىڭ ەگىلىپ،

جاس اعادى اۋلاقتا.

جاۋعان كۇنمەن جاڭعىرىپ;

جەر كوگەرىپ كۇش الار.

ونىڭ مالى وزگەدەن

وزگەشە بولىپ وسەر تەل، - دەدى. وسى سياقتى ىنتىماعى بەرىك ەلگە بىرلىگى، بەرەكەسى جوق ەلدى قارسى قويادى:

بەرەكەسى كەتكەن ەل -

سۋى اشىعان باتپاق كول.

ونىڭ سۋىن ىشكەن مال،

تىشقاق ءتيىپ، اسپاس بەل.

قۇس قاڭقىلداپ، جاعالاپ،

شۋلاي الماس جازعى ءتول.

كول دەپ ونى كىم ايتار،

سۋى قۇرسىن، ول - ءبىر ءشول.

بەرەكەلى، بەرەكەسىز ەلدەردى ەكى ءتۇرلى كولگە بالاپ بەينەلەۋ ارقىلى حالقىن بىرلىككە شاقىرادى. ەل بىرلىگى تۋرالى ايتقان ۇلى اقىننىڭ پىكىرلەرى ءوزىنىڭ اتى شۋلى «سەگىز اياق» ولەڭىندەگى:

ءبىرىڭدى، قازاق، ءبىرىڭ دوس،

كورمەسەڭ ءىستىڭ ءبارى بوس! - دەگەن سوزدەرمەن تۇيىندەلەدى.

پاتريوتتىق يدەيانى جىرلاۋدا «سەگىز اياق» - ايرىقشا ءمانى بار ولەڭ. وندا ەل ماسەلەسى ءار جاعىنان الىنىپ جىرلانادى. بىراق وسى ولەڭدى اركىمدەر وزىنشە تالداپ، ولەڭدەگى قازاق دەگەن ءسوزدى تىلگە تيەك ەتىپ، ابايدى ۇلتشىلدىققا قاراي سۇيرەپ تە كوردى. كەيبىرەۋلەر وسى سوزدەن شوشىنىپ، اقىننان بويىن اۋلاق سالۋعا تىرىستى. الدىڭعىسى سانالى تۇردەگى ۇلتشىلداردىڭ بۇرمالاۋشىلىعى دا، سوڭعىسى - ماسەلەنىڭ بايىبىنا بارماۋشىلىقتان تۋعان قاتەلىك. قازاق دەگەن ءسوز بۇكىل قازاق ەلىن، ۇلت دەگەن ۇعىمدى قامتيدى. ۇلتىن، وتانىن ءسۇيۋ - ول ۇلتشىلدىق ەمەس، پاتريوتتىق. ارينە ءبىر ۇلتتىڭ ىشىندە ەزۋشى دە، ەزىلۋشى دە بار. ايتسە دە ۇلتتى قۇرايتىن - ات توبەلىندەي ەزۋشىلەر ەمەس، كوپشىلىك حالىق. داعدىدا، ۇلتتىق ماسەلەلەردى كوتەرگەندە، سول ۇلتتىڭ اتىمەن جالپىلاپ قازاق دەي تۇرسا دا، ابايدىڭ ەشبىر ولەڭىندە سول ۇلتتىڭ ەزۋشىلەرىن ماداقتاعان، ماقتاعان جەرى جوق. ۇستەمدىك ەتۋشىلەردىڭ ءىس-ارەكەتتەرىن ءسوز ەتەتىن ولەڭدەرىنىڭ قايسىسىن الساق تا، ونىڭ ءتىلىنىڭ ۋى مەن ءزارى سولارعا ارنالادى. ءوزى سول تاپتان شىقسا دا، قاناۋشى دا، ەلدى ءىرىتۋشى مەن ازدىرۋشى دا، كەرتارتپالىق، «الا جىلان، كۇپىلدەكتەر» دە سول تاپتىڭ وكىلدەرى. ولار - كەلەشەگى كەسىلگەندەر. بولاشاق ءومىر حالىقتا، جاڭالىق پەن مادەنيەت عىلىمدا دەپ ءبىلدى. سوندىقتان جوعارعى ولەڭدەردى پاتريوتتىق، ياعني ءوز وتانىن جىرلاۋ تىلەگىنەن تۋعان ولەڭدەر دەپ ءتۇسىنۋىمىز كەرەك.

(جالعاسى بار)

http://kazakhadebieti.kz