مەن مۇنى ۇقك-نە ارناپ ايتىپ وتىرمىن. مۇنىڭ اتى ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتى بولعانىمەن، زاتى – ۇلتقا كاۋىپتى كوميتەت! كەزىندە «قازاق مۇددەسىن» تۋ ەتىپ كوتەرىپ، سونىڭ ارقاسىندا، 1990-شى جىلداردىڭ ورتاسىندا، جالپىۇلتتىق سياسي كۇشكە اينالا العان «ازات» قوعامدىق قوزعالىسىن (قازىرگى «ازات» پارتياسىمەن شاتاستىرماۋ كەرەك) ىشتەن ءىرىتىپ، توز-توزىن شىعارعان وسىلار. ەگەر بۇل قوزعالىس تاعى ءبىر بەس-ون جىل «ءومىر سۇرگەندە» قازاقتىڭ جاعدايى بۇگىنگىدەي اۋىر بولماس ەدى!
مىنە، سودان بەرى ۇقك قازاققا باس كوتەرتپەي كەلەدى. ول ءۇشىن بۇلار اۋەلى ۇلتتىڭ «مەنمىن!» دەگەن مىقتى، ادال، كوشباسشى ازاماتتارىن (مىسالى م. شاحانوۆ، ح. قوجا–احمەت جانە ت.ب.) ەل ىشىندە وسەك تاراتىپ قارالايدى، كۇيە جاعادى جانە مىندەتتى تۇردە بىر–بىرىنە ايداپ سالىپ، بىتىسپەستەي جاۋ ەتەدى. وسى ۋاقىتقا دەيىن قازاق ۇلتشىلدارىنىڭ بىرىگە الماۋىنىڭ باستى سەبەبتەرىنىڭ ءبىرى وسى.

مەن مۇنى ۇقك-نە ارناپ ايتىپ وتىرمىن. مۇنىڭ اتى ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتى بولعانىمەن، زاتى – ۇلتقا كاۋىپتى كوميتەت! كەزىندە «قازاق مۇددەسىن» تۋ ەتىپ كوتەرىپ، سونىڭ ارقاسىندا، 1990-شى جىلداردىڭ ورتاسىندا، جالپىۇلتتىق سياسي كۇشكە اينالا العان «ازات» قوعامدىق قوزعالىسىن (قازىرگى «ازات» پارتياسىمەن شاتاستىرماۋ كەرەك) ىشتەن ءىرىتىپ، توز-توزىن شىعارعان وسىلار. ەگەر بۇل قوزعالىس تاعى ءبىر بەس-ون جىل «ءومىر سۇرگەندە» قازاقتىڭ جاعدايى بۇگىنگىدەي اۋىر بولماس ەدى!
مىنە، سودان بەرى ۇقك قازاققا باس كوتەرتپەي كەلەدى. ول ءۇشىن بۇلار اۋەلى ۇلتتىڭ «مەنمىن!» دەگەن مىقتى، ادال، كوشباسشى ازاماتتارىن (مىسالى م. شاحانوۆ، ح. قوجا–احمەت جانە ت.ب.) ەل ىشىندە وسەك تاراتىپ قارالايدى، كۇيە جاعادى جانە مىندەتتى تۇردە بىر–بىرىنە ايداپ سالىپ، بىتىسپەستەي جاۋ ەتەدى. وسى ۋاقىتقا دەيىن قازاق ۇلتشىلدارىنىڭ بىرىگە الماۋىنىڭ باستى سەبەبتەرىنىڭ ءبىرى وسى.
بۇگىنگى بيلىك ءۇشىن ەڭ قاۋىپتى نارسە، ەلدەگى كەڭ ەتەك جايىپ ۇلگىرگەن، بىراق زاردابىن تەك قاراپايىم حالىق قانا تارتىپ وتىرعان، ءدىني ەكسترەميزم، تەرروريزم، ياكي ەسىرتكى، بولماسا كوررۋپتسيا ەمەس، قازاقتىڭ بىرىككەنى! قازاق «ەس جيىپ»، باس قوسىپ قاي كۇنى «ءبىزدىڭ اتا–بابالارىمىزدىڭ ۇرپاقتارىنا قالدىرعان اماناتى – ەل بايلىعى قايدا؟» دەسە، سول كۇنى بۇل بيلىكتىڭ «ولگەنى». سوندىقتان ۇقك–نىڭ باستى تىكەلەي مىندەتى – مەملەكەت قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ (مىسالى «ارقانكەرگەن» شەكارا بەكەتىندەگى ورىن العان قايعىلى وقيعا، ساتىلىپ الىنعان اسكەري قارۋ–جاراقتىڭ ساپاسى، ۇشاق اپاتى، وزى–وزىنە قول سالۋى، ت. ت.) ەمەس، ۇلتتىڭ باسىن قالايدا قوسپاۋ!
دەگەنمەن، قوعامدا سوڭعى بىر–ەر جىلدا جاڭا تولقىن ۇلتشىل كوشباسشى ازاماتتار پايدا بولا باستادى. بىراق، تاعى دا ۇقك، ولاردى ورعا جىقپاق. تاسىلدەرى باياعى – قارا جارناما، بىر–بىرىنە ايداپ سالۋ. تۇپكى ماقساتى تاعى دا سول، قازاقتى – بولشەكتەۋ، باسىن قوسپاۋ!
مۇنىڭ دالەلى: جۋىقتا شىققان راحات اليەۆتىڭ فەيسبۋك پاراقشاسىنداعى مۇحتار تايجان مەن ايدوس سارىم تۋرالى قارالاۋ، كۇيە جاعۋ اقپاراتى. بۇل ۇقك – ۇلتقا قاۋىپتى كوميتەتتىڭ تىرلىگى!
شاماسى، سول قارالاۋ اقپاراتىندا ايتىلعانداي، م. ءابليازوۆتى الەۋمەتتىك جەلى سيگنالدارى ارقىلى قولعا تۇسىرگەندىكتەن، ر. اليەۆ ءوزىنىڭ فەيسبۋك پاراقشاسىمەن دە جۇمىسى بولماي، سىرت ومىرمەن بۇكىل بايلانىسىن ءۇزىپ تاستاسا كەرەك. وسى جاعدايدى ۇقك شەبەر پايدالانىپ وتىر، ءسىرا.
ۇقك–تى مۇنداي قارالاۋ تاسىلىنە نەگە باردى؟ ەندى وسىعان توقتالايىق. تايجان مەن سارىم، الدىمىزداعى قازان ايىندا وتەتىن، عابيدەن جاكەي، ماقسات ءىلياسۇلى جانە بولاتبەك ءبىلال مۇرىندىق بولىپ وتىرعان «ۇلتشىل قازاقتار، بىرىگىڭدەر!» اتتى قۇرىلتايعا قاتىسپايتىندارىن مالىمدەگەن ەدى. ال بۇل جاعداي ۇقك– نە ۇنامادى. سەبەبى اتالمىش «قۇرىلتاي» سولاردىڭ (ۇقك ء–نىڭ) جوباسى بولاتىن.
بيلىك ءۇشىن، كۇننەن–كۇنگە قارقىنىن ۇلعايتىپ كەلە جاتقان ۇلتشىلداردى «ءبىر قوراعا قاماپ»، «جەم–سۋىن بەرىپ» وتىرۋ – قاۋىپسىزدىكتىڭ ەڭ دۇرىس كەپىلدىگى. مۇنداي جاعداي ءبىزدىڭ تاۋەلسىز تاريحىمىزدا بولعان. جوعارىدا ايتىلعان «ازات» قوزعالىسىن جويعاننان كەيىن، «دالادا قالعان» ۇلتشىل ازاماتتاردىڭ كوبىسى، سول كەزدە «قولدان» جاسالىنىپ جاتقان كوپتەگەن ساياسي پارتيالاردىڭ مۇشەلىگىنە ءوتىپ كەتكەندى. بيلىكتىڭ قولىنان «جەم جەگەن» بۇل پارتيالار حالىقتى ون–ون بەس جىلداي بوسقا باسىن قاتىرىپ كەلىپتى. ونى بۇگىن انىق تۇسىندىك.
مەن عابيدەن، ماقسات، بولاتبەكتىڭ ەشقايسىسىنا دا رەنىشىم، وكپەم جوق. مەنىڭ ۇستانىمىم: ءار قازاق مەنىڭ جالعىزىم! بىراق بۇلاردىڭ ەڭ بولماعاندا بىرەۋى ۇقك–مەن ىمىراعا كەلگەن دەگەن ويدامىن. سەبەبى، بۇرىندارى ۇلت مۇددەسىمەن اينالىسپاعان، تىپتەن قارا كوبەيتۋ ءۇشىن بولسا دا، ۇلتشىلدىردىڭ اراسىندا جۇرمەگەن، كوپشىلىككە بەلگىسىز، بۇل ۇشتىك ءوزارا عانا ءسوز بايلاسىپ «قازاق قۇرىلتايىن» وتكىزەمىز دەۋى – اقىماقتىق بولار ەدى! بۇلار تۇگىلى، ۇلتتىق مۇددە ءۇشىن تالماي كۇرەسىپ جۇرگەن، سوندىقتان دا ەلگە ازدى–كوپتى بەلگىلى بولىپ قالعان رەجيسسەر – ەركىن راقىشەۆ، قوعام قايراتكەرى – مۇحتار تايجان، پوليتولوگ – ايدوس سارىمداردىڭ وزدەرى وسىلايشا «جار سالۋعا» جۇرەكسىنىپ جۇرگەن بولاتىن. ەندى مىنە، ءانى–مىنى دەپ جۇرگەندە كەشىكتى، ۇقك–تى الدارىن وراپ كەتتى.
كوميتەتتىڭ قامقورلىعىنداعى بۇل «قۇرىلتايدىڭ» وتپەي قالۋى دا ىقتيمال. بۇل جاعداي ەلدەگى بەلگىلى ۇلتشىلداردىڭ دەنى «قاتىسۋدان باس تارتىپ»، قوجايىندارى (ۇقك) «ءتيىمسىز» دەپ تاپقاندا، ورىن الادى. وندا باستاماشى ۇشتىك، قولدانىلىپ بولعان زات سياقتى، نە قوجايىنىڭ الدىندا، نە ەل ىشىندە ابىرويسىز كۇيدە قالادى. بۇل بىرەۋگە تاۋەلدى بولۋدىڭ زاردابى. مۇنى ولار ەستەرىندە مىقتاپ ۇستاۋلارى ءتيىس. ال ەگەر، ءبارىبىر وتەتىن بولسا، وندا ول ۋاقىتقا دەيىن «قۇرىلتايعا قاتىسپايمىن» دەگەندەردىڭ ءبارىن ۇقك–تى تايجان، سارىم، ساپارعالي سياقتى ەتىپ، باسىلىم بەتتەرىندە قارالاپ، امانتاي قاجىعا قوساقتايتىن بولار. وسىنداي «اقپاراتتىق اعىنداردان» ميى سۋ بولىپ، «قۇرىلتايعا» تۇكتى ۇقپاي، «انىعىنا جەتەيىكشى» دەپ، كەلگەن ادامدار، سول تۇكتى ۇقپاعان كۇيى كەرى قايتارى انىق دۇنيە.
سوندا «قۇرىلتايدى» شاقىرۋداعى ماقسات نە؟ شىن مانىندە بۇل ءوزى، و باستان–اق، ۇلت ءۇشىن ەشقانداي ماقساتسىز، ال كوميتەت ءۇشىن ۇلكەن ماقساتتا جوسپارلانعان قۇرىلتاي! ەگەر، ۇلتتىڭ باسىن بىرىكتىرۋ يدەياسى، باستاماشىل توپتىڭ وزدەرىنىڭ جان دۇنيەسىنەن شىققان شىن نيەتى بولعاندا، وندا ولار، «تىعىلىپ ءجۇرىپ» ۇشەۋى عانا شەشىم شىعارماي، ەڭ اۋەلى ەلدەگى ۇلكەندى–كىشىلى، وسى ۋاقىتقا دەيىن شىرىلداپ جۇرگەن ۇلتشىلداردىڭ باسىن قوسىپ جينالىس وتكىزىپ، سول جەردە ۇيىمداستىرۋ توبىن قۇرار ەدى. ونداي بولعان جوق. ەندەشە، وسى قىلىقتارىنىڭ وزى–اق بۇل ۇشتىككە جالپىۇلتتىق جينالىس – قۇرىلتايدى وتكىزۋگە مورالدىق قۇقىق بەرمەيدى! ال نەگىزىندە، بۇل ۇشتىك سەنىڭ مورالدىق قۇقىعىڭدى «ۇرىپ قويعانى» بار! ويتكەنى بۇلاردىڭ كوكەسى – ۇقك!
قۇرىلتايدان كەيىن بيلىكتىڭ كوپتەگەن اقپارات قۇرالدارى: «ۇلتشىل جاستار – عابيدەن، ماقسات، بولاتبەكتەر قازاقتىڭ باسىن بىرىكتىردى! ال قولدارىنان تۇك كەلمەيتىندەر ولاردى كۇندەپ، قوسىلماي قيسىق تارتىپ جاتىر» دەگەن سياقتى، «ەرتەگىلەر» تاراتۋى بەك مۇمكىن. وندا شىنىندا دا ۇلتتىڭ ودان ءارى بولشەكتەنۋى ورىن الماق. سوسىن قازاق تاعى دا شيرەك عاسىر بىر–بىرىمەن داۋلاسىپ جۇرسە، بيلىك ءۇشىن كەرەمەت جاعداي ساقتالىپ، ولار وزدەرىنىڭ سۇيىكتى تىرلىگى – ۇرلىعىن جالعاستىرا بەرەرى ءسوزسىز!
بۇل «قۇرىلتايدىڭ» جاسىرىن جاتقان تۇپكى ماقساتى بار. ول – قازاقتى بولشەكتەۋ، جارۋ! جۇرت دالەلىڭ، فاكتىڭ قايدا دەر. ۇقك–تىنىڭ ىسىنە قارسى دالەل ياكي فاكتى ەشقاشان دا بولمايدى! مۇنى تەك سەزە، كورە ءبىلۋ كەرەك. ءار نارسەنىڭ ءجونى، جۇيەسى بولادى. ال ەندى ءجونسىز جەردە، اسىعىس، «تابان استىنان» جانە جۇيەسىن بۇزىپ، «قۇپيا» شەشىم قابىلداپ، شاقىرىلماق بۇل «قۇرىلتايعا» كەز كەلگەن ۇلتجاندى ازاماتتىڭ (مەن ءوزىم دە) كۇدىكپەن قاراۋى – زاڭدى قۇبىلىس. بىراق ۇيىمداستىرۋشى ازاماتتاردىڭ ايتىپ جۇرگەنىندەي ولاردى «بولماي جاتىپ كورە الماي، كۇندەپ» جۇرگەن ەشكىم جوق. مىسالى، مەنىڭ ۋايىمىم: ەندى–ەندى ەس جيىپ كەلە جاتقان قازاقتى، وسىنداي ءىس–شارالاردىڭ سالدارىنان، تاعىدا ۇزاق جىلدارعا ماڭگىرتىپ الماۋىمىز.
ۇقك–تى ويىنشىق ەمەس! سوندىقتان، ەل تاعدىرىنا بايلانىستى ماسەلەلەردە بۇلار جاقىنداعان جەردە اسا ۇلكەن، وتە مۇقيات ساقتىق كەرەك! ماسەلەن مەن، وسى ىنتالى توپتاعى ءۇش ازاماتتىڭ سەزىمتالدىلىعى، اقىل–پاراساتى ۇقك–تىن پايدالانىپ ۇلتتىڭ باسىن بىرىكتىرەدى دەپ ەمەس، كەرىسىنشە ۇقك–تى بۇلاردى وتە شەبەر پايدالانىپ، ۇلتى بولشەكتەۋگە قول جەتكىزەدى دەپ ويلايمىن. دۇرىسى «بىزدە قازاقپىز. سەنەن ارتىق ۇلتشىلمىز» دەسە دە، بۇل ورگان وكىلدەرىمەن ەشقانداي ىمىراعا كەلمەگەن ءجون. ويتكەنى ولاردىڭ ەلدەگى ساياسي تۇراقتىلىقتى ساقتاۋ ءۇشىن دەپ جاساپ جاتقان ىس–ارەكەتتەرى «شاش ال دەسە، باس الاتىنعا» سايىپ، قازاقتى ءوزىن–وزى قورعاي الاتىن ۇلت رەتىندەگى قابىلەتىنەن مۇلدەم ايىرىپ تاستاۋ قاۋپى وراسان باسىم بولىپ تۇر! اسىرەسە بيزنەسى بار، بولماسا ارمانى شەنەۋنىك بولۋ، اتاق قۇمار ادامداردى بۇلاردىڭ ءوز «ايتقانىنا كوندىرىپ، ايداۋىنا جۇرگىزۋى» تۇككە تۇرمايتىن نارسە.
مەنى بىرەۋلەر «لاعىپ كەتىپسىن» دەپ سوگەر. لايىم سولاي بولعاي! بىراق مەن ۇقك–تىن زەرتتەپ جۇرگەن اداممىن. ءومىر ماجبۇرلەدى. بۇلاردىڭ ايلاسىندا شەك جوق!
ماسەلەن، ولار ءوز قارسىلاستارىن بۇرىنعىداي قالتارىستان شىعا كەلىپ سوققىعا جىعۋ، كىسەندەپ قاماۋ، اتۋ، ءولتىرۋ تاسىلدەرىن سيرەك قولداناتىن بولدى. قايتسىن ەندى، حالىقتىڭ ءبارىن قىرسىن با؟ ونىڭ ورنىنا قارسىلاستارىن زاڭمەن قورقىتىپ–ۇركىتىپ، ودان بولماسا كەلىسىممەن، تىپتەن بولماسا اراعا ادام سالىپ وزدەرىنە وداقتاس ەتۋگە كوشكەن. كەيدە قارسىلاسىنىڭ قاسىنا وزدەرىنىڭ جانسىزدارىن ەنگىزىپ تە قويادى. وسى امالداردىڭ بىرىمەن كەز كەلگەن ادامدى باسقارىپ وتىرۋعا بولادى!
قازىر ۇقك–نىڭ ساياساتتا باس سۇقپاعان جەرى جوق! مىسالى، الەۋمەتتىك جەلى – ينتەرنەتتە ءبىر ەمەس، بىرنەشە سايتتارى بار. قوعامدىق قورلار، ۇيىمدار، ورتالىقتاردى، الماتىدا عانا ەمەس، وزگە كوپتەگەن ايماقتاردا دا تىركەپ تاستاعان. تەلەارنالاردا كورسەتىلىپ تۇراتىن توك–شوۋلار مەن ولاردىڭ جۇرگىزۋشىلەرىندە وسى ۇيىم قاداعالايدى. مىسالى، «حابار» ارناسىندا ايدوس سارىم تورت–اق رەت ەفيرگە شىقتى. سوسىن توقتاتتى. سەبەبى، ايدوس كوميتەت «سىزىپ» بەرگەن رامكاعا «سىيماي» قويدى.
ۇقك–تى ۇلتشىلداردىڭ ىشىندەگى كوشباسشىلىققا جارايدى–اۋ دەگەن بارلىق ازاماتتاردى بايقاپ كوردى. اۋەلى تايجان مەن سارىمدى، ءوز سايتتارىندا بىردە ماقتاپ، بىردە داتتاپ، «تامىرلارىن باسىپ كورىپ» وداقتاس بولمايتىندارىنا انىق كوزدەرى جەتكەن سوڭ، قارالاۋدى باستادى. «قۇرىلتايعا» دەيىن، ءبىر ايداي ۋاقىت بولسا، ءالى تالايىمىزدى «حالىق جاۋى» ەتەتىن شىعار، بۇل سابازدارىڭ.
P.S. مەن مۇنى باستاماشىل ۇشتىككە ەل، سونداي–اق وزدەرىنىڭ كەلەر ۇرپاقتارىنىڭ الدىندا دا ابىرويسىز قالماسىن، ال ۇقك–نە «ەلدەگى ساياسي تىنىشتىقتى قامتاماسىز ەتەمىز» دەگەن ويمەن، قازاقتى ءوز قولدارىڭمەن قورعانسىز، بيشارا ۇلت ەتىپ الماڭدار دەپ جازىپ وتىرمىن. سەندەردە سول ۇلتتىڭ ءبىر ۇلدارى ەمەسسىڭدەر مە؟!

Abai.kz