(ەتنوگرافيالىق اڭگىمەلەر)

مامىتتىڭ شوشقالارى دەگەنىمىز - اكادەميك جازۋشى عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ ايگىلى «تالپاق تاناۋىنىڭ» ءوزى بولاتىن. ايتسە دە ۇقساستىقتارىنان گورى وزگەشەلىگى كوبىرەك ەكەنى دە انىق.

مەن 1962 جىلى شيڭجياڭ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دايىندىق ءبولىمىن ءتامامداپ جازدىق دەمالىسقا اۋىلىما بارعان ەدىم، كوپ وتپەي ءنۇرابدىن دەگەن ساباقتاسىممەن بىرگە جايلاۋعا بارىپ، قىمىز ءىشىپ، جاڭا وقۋ جىلىنا كۇش جيناپ، سەرۋەندەۋگە جولعا شىققانبىز. ءبىزدىڭ ەلدىڭ جايلاۋى ەكى ۇلكەن كەزەڭدى اسىپ باراتىن جىلاندى، كوكساي بولاتىن. ءبىز جىلاندىداعى جازىققا كەشتەتىپ جەتىپ ەدىك. شىلدەنىڭ تولعان ايى بۇكىل تاۋ-دالانى جارقىراتىپ كەشكى سامال جانىڭدى جادىراتىپ، ەرەكشە ءبىر كوڭىل-كۇي سىيلاپ تۇرعانداي.

جايلاۋ، قازاقتىڭ جايلاۋعا دەگەن ماحابباتى مەن اڭسار ارمانى قانداي ەدى؟! جىل 12 ايدىڭ تورەسى ماۋسىم، شىلدە، تامىز قازاقتىڭ بۇل كۇندەرى الەمدى شارلاپ ساناتوريا، كۋرورت ىزدەپ ساندالىپ كەتكەن ۇجىماعىنا بەلگىسىز اسا قاستەرلى ايلارى ەدى. ءبىزدىڭ بالا كۇنىمىزدە جايلاۋعا كوشۋدىڭ سالتاناتى مەن ماشاقاتى كوز الدىمنان كولبەپ ءوتىپ جاتتى. جايلاۋعا قازاقتان بۇرىن ونىڭ ءتورت تۇلىك مالى اسىعا مالشىلارعا باعىنباي قاشا باستاعاندا سوڭىنان كوش ىلەسەتىن. جايلاۋدىڭ تولعان، بولعان شاعىنداعى قۇلپىرعان ساي-سالادان بىزدەر راۋعاش ىزدەپ، اسىرەسە توقپاقباس ء(الى جاپىراقتاپ اشىلا قويماعان)  بالعىن راۋعاشتى جارىسا، تالاسا، تىرمىسا ىزدەۋدىڭ ءوزى ءوز الدىنا ءبىر مەرەكەلىك كورىنىستەي ەدى. قيا بەتتە مولدىرەپ تىزىلگەن قوي بۇلدىرگەندەردى اتتان تۇسە سالىپ، اۋىز تولتىرا اساپ اشىلاۋشى ەدىك. ال، قارا جولدىڭ جيەگىندەگى باسبارماقتاي قوڭىر ارالاردىڭ بالىن الۋ ءۇشىن قياقتار مەن توپ شيلەۋىتتەردىڭ ءتۇبىن ءتۇرتىپ قالساڭ بولدى وسى كۇنگى شاقپاقتى (قازاقساتان) شوكولادى سياقتى تاقتالانعان ۇياشىقتاردىڭ ىشىندەگى تاڭدايىڭدى جاراتىن قويۋ بالدار مولدىرەپ تۇراتىن. ال، ايگىلى قاس وزەنىنە دەيىنگى 10-15 شاقىوىمدىق ميداي جازىقتاعى قولمەن ەككەندەي سامسىعان بۇلدىرگەندەردى اتپەن كەشىپ وتكەندە اتتىڭ شاشاسى قىپ-قىزىل بولىپ قالۋشى ەدى. سول بايلىقتىڭ قادىرىن قازاق بىلمەي العاشقى سارىعىن باسىسىمەن ۇمىتىپ كەتەتىنى بۇل كۇندەرى ءوزىمىزدى دە تاڭ قالدىرادى.

ال، قاراعاي، قايىڭ اراسىنداعى باداناداي تاڭقۋرايلاردى دا كادەگە جاراتۋدىڭ بار شاماسى تويا جەۋمەن اياقتالادى. قىسقا دايىندىق دەگەن قازاقتىڭ ەسىنە كىرىپ تە شىقپايدى.

سول ءبىر ادەمى ءجايلى ساپارىمىزدىڭ بەرەكەسىن كەتىرگەندەي ءبىر جابايى  بۇرىن-سوڭدى كوز كورىپ قۇلاق ەستىمەگەن قارا الا شوشقالار قورسىلداپ اتىمىزدى ۇركىتە بەردى. جولدىڭ ەكى شەتىندەگى جايقالعان ءشوپتى جەردىڭ قورىس-قوپاسىن شىعارىپ، اتتارىمىزدى سۇرىندىرە بەرگەنى ءوز الدىنا مىنا، قارا الا دوڭىزداردى جاتىرقاپ:

- نۇكە-اۋ، مىنا قاپتاعان قارا الا پالە بۇل جاقتا بولىپ كورمەگەن ەدى عوي،- دەگەنىمدە، ول قارقىلداي كۇلىپ:

- الەكە، بۇل ءوزىڭنىڭ اۋىلداسىڭ مامىتتىڭ شوشقالارى عوي. مامىتتىڭ  شوشقاسى مامىت اتالۋىنىڭ تاريحىن بىلەتىن شىعارسىڭ، دەدى.

وسى ءسوز مەنىڭ ەسىمە بۇدان 10-15 جىل بۇرىنعى ءبىر قاسىرەتتى وقيعالاردى  ەسىمە ءتۇسىرىپ قيالعا بەرىلىپ كەتتىم.

شامامەن 1951 جىلدىڭ كوكتەمى بولار، تاسقورعانداعى شىلبى اتام سالدىرعان ۇلكەن مەشىتتىڭ وڭ جاعىنداعى قورىقتى جاعالاي ەگىلگەن  اعاشتاردىڭ اعاشىن ارقانمەن كەرمەلەپ جۇما نامازعا جان-جاقتان كەلگەن   ادامداردىڭ جۇزدەگەن اتتارى بايلانۋشى ەدى. ءبىز سول ادامداردىڭ اتتارىن دا، وزدەرىن دە تاماشالاپ مەشىتتىڭ الدى-ارتىندا جۇگىرىپ جۇرەتىنبىز. جۇما ناماز وقىلىپ بولعاننان كەيىن ارتتارىنا قاراي جۇڭكىلەتىن نامازحاندار بۇل جولى ورىندارىنان قوزعالماي وتىرعان جەردە وتىرا بەردى. سويتسەك ونىڭ ءمانىسى مىنادا ەكەنىن سوڭىنان ەستىپ بىلدىك.

ول كەزدە، قازاق وتىرىقتاسا قويماعان،  تاۋ ساعالاپ، كۇنگەيدەن جەر توشالا جاساپ، سوندا قىستى وتكىزەتىن. وسى ءوڭىردى مەكەندەگەن قىزايدىڭ ەسەنكەلدى اتاسىنان تاراعان مامان، قوجابەرگەن، قازىمبەت، امىرسانا رۋلارى كوبىنشە قىستى وسىلاي وتكىزەتىن. ال، ءبىز ەس بىلگەن كەزدە جىلقىشىلار قىستى كيىز ۇيدە وتكىزىپ، كوكتەم شىعىسىمەن جازىققا جامىراي قونىستاناتىن.

كەدەي شارۋالار سول كەزدە اعايىندارىن ساعالاپ، كوكتەۋ، جايلاۋدا كورشىلەسىپ كوشىپ-قونىپ جۇرەتىن. ءبىز ءسوز ەتكەلى وتىرعان مامىت تەرەكتىنىڭ كۇنگەيىندەگى جەر كەپەسىندە باسقالاردان ۇزاعىراق وتىرادى ەكەن.

نامازعا جينالعان قازاقتار بىردەن گۋ ەتىپ:

- انە، الىپ كەلە جاتىر، قارا ءجۇزدىڭ ءوزى ەڭىرەپ جىلاپ كەلە جاتىر،- دەسىپ جاتتى.

سونىمەن مامىتتى مەشىتتىڭ الدىنداعى الاڭعا اپارىپ مەنىڭ اتام ءجۇنىس ءالىماحۇننىڭ الدىنا جۇگىنتە وتىرعىزدى. قولىنداعى ءبىر بۋمانى جەرگە قويىپ، سىرتقى ورامدارىن شەشە باستادى. ىشىنەن قوبىراپ قىتايدىڭ  قىزىلكۇرەڭ اقشالارى شاشىلىپ جاتتى. سويتسەك، ءىستىڭ جايى مىناداي ەكەن.

مامىت وتە كەدەي بالالى-شاعالى ادام بولعاندىقتان اڭعا تۇزاق قۇرىپ، بالا-شاعاسىن اسىرايدى ەكەن. كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە ونىڭ قۇرعان قاقپانىنا   ايدىك قابان ءتۇسىپ قالىپتى. مامىت ويلانا كەلە، قاباندى شوقپارىمەن ۇرىپ ءولتىرىپ، موينىنا ارقان سالىپ، سۇيرەگەن بويى تاياۋداعى قىتايدىڭ جاڭا عانا قونىستانعان ديحانشىلىقپەن اينالىساتىن 12-ءشى پولكتىڭ اسحاناسىنا الىپ بارىپ بەرگەن اقشاسىن دورباعا وراپ العاننان كەيىن ونى قايدا جۇمسارىن بىلمەي قاتتى ويلانادى.

مۇسىلماندىق شاريعات بويىنشا جەۋگە بۇيىرماعان حارام دوڭىزدىڭ اقشاسىن جۇمساپ بالا-شاعاسىنا حارام جەگىزۋگە ءداتى بارمايدى. ءبىر بۋما اقشانى قايدا قويارىن بىلمەي جەر كەپەسىنە اكەلىپ ەشكىمگە كورسەتپەي تىعىپ قويادى. بىراق، مامىتتان مازا كەتىپ بۇل حارام اقشانى قالاي حالالداۋدىڭ  امالىن تاپپاي ءبىر تۋىسقاندارىنا ايتىپ قويسا كەرەك. ول تۋىسقاننىڭ دا ىشىنە سىيماعان حارام اقشانىڭ اڭگىمەسى تاعى بىرەۋلەرگە جەتەدى.

ەڭ اياعىندا بۇل اڭگىمە مەشىتتەگى ءجۇنىس اتامنىڭ اينالاسىنداعى مازىمدەر مەن يمامدارعا جەتكەننەن كەيىن ءبىز ايتىپ وتىرعان جۇما كۇنگى نامازعا جينالعان ادامدار الدىنا مامىتتى اكەلىپ، تەرگەۋدى ۇيعارادى.

مامىت جىلاپ ەڭىرەپ شىندىقتى ايتقاننان كەيىن قاسىنا قوسىلعان ادامدارمەن بارىپ، جەر كەپەدەگى تىققان جەرىنەن الىپ كەلىپ، وتىرعان كەزى ەكەن.

شاريعات وكىمى دەپ، حارام اقشانى پايدالانۋىنا بولمايدى دەپ، سول جەردە ورتەپ جىبەرەدى دە مامىتتى دارەت العىزىپ، قولىنا قۇران ۇستاتىپ، قاسام ىشكىزەدى، ءسويتىپ مامىتتى كۇنادان تازارتىپ، قايتادان مۇسىلمان قىلىپ، ءوز قاتارلارىنا قوسادى.

بۇگىنگى ادامدارعا كۇلكىلى بولىپ كورىنەتىن وسىناۋ تراگيگ-كومەدياداي  وقيعانىڭ ول زاماننىڭ ادامدارى ءۇشىن وتە اۋىر، اسا رۋحاني كۇيزەلىستى جاعداي ەكەنىن ەسكەرۋىمىز كەرەك.

بۇكىل مەملەكەتتىك بيلىكتى قولىنا العان قىتاي كوممۋنيستەرى وسىعان دەيىن كوزى كورىپ، قۇلاعى ەستىمەگەن ساۋاتسىز قازاقتار «كومپارتيا، كوممۋنيست، سوتسياليزم، تاپ كۇرەسى، اتەيزم» دەيتىن ۇگىت-ناسيحات ۇراندارىنا ەلتىپ، اۋىل اۋىلدا بىرنەشە ادامدىق پارتيا ۇيىمىنا مۇشە بولىپ، بيلىككە ارالاسا باستادى. ءدال سول تۇستا كومپارتيا مۇشەسى بولعان وقاس، ءماجيت قاتارلى ۇر دا جىق بەلسەندىلەرگە «پارتيالىق تاپسىرما، كوممۋنيستەردىڭ ورىنداماسا بولمايتىن مىندەتى» دەپ ءتورت تۇلىك مالدى بەس تۇلىككە اينالدىرۋ ءۇشىن  كوممۋنيستەر باس بولىپ شوشقا ءوسىرۋدى جولعا قويۋ كەرەك بولادى. بىراق ول شوشقانى قايدان، قالاي اكەلىپ، كىم باعادى دەگەنگە كەلگەندە شولاق بەلسەندى كوممۋنيستەردىڭ ەشقايسىسى اۋزىن اشا الماي ءبىر-بىرىنە كوزىنىڭ استىمەن سۇزە قاراپ داعدارادى. ۋاقىت زىرلاپ ءوتىپ جاتىر، جوعارىداعى كوممۋنيست باسشىلار بۇلاردى قىسپاققا الىپ «ەگەر پارتيالىق تاپسىرما ورىندالمايتىن بولسا، پارتيادان قۋىلىپ، زاڭ بويىنشا جازالاناسىڭدار» دەگەن ءزىلدى ەسكەرتپەنىڭ تەگەۋرىنىنە توتەپ بەرە الماي، ءار نارسەنى ءبىر ايتا كەلە  اۋىل باستىعى وقاس اۋىلناي قاتىنى ۇل تاپقانداي قاسىنداعى ەكى-ءۇش كوممۋنيستەرگە:

- وي، اعايىندار، مەن ونىڭ امالىن تاپتىم، تەك قيسىنىن تاۋىپ، ىسكە كىرىسۋ كەرەك بۇل شوشقانى قولىمەن ۇستاپ، ساۋدالاعان مامىت اعامىز بار عوي، سول كىسىگە بارلىق جاعدايدى ءتۇسىندىرىپ، ءبىزدى مىنا قيامەتتىڭ قىل كوپىرىندەي بولعان پالەدەن قۇتقارۋعا كومەكتەسسە، وعان بارلىق جاعدايدى جاساپ، ەلدەن وڭاشا  مىنا اقتاستىڭ ەتەگىندەگى نۋ توعايلى سۋلىسايدىڭ ەتەگىنەن ءۇي سالىپ بەرەمىز. بىزگە باعۋعا بەرىلەتىن ون تورايدى سول سۋلىسايعا اپارىپ قويا بەرەمىز، مامىت شوشقا باققان بولىپ، سول سۋلىسايدىڭ اۋزىندا وتىرا بەرەدى. اۋىلدىق وكىمەتتەن ءتيىستى جالاقىسىن بەرەتىن بولامىز، ءسويتىپ وگىز دە ولمەيدى، اربا دا سىنبايدى. جوعارعى باسشىلار دا تىنىش، ءبىز دە تىنىش بولامىز.

سونىمەن، مامىتپەن اتالاس، رۋلاس وقاس باستاعان كوممۋنيستەر مومىن مامىتتى ايتقانىنا كوندىرىپ، كوڭىلدەرى ءجاي تابادى. سۋلىسايدىڭ ەتەگىندەگى شۇرايلى جازىققا ءوزىنىڭ جاناشىر اعايىندارىن اسارلاتىپ ەكى بولمەلى قورجىن تام سالىپ بەرىپ، مامىتتى كوشىرىپ اپارعاننان كەيىن كۇنەس وزەنىنىڭ ارعى بەتىندەگى قىتايدىڭ «12-ءشى پولك» ءوسىرىپ جاتقان شوشقانىڭ ەركەك، ۇرعاشى ارالاس 10 تورايىن 10 قاپقا سالىپ، پولكتىڭ ءبىر ارباكەش اسكەرىمەن  سۋلىسايعا الىپ كەلەدى دە، قاپتان تورايلاردى شىعارىپ قويا بەرەدى. سونىمەن كومپارتيانىڭ تاپسىرماسى ورىندالعان شولاق بەلسەندىلەر پارتيالىق تاپسىرمانى مۇلتىكسىز اتقارعان بولىپ، كوڭىلدەرى ءجاي تابادى. ءبىر قىزىعى، مامىت اقساقال ول تورايلاردى سودان كەيىن باقپاق تۇگىل قاراسىن دا كورمەپتى. نۋلى، سۋلى  شۇرايلى جەرگە تەز ۇيرەنگەن تورايلار ءوسىپ-ءونىپ كوبەيە كەلە ساي-سالانى قۋالاپ، بۇكىل جايلاۋعا جايىلىپ، جابايى شوشقالارمەن بۋدانداسىپ كوبەيگەن شوشقالار ءبىز كورگەن قارا الا شوشقالار، سول ون تورايدان تارالعان ماقۇلىقتار ەكەن.

سولاي بولسا دا بۇل دوڭىزدار، مامىتتىڭ شوشقاسى، مامىتتىڭ قوراسى، مامىتتىڭ شوشقا باققان جەرى اتالىپ، ەل اۋزىندا قالدى. سول ءبىر حارام دوڭىزدىڭ زاردابى مومىن مامىت پەن ونىڭ وتباسىنا ادام نانعىسىز قايعى-قاسىرەت اكەلگەنى، ول تەك مامىتقا عانا ەمەس، بارلىق قازاقتارعا قاتىستى قاسىرەت بولاتىن.

1950 جىلدان بىلاي قاراي شىعىس تۇركىستانداعى بارلىق بيلىكتى ءوز قولدارىنا العان، ءجۇز مىڭداعان قارۋلى قىزىل ارميا مەن ءجۇز مىڭدىق گوميڭداندىق قىتاي ارمياسىن قارۋسىزداندىرىپ، «ءوندىرىس قۇرىلىس ارمياسى» ارقىلى باقىلاۋىنا العان قىتاي كوممۋنيستەرى وسپان باتىر قوزعالىسىن جانىشتاعاننان كەيىن، ەندى جەرگىلىكتى حالىقتى قالاي باسقارۋ كەرەك دەگەندى ارنايى تالقىلاپ، قۇپيا قاۋلى قابىلداپ، جەر جەردەگى قىتاي باسشىلارىنا «وتە قۇپيا» دەگەن بەلگىسى بار قۇجاتتار تاراتادى، ونداعى ەكى ماسەلەنىڭ باسىن اشا ايتۋ «مامىتتىڭ شوشقاسىنىڭ» بار قۇپياسىن اشىپ بەرگەندەي بولادى.

قۇپيا قۇجاتتا ءبىرىنشى، جەرگىلىكتى حالىققا اراق ىشكىزىپ، تەمەكى تارتقىزۋدى اتالعان ءوندىرىس قۇرىلىس ارمياسىنىڭ اراق زاۆودتارىندا وندىرىلگەن اراق-سىرالاردى وتە ارزان باعامەن كادرلارعا، جاستارعا ساتىپ، بويىن ۇيرەتۋ، ەكىنشى، قىتاي كومپارتياسى ارنايى ۇيىمداستىرعان «بىرلىك ساپ» (نازارباەۆ جالاۋلاتقان قازاقستان حالىق اسسامبلەياسى ءتارىزدى) اتتى مەكەمە ارقىلى بايلار مەن قوجا، تورەلەردى مولدالار مەن ونەر ادامدارىن باسقارتىپ جىلىنا ءبىر، نە ەكى رەت ەكى-ءۇش ايلاپ اۋدان، وبلىس اۆتونوم رايون ورتالىقتارىنا ساياسي ۇيرەنۋ دەيتىن تەرگەۋ، تەكسەرۋ ىسىمەن اينالىستىراتىن .

ءار جىلى ولارعا سول كەزدەگى قول جەتە بەرمەيتىن سوكنا، بارقىت، شيبارقىت، تورعىن-تورقا، شاقپاق قانت، ءشاي سالىنعان قالتانىڭ قاق ورتاسىنا ەكى بوتەلكە اراق قوسىپ سىيلىق بەرەتىن جانە قانشا ەكەنى ەسىمدە جوق، ايلىق رەتىندە اقشا تولەپ تۇراتىن. مەنىڭ ءجۇنىس اتاما بەرىلگەن سونداي ءبىر سىيلىقتىڭ اراسىنداعى اراقتى كورىپ، شوشىنعانىنان نە ىستەرىن بىلمەي، اقىرى كىشى ايەلى بۇبىشكە وزەنگە اپارىپ تاستا مىنا پالەنى، ەشكىم كورمەسىن دەگەنىنە كۋا بولىپ ەدىم. قىتايدىڭ ەجەلدەن بەرگى ەلباسىلارىن قىمبات تاۋارلارمەن پارالاپ، حانشالارىمەن ارباپ، الدارقاتۋ ساياساتىن كوممۋنيستىك قىتايدا جالعاستىرىپ جاتقاندىعىنىڭ ءبىر دالەلى ەدى.

قۇپيا قۇجاتتىڭ تاعى ءبىر سۇمدىعى، اۋىل-قىستاقتاردا كىشىگىرىم دۇكەندەردى  كوپتەپ سالىپ، اراق-شاراپ ساۋداسىن قىزدىرا وتىرىپ، «دىنگە ەركىندىك» بەرەمىز دەپ، شاعىن مەشىتتەردى سالۋعا  رۇقسات بەرۋ ارقىلى ۇلكەندەر، ءدىندارلار مەشىتكە بارىپ قايتا بەرسىن. ال، اراق شاراپقا تويعان جاستار ۇيدە ولارمەن جاعالاسىپ، ايتىسىپ يت ءراسۋا بولىپ جاتا بەرسىن. كارىلەر ءولىپ بىتەدى، مەشىتكە بارار ادام دا قالمايدى، ال جاستار ويىنا كەلگەنىن ىستەپ، اعايىنگەرشىلىكتەن كەتەدى. وكىمەت سوندا بۇل حالىقتى مىلتىقسىز-اق باسقارىپ، ايتقانىن ىستەتەتىن بولادى،- دەپ اتاپ كورسەتىلگەن.

مەن بۇل پالەلى قۇجاتتىڭ مازمۇنىن سول تۇستا اسا بەلسەندى بولىپ، كومپارتيا ءۇشىن قىزمەت ەتكەن ءبىر ادامنىڭ ايتۋىنان ەستىپ جانىم تۇرشىككەن ەدى. مەن كۋا بولعان 50-60 جىلدارداعى قازاقتارىمنىڭ دىننەن، دىلدەن، تىلدەن اجىراپ يت راسۋامەن ءومىر ءسۇرىپ ازىپ-توزعانىن جاقسى بىلەمىن.

مامىت اقساقالدىڭ 5-6 ۇل، قىزى بولۋشى ەدى. ولار باياعى 57 جىلعى اقتاستىڭ باۋىرىنداعى قورجىن تامدا  ەلدەن وقشاۋ ءومىر ءسۇرىپ، 1958 جىلى جاپپاي ۇجىمداستىرۋ ناۋقانىنان كەيىن دە شوشقاسى مامىتقا تاعايىندالعان جالاقىمەن ءومىر ءسۇرىپ، 70-ءشى جىلدارى سول قورجىن تامدا دەرتكە شالدىعىپ، ۇلدارى اراققا بەرىلىپ، ءىرىپ-ءشىرىپ ءولىپ تاۋسىلعاندىعىن ايتىپ جۇرت جاعاسىن ۇستاعانىنا تالاي رەت كۋا بولدىق.

***

مەنىڭ ءجۇنىس اتام ءدىني ساۋاتى وتە جوعارى ءدىندار ادام ەدى. مىنەزى وتە جۇمساق، ەشكىمگە داۋىس كوتەرىپ، ايعايلاعانىن ەستىمەگەن ەكەنمىن، ال بىراق شاريعات جوسىندارىنا قيعاش كەلەتىن ارقانداي ارەكەتكە جول بەرمەۋگە بارىن سالاتىن. مامىتتىڭ شوشقاسىنا بايلانىستى قاتاڭ وكىم شىعارعانى سياقتى باياعى اتامان دۋتوۆتان قالعان اق ورىستاردىڭ ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ تومەنگى جاعىنداعى توعايدان شوشقا اۋلاپ، اۋىل سىرتىنداعى قارا جولمەن الىپ قايتقانىن كورگەننەن كەيىن، قاتتى نازالانىپ، ۇلكەن-كىشى، بالا-شاعاعا قۋراي تەرگىزىپ، ورىستار وتكەن قارا جولعا شاشقىزىپ، «الاستايمىن» دەپ وت قويىپ، ول ورتكە اينالا جازداپ جابىلىپ، ارەڭ وشىرگەنىمىز ەسىمدە.

ءجۇنىس اتامنىڭ قاتتى اشۋلانعانىنىڭ تاعى ءبىر كۋاسى ەسىمدە قالىپتى. ءبىز كىشكەنتاي بالالار وتاۋ ءۇي مەن ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ اراسىنداعى شاعىن الاڭقايدا بالشىقتان كەرىم تام تۇرعىزىپ، ءۇي سالىپ، سوقامەن جەر جىرتقانسىپ ويناپ جۇرگەنىمىزدە ءجۇنىس اتام «تۇيە كەرى ات» دەپ اتالعان اتىمەن قاسىمىزعا كەلىپ قالعانىن ويىن قىزىعىمەن بايقاماپپىز.

- ءاي، مىنا ءنايساپتار، نە سۇمدىق باستاپ جاتىر، مىناۋ نە سۇمدىق، مىناۋ وڭباعاندار نەگە مال باعىپ، اتقا ءمىنىپ ويناماي، جەر شۇقىلاپ، قايداعى جامان ىرىمدى قايدان، كىمنەن ۇيرەنگەن. جەر شۇقىلاپ قالاسىڭدار، جەر شۇقىلاپ، بالالاردىڭ ويىنى قانداي بولسا، ولاردىڭ بولاشاعى ءدال سونداي بولادى دەۋشى ەدى، - دەپ اتىمەن ءبىزدىڭ ويىنشىق ۇيلەرىمىزدى تاپتاپ، قول جەتكەن ءبىر-ەكەۋىمىزدىڭ ارقامىزدان وسقىلاپ كەتە باردى.

شىنىندا، بالالاردىڭ قانداي ويىن ويناۋى، ولاردىڭ بولاشاقتا قالاي ءومىر ءسۇرۋىنىڭ نىشانى ەكەنىنە  بۇرىن دا، بۇگىن دە كۋا بولىپ كەلە جاتقانىمىز شىندىق قوي. بۇگىنگى بالالاردىڭ الۋان ءتۇرلى اتىس قارۋلارىمەن قارۋلانىپ، اتىسىپ-شابىسىپ جاتقانىن كورگەن سايىن ءجۇنىس اتام ەسىمە ءتۇسىپ، ەندىگى ەرتەڭىمىزدىڭ قالاي بولارىن ويلاعاندا جانىم تۇرشىگىپ، شوشىنامىن.

***

مەن سوڭعى رەت 1965 جىلى ءوزىمىزدىڭ بايىرعى جايلاۋىمىزعا شىعىپ، ون شاقتى كۇن ەل ارالاپ، جەر ارالاپ «حالىق كوممۋناسى» مالشىلارىنىڭ اراسىندا بولىپ ەدىم سوندا ءبىر تاڭ قالعانىم كوك جايلاۋىمىزدىڭ ساي سالاسىندا مامىتتىڭ جورتىپ جۇرگەن قاراالا دا، كوكالا دا شوشقالارىن كورە المادىم. قاسىمداعى ادامداردان:

- مامىتتىڭ شوشقالارى قايدا كەتكەن، كورىنبەيدى عوي دەگەنىمدە ولار ماعان تاڭ قالعانداي:

- وي، الەكە، مامىتتىڭ شوشقاسى كوپ پا، ىشكى قىتايدان كەلگەن قارا ناپوس اش، ارىق قىتاي كوپ پە؟ ءبارىن سولار تاۋىستى عوي. ول، ول ما قاراسۋلارداعى ءتۇنى بويى شۋلاپ جاتاتىن قىزىلقولتىق باقالار دا، وزەندەردەگى بالىقتار دا، ساۋىسقاننان باسقا قۇستار دا جوق بولۋعا اينالدى عوي، - دەپ قىنجىلا ايتقاندارى ەسىمدە.

***

مەن 1961 جىلى اۋدان ورتالىعى بەستوبەدەگى ورتا مەكتەپتى ءبىتىرىپ، وقۋعا اتتاناردا اۋدان ورتالىعىنداعى پارتيا، وكىمەت ورىندارىندا جۇمىس ىستەيتىن سانۋلى قىتاي كادرلارىنان باسقا قىتايلار بولماعان ەدى. 1988 جىلى اراعا 21 جىل سالىپ ەلگە بارعانىمدا كۇنەس اۋدانىندا 115 مىڭ قازاق، 135 مىڭ قىتاي ازاماتتارى تۇراتىندىعىن ەستىپ، قايران قالعانىمدا مامىتتىڭ شوشقالارى مەن اڭ-قۇستىڭ جوق بولىپ بارا جاتقانىنىڭ سەبەبىن انىق ءبىلدىم. ال، ودان بەرگى 40 جىلعا تاياۋ ۋاقىتتاعى قازاقتارىمنىڭ قانداي ورتادا، قالاي ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىن كوز الدىما ەلەستەتسەم جانىم تۇرشىگەدى، امال نە؟ «كوپ قورقىتادى، تەرەڭ باتىرادى» دەگەن اتالى ءسوزدىڭ بۇلجىماس اقيقاتىن مويىنداۋعا ءماجبۇرسىڭ.

(جالعاسى بار)

الىمعازى داۋلەتحان

جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz