ءاربىر ۇلتتىڭ قالىپتاسۋ تاريحى جانە باسقالاردان وزگەشەلىكتەرى بار. ۇلتتىڭ جويىلىپ كەتپەۋى ءۇشىن ول وزگەشەلىكتەردى ساقتاي ءبىلۋ كەرەك. اۋەلى ۇلتتىق كودتىڭ ءوزىن انىقتاپ الايىق.

ۇلتتىق كود دەگەنىمىز نە؟

ۇلتتىق كود دەگەنىمىز – ءاربىر ۇلتتىڭ باسقالاردان ايىرماشىلىعىن كورسەتەتىن ەرەكشە قاسيەتتەرى، ىشكى جانە سىرتقى كورىنىستەرى جانە سولاردىڭ پايدا بولۋ فاكتورلارى. ۇلتتىق كود ءاربىر ۇلتتىڭ ەرەكشەلىگىن اشىپ، ونىڭ سىر-سيپاتىن تۇسىنۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. بۇل سيپاتقا ۇلتتىڭ ادەت-عۇرپى، سالت-ءداستۇرى، ءتىلى، ءدىنى، ءدىلى، مورالدىك-ەتيكالىق نورمالارى ءتارىزدى وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى جاتادى.

اباي «ەكى ءتۇرلى نارسە عوي سىر مەن سىمبات» دەيد». الەمدەگى بارلىق قۇبىلىستىڭ ماتەريالدىق جانە رۋحاني بولمىسى بولادى. ءاربىر ۇلتتىڭ دا وسىنداي ەكى بولمىسى بار.   ونىڭ ماتەريالدىق بولمىسى – سىرتقى سىمباتى، ۇلتتىق كودى.  ۇلتتىق كود – ۇلتتى باسقالاردان ەرەكشەلەيتىن سىرتقى سيپاتى عانا. ۇلتتىڭ رۋحاني بولمىسى – ونىڭ ىشكى سىرى. ىشكى سىرى – ادامنىڭ ار-نامىس، ۇيات، ادىلەتتىلىك، سانا-سەزىم، مەيىرىمدىلىك ءتارىزدى ادامي قاسيەتتەرى. رۋحاني بولمىس بارلىق ۇلتتاردا بىردەي، ورتاق قاسيەتتەر بولىپ تابىلادى. سوندىقتان، بارلىق ۇلتتاردىڭ كودتارىنىڭ ىشكى سىرى ءبىر، بۇكىل ادامزاتقا ورتاق. ۇلتتىڭ ىشكى سىرى وزگەرمەيتىن جانە بارشاعا ورتاق رۋحاني قۇندىلىق بولسا، ال ونىڭ سىرتقى سىمباتى ۇنەمى وزگەرىستە جانە جەكە ۇلتقا عانا ءتان. ۇلتتىق كودتىڭ سىرتقى سىمباتى ونىڭ ىشكى سىرىن قالىپتاستىرىپ، ساقتاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. وسىلاي، ۇلتتىق سالت-ءداستۇردى ساقتاۋ، قازاقتىڭ بۇرىنعى قوناقجايلىق، مارتتىلىك، مەيىرىمدىلىك، ار-ۇيات ءتارىزدى رۋحاني قاسيەتتەرىن ساقتايدى. سونىمەن بىرگە، ۇلتتىق كودتىڭ ىشكى سىرى دا ونىڭ سىرتقى سىمباتىنا اسەر ەتىپ، وزگەرىسكە ءتۇسىرىپ وتىرادى. مىسالى، كوشپەلى قازاق حالقىنىڭ ادەت-عۇرپى كەڭەس وداعىندا قاتتى وزگەرىسكە ءتۇستى. سەبەبى، جاڭا كوممۋنيستىك يدەولوگيا ادامنىڭ وي-ءورىس، ويلاۋ قابىلەتىن وزگەرتىپ جىبەردى. ادەت-عۇرپى وزگەرىسكە تۇسكەندە ۇلتتار وزدەرىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن جوعالتىپ، باسقا ۇلتتارمەن ارالاسادى، ءتىپتى مۇنداي سينتەزدەن جاڭا ۇلت پايدا بولۋى دا مۇمكىن. بىراق ونىڭ ىشكى ءمانى – رۋحاني بولمىسى – ءبىر ارناعا قۇيىلىپ بۇكىل ادامزاتتىڭ رۋحاني بولمىسىن قۇرايدى. بۇكىل ادامزات قۇندىلىقتارى وسىلاي قۇرالادى. مىسالى، كەڭەس داۋىرىندە كەيبىر ءسىبىر حالىقتارى جويىلىپ كەتتى، نە بولماسا قازىر جويىلۋ بارىسىندا. التى ءجۇز جىلعا سوزىلعان وسمان يمپەرياسىنىڭ كوپتەگەن حالىقتارى ءبىر-بىرىمەن ارالاسىپ، قازىرگى تۇركيا مەملەكەتى پايدا بولدى. ال بۇل يمپەريانىڭ نەگىزىن سالعان ورتا ازيادان شىققان تۇركى تايپالارى تاريحتا ۇلكەن ورىن العانىمەن، وزدەرى تولىق وزگەرىسكە ءتۇسىپ بۇگىنگى تۇركيا حالقىن قۇراپ وتىر. قازىرگى تۇرىكتەردە وزدەرىنىڭ اتا-بابالارى بولىپ تابىلاتىن ورتا ازيا حالىقتارىنا ۇقسامايتىن ايىرماشىلىقتار بار.

سونىمەن، بۇكىل تابيعاتتىڭ ءار بولىگىنىڭ ىشكى ءمانى مەن سىرتقى كورىنىسى بار. بۇلار ءار كورىنىستىڭ رۋحاني جانە زاتتىق بولمىسىن قۇراپ، ولاردىڭ تۇلعالىق قاسيەتتەرىن كورسەتەدى. ءاربىر تۇلعا ءوزىن سەزىنۋگە ۇمتىلادى. ءوزىن «ءوزىم» دەپ سەزىنۋ – تۇلعالىق قاسيەت. بۇل – ەگو. تۇلعالىق قاسيەت جاننان شىعادى. جان ماڭگىلىكتى جانە تۇلعا. رۋحاني قاسيەت ماڭگىلىكتى بولعاندىقتان، ءاربىر تۇلعا ءوزىنىڭ «ءوزىمىن» ماڭگىلىكتى ساقتاۋعا ۇمتىلادى. وسىلاي ءاربىر تۇلعا ءوزىن ساقتاۋ ءۇشىن كۇرەسكە تۇسەدى. بۇكىل الەم – ءتۇرلى تۇلعالاردىڭ كۇرەس مايدانى. ادامزات قوعامىنداعى ءتۇرلى قاقتىعىستاردىڭ تولاستاماۋى دا وسى سەبەپتەن. بۇل قاقتىعىستار جاندى وياتىپ، ءوزىن-ءوزى تانۋعا مۇكىندىك بەرەدى جانە  وركەنيەتتىڭ نەگىزگى قوزعاۋشى كۇشى بولىپ تابىلادى. سەبەبى، باسەكەلەستە، كۇرەستە جان ءفاني الەمنىڭ بىلعانىشىنان ارىلىپ، تازارادى.

ۇلت تا تابيعاتتىڭ ءبىر بولىگى، سوندىقتان ونىڭ دا تۇلعالىق قاسيەتى بار. ول دا باسقا ۇلتتاردىڭ اراسىندا ءوزىن-ءوزى ساقتاۋ ءۇشىن ۇنەمى كۇرەستە. ءومىر ءۇشىن كۇرەس – تابيعي زاڭدىلىق. بۇل كۇرەستە ونىڭ قۇرالى – ۇلتتىق كود. كىمنىڭ ۇلتتىق كودى مىقتى بولسا – سول جەڭەدى، نە بولماسا ءوزىن ساقتاي الادى. تاريح ساحناسىنان جويىلىپ كەتكەن حالىقتار وزدەرىنىڭ ۇلتتىق بولمىسىن ساقتاۋعا ۇمتىلماعان. ولاردىڭ ۇلتتىق كودى جەتىلمەي، السىرەگەن. ۇلتتىق كود السىرەگەندە ۇلتتىڭ ساقتالۋىنا ۇلكەن قاۋىپ ءتونىپ، جويىلىپ كەتسە، ال ونى جاقسى ساقتاعان حالىقتارعا ونداي قاۋىپ جوق. بۇعان جاقسى مىسال – ەۆرەي، نە بولماسا شەشەن ءتارىزدى كاۆكاز حالىقتارى. ولار – سان جاعىنان از بولسا دا باسقا حالىقتاردىڭ اراسىندا كوپ عاسىرلار بويى وزدەرىنىڭ وزىندىگىن ساقتاعاندار. سەبەبى، بۇل حالىقتار وزدەرىنىڭ ۇلتتىق سالت-ءداستۇر، ادەت-عۇرىپ، ءدىن، ءدىل، ءتىل ءتارىزدى باسقا دا ۇلتتىق كودىن وزگەرتپەي، قاتاڭ ۇستانادى. قازاق حالقى تاريح ساحىناسىنان جويىلىپ كەتپەس ءۇشىن ءبىز دە ءوز ۇلتتىق كودىمىزدى دۇرىس ءتۇسىنىپ، ساقتاۋعا ۇمتىلۋىمىز كەرەك.

ۇلتتىق كودتى دۇرىس قولدانا ءبىلۋدىڭ ءۇش ماڭىزى بارىن ايتا كەتۋگە بولادى.

ءبىرىنشىسى، قازىرگى ءتۇرلى ۇلتتار قاتار ءومىر ءسۇرىپ، ورتاق ءبىر مەملەكەت قۇرىپ جاتقان زاماندا ەلدە بىرلىك، قوعامدا تىنىشتىق، بەيبىت ءومىر كەرەك. ول ءۇشىن ءاربىر ۇلت وكىلى باسقا ۇلتتاردىڭ ادەت-عۇرپىن قادىرلەپ، قۇرمەتپەن قابىلداۋى شارت. ۇلتتاردىڭ ءبىرىن-ءبىرى جاقسى ءبىلىپ، دۇرىس قارىم-قاتىناس جاساۋى – ولاردىڭ اراسىنداعى ءوزارا ءتۇسىنىس، سىيلاستىق كەپىلى. مۇنداي جاعدايدا ۇلتتىق كود ءاربىر ۇلتتىڭ قورعانۋ قۇرالى عانا ەمەس، ۇلتارالىق ءتۇسىنىس قۇرالىنا اينالادى. كوپ ۇلتتى مەملەكەتتە بەيبىتشىلىك شارتى وسى دەۋگە بولادى. ءاربىر ۇلت وكىلى باسقا ۇلتتاردىڭ ادەت-عۇرپىن جاقسى ءبىلىپ، وعان قۇرمەتپەن قارايتىن بولسا، ۇلتارالىق كەلىسپەۋشىلىك بولمايدى. ۇلتارالىق ىنتىماق شارتى – ءاربىر ۇلت وكىلىنىڭ ءوز ۇلتىنىڭ ۇلتتىق كودىن قورعاي وتىرىپ، باسقا ۇلتتاردىڭ ادەت-عۇرپىن قادىرلەي بىلۋىندە.

ەكىنشىسى، ۇلتتىق كود قازىرگى كەزدە قولدانىلىپ جۇرگەن قۇلىپتى اشاتىن قۇپيا كىلت (كود) ءتارىزدى. باسقا ۇلت وكىلدەرى قۇلىپتى اشقانداي وسى كودتى ءبىلىپ، دۇرىس پايدالانا السا، وندا ولار قانداي حالىقتىڭ بولسا دا نيەت-كوڭىلىن اشىپ، سەنىم قۇشاعىنا ەركىن ەنىپ، تولىق ءسىڭىسىپ كەتە الادى. قازاققا تۇرمىسقا شىققان كوپتەگەن باسقا ۇلتتىڭ قىزدارى وسىلاي قازاق ءتىلىن ۇيرەنىپ، ءدىنىن قابىلداپ، سالت-ءداستۇرىن ەركىن مەڭگەرۋى ارقىلى قازاقپەن بىرىگىپ، ءسىڭىپ كەتتى. مىسالى، ءحVىى عاسىرداعى قازاق حاندىعىن نىعايتۋعا ۇلكەن ۇلەس قوسقان قازاقتىڭ العاشقى باس ءپىرى اۋليە ءمۇسىرالى جوڭعاردىڭ قونتايشىسى عالدەن سەرەننىڭ سۇيىكتى كەنجەسى ماريامعا ساياسي ماقساتپەن ۇيلەنگەن. مۇسىرالىگە كەلگەن سوڭ ماريام ءوزىنىڭ جۇبايىلىق تابيعي مىندەتىن ورىنداپ، مۇسىلماندىقتى تولىق قابىلداپ، قازاق اراسىنا سىڭىسكەنى سونشا، ەرىنىڭ ەڭ سۇيىكتى جۇبايىنا اينالادى. ولاردان قازاق پىرلەرىنىڭ ءبىرى اۋليە قوسىم تۋىپ، حالىق ومىرىنە ءوزىنىڭ ۇلكەن رۋحاني اسەرىن بەرگەن /19/. قاي زاماندا بولسا دا وسىنداي مىسالداردى كوپتەپ تابۋعا بولادى. ۇلتتىق كودتى دۇرىس پايدالانۋدىڭ ءتۇرلى ۇلتتان قۇرالعان وتباسى ءۇشىن وسىنداي ماڭىزى بار.

ونداي ادامدار – قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق كودىن قابىلداپ، اناسىنىڭ قۇشاعىنا ەنگەندەي، حالىقپەن بىرىگىپ كەتكەندەر. ال سىڭىسە الماعاندار – ۇلتتىق كودتى مەڭگەرمەگەن، نە بولماسا مەڭگەرگىسى كەلمەگەندەر. قازىرگى كەزدە قازاقستاندا تۋىپ-ءوسىپ ءالى كۇنگە دەيىن قازاق تىلىندە ەكى اۋىز ءسوز قۇراستىرا الماي، قوعام تىنىشتىعىن بۇزىپ جۇرگەن ادامدار وسىلاردىڭ قاتارىنا جاتادى.

ءۇشىنشىسى، ۇلتتىق كودتى قورعاي ءبىلۋ – ءاربىر ۇلتتىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگىن قورعاپ، كەلەشەكتە ۇلتتىڭ جويىلۋىنا جول بەرمەيدى. بۇگىنگى كۇندەرى بارلىعى كەرىسىنشە. كوشپەلى ءداۋىر بەرگەن ەر مىنەزدەن ايرىلدىق. تۇرمىس جاعدايى وزگەرگەندىكتەن، قازاقتىڭ ەجەلگى سالت-ءداستۇرى، وي-ءورىسى وزگەردى. ءتىپتى انا ءتىلىمىزدى قورعاۋدىڭ ءوزى قيىنداپ كەتتى. ناتيجەسىندە وتباسىنىڭ كۇيرەۋى، تۋعان-تۋىستىڭ، اكە مەن بالانىڭ اراسىنداعى قايشىلىقتار ۋشىقتى. ادىلەتتىلىك اياققا باسىلىپ، ادامنىڭ رۋحاني توزعانى سونشالىقتى، ءتىپتى جاقسى مەن جاماننىڭ اراسىن ايىرا المايتىن حالگە جەتتىك. وسىنىڭ بارلىعى ۇلتتىق كودىمىزدى ساقتاي الماعانىمىزدىڭ كورىنىستەرى.

ەجەلگى قازاقتا ۇلتتىق كود كوشپەندى ومىرمەن قالىپتاسىپ، سالت-داستۇرمەن قاتاڭ ساقتالىپ وتىرعان. مۇنداي ءومىر تابيعاتپەن ۇيلەسىمدى بولعاندىقتان، ۇلتتىق كودتى ساقتاۋ قيىن بولمادى. تابيعاتتىڭ ءوزى ۇلتتىق كودتى ساقتاۋعا ماجبۇرلەپ وتىردى. قازاقتىڭ ۇلتتىق ادەت-عۇرىپى بويىنشا وتباسىنىڭ ءاربىر مۇشەسى ءوز ورنىن، كىممەن قالاي قارىم-قاتىناس جاساۋ كەرەكتىگىن، وتباسىنداعى مىندەتىن جاقسى ءبىلىپ، ونى مۇلتىكسىز ورىنداپ وتىرعان. مىسالى، كەلىندى – كەلىن بالا، كۇيەۋدى – كۇيەۋ بالا دەپ وزدەرىنىڭ تۋعان بالالارىنداي قابىلداپ، قۇرمەتتەگەن. ايەلى جۇبايىنىڭ اتىن اتامايتىن. جاڭا تۇسكەن كەلىن وتباسىنداعى بالالارعا بوتام، كۇنىم، ايىم ءتارىزدى ءوزىنىڭ وي-قيالى جەتكەنشە كوركەم ەسىمدەر بەرىپ، ەركەلەتكەن. سوعان وراي، جاڭا تۇسكەن كەلىندى دە وتباسىنىڭ ۇلكەن-كىشىسى تۇگەلدەي قۋانىش-مەيىرمەن قابىلداپ، جاقىن تارتقان. «قىزىم ساعان ايتام، كەلىنىم سەن تىڭدا» دەپ كەلىندى تۇسكەن جەرىندە ەنە تاربيەلەگەن. وسىلاي ايەل ادام وتباسىندا تۇتاستىقتى ساقتايتىن نەگىزگى قۋاتقا اينالعان.

وسى ارادا ايتا كەتەتىن ماڭىزدى جاعدايدىڭ ءبىرى – بۇگىنگى وتباسىنىڭ كۇيرەۋ سەبەبى. ول سەبەپ – ايەل مەن ەركەكتىڭ تەڭدىگىن دۇرىس تۇسىنبەۋدەن شىعادى. ولاردىڭ جاندارى تەڭ. بىراق تاندەرى تەڭ ەمەس ەكەنى بەلگىلى. سوندىقتان وتباسىندا ولاردىڭ مىندەتتەرى ءارتۇرلى. ۇلتتىق كودتىڭ وزگەرۋىنە بايلانىستى بۇل مىندەتتەر ءبىر-بىرىمەن شاتاسىپ، ءومىردى بەيبەرەكەت ەتىپ وتىر. وتباسىنىڭ نەگىزگى ماقساتى ۇمىتىلىپ، ادام ءتان قۇمارىنا بەرىلگەندىكتەن، وتباسىنىڭ رۋحاني مىندەتى ۇمىتىلدى. ول مىندەت – ءتان قۇمارى مەن جان قۇمارىنا جاعداي جاساپ، ادامدى رۋحاني جەتىلدىرىپ، ۇرپاق قامى ءۇشىن ءومىر ءسۇرۋ. وتباسىنىڭ باسقا مىندەتى جوق. بىراق تەحنوكراتيالىق وركەنيەت الەم بويىنشا بۇل مىندەتتى ۇمىتتىرىپ، گەندەرلىك ساياساتتى تۋدىردى.

قوعامدا ۇلتتىق كود قاتاڭ ساقتالعاندا، بۇگىنگىدەي وتباسىنىڭ كۇيرەۋى، تۋعان-تۋىستىڭ اراسىنداعى جانجال ءتارىزدى كەلەڭسىز ساتتەر بولمايدى. ۇلتتىق كود قازاقتىڭ رۋحاني بولمىسىن مۇقيات ساقتاپ، ونىڭ قۇلدىراۋىنا جول بەرمەگەن. وسىلاي قاي زامان بولسا دا قازاقتىڭ «مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن» كەزىندە ونىڭ تاريح ساحناسىنان جوعالىپ كەتپەي، وزىندىك بولمىسىن ساقتاۋعا ۇلتتىق كود مۇمكىندىك بەردى.

دوسىم وماروۆ،

فيلوسوۆ-عالىم

Abai.kz