قۇسمىليا نۇرقاسىم. ەجەلگى سەمەي – كونە تۇركى قالاسى
(«1718» - قۇلدىق تاڭباسى)
قۇرمەتتى الەۋمەت!
وسىنداي ءبىر ساتتەردە، تىلەككە تىلەك قوسىلعان، قۋانىشقا قۋانىش قوسىلعان قالىڭ ءبىر جۇرتتى كورگەندە «ەل بولىپ قانا قويعامىز جوق، ەس جيدىق!» دەپ ويلايمىن.
ەلىنە تۇرمان بولعان، جۇرتىنا قۇربان بولعان كەشەگى ەرلەردىڭ ارۋاعىن اسقاقتاتىپ، بۇگىنگى ەل جوقشىسى بولا الاتىن كوزى ءتىرى ازاماتتاردىڭ تىلەگىن بىرگە تىلەسۋدى داستۇرگە اينالدىرىپ كەلە جاتقاندايمىز.
ايتپەسە، ءبىر-ءبىرىمىزدى كورە ءجۇرىپ، كورمەگەنسۋدەن، بىلە ءجۇرىپ بىلمەگەنسۋدەن، ەر باعىن دا، ەل باعىن دا تالاي-تالاي بايلاپ تاستاعان تۇستارىمىز از با ەدى؟!
«الاشتىڭ بىرىكسە، المايتىن قامالى جوق، بىرىكپەسە، قۇل بولۋدان باسقا امالى جوق» دەگەن ەكەن مىرجاقىپ دۋلاتوۆ.
(«1718» - قۇلدىق تاڭباسى)
قۇرمەتتى الەۋمەت!
وسىنداي ءبىر ساتتەردە، تىلەككە تىلەك قوسىلعان، قۋانىشقا قۋانىش قوسىلعان قالىڭ ءبىر جۇرتتى كورگەندە «ەل بولىپ قانا قويعامىز جوق، ەس جيدىق!» دەپ ويلايمىن.
ەلىنە تۇرمان بولعان، جۇرتىنا قۇربان بولعان كەشەگى ەرلەردىڭ ارۋاعىن اسقاقتاتىپ، بۇگىنگى ەل جوقشىسى بولا الاتىن كوزى ءتىرى ازاماتتاردىڭ تىلەگىن بىرگە تىلەسۋدى داستۇرگە اينالدىرىپ كەلە جاتقاندايمىز.
ايتپەسە، ءبىر-ءبىرىمىزدى كورە ءجۇرىپ، كورمەگەنسۋدەن، بىلە ءجۇرىپ بىلمەگەنسۋدەن، ەر باعىن دا، ەل باعىن دا تالاي-تالاي بايلاپ تاستاعان تۇستارىمىز از با ەدى؟!
«الاشتىڭ بىرىكسە، المايتىن قامالى جوق، بىرىكپەسە، قۇل بولۋدان باسقا امالى جوق» دەگەن ەكەن مىرجاقىپ دۋلاتوۆ.
عىلىم بولسىن، ءبىلىم بولسىن، ەڭسەمىزدى ەندى كوتەرىپ، ەتەك-جەڭىمىزدى ەندى-ەندى جيىپ، اياق-قولىمىز ەندى-ەندى كەڭيتىن تۇستا، وقشاۋ قامدى قويىپ، ورتاق قامنىڭ جولىندا ونەگەلى ءىس كورسەتۋدىڭ ورنىنا، اۋەلدەن استاۋعا تالاسىپ ۇيرەنگەندىكتەن، كولگە جاپساڭ دا كيمەلەسىپ، ءبىر-بىرىنە سۋ ىشكىزبەيتىن ءشولدىڭ جىلقىسىنداي جوقتان وزگەگە كىرجىڭدەسىپ، ءبىر بىرىمىزگە ءتىس كورسەتۋگە تىرىسساق، قاس ماسقارا سوندا بولار ەدى!
بۇگىن مىناۋ ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى سەمەيدەي بايتاعىمىزدا «التاي – تۇركى الەمىنىڭ التىن بەسىگى» اتتى ۇلى جيىندا باس قوسىپ وتىرعانىمىز قانداي جاقسى، اعايىن!
ميللياردتتاعان جىلدارمەن ولشەنەتىن عارىش تاريحىندا، ميلليونداعان جىلدارمەن ولشەنەتىن تىرشىلىك تاريحى مەن ادامزات تاريحىندا «ۇلت»، «مەملەكەت» دەيتىن ۇعىمداردىڭ شىققانى كەشە عانا ەدى.
سوعان قاراماستان، بوداندىقتىڭ قامىتى سان عاسىر موينىن قاجاعان قازاق حالقى ءۇشىن «ۇلت، مەملەكەت» دەگەن ۇعىمدار اڭساعان ارمانى، تاڭىرىدەي كيەلىسى ەدى. ۇلى تۇرىك قاعاناتىنان باستالعان مەملەكەتتىگىمىز مىڭ جىلدا مىڭ ءولىپ، مىڭ ءتىرىلدى.
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ 21 ماۋسىم، 2007 جىلعى جارلىعىمەن شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ سەميپالاتينسك قالاسى سەمەي قالاسى بولىپ قايتا اتالعاندىعى – ۋاقىتتىڭ وتكەن تاريحتىڭ وزىنە تۇزەتۋ ەنگىزەتىن عاجايىپ قۇدىرەتى بار ەكەنىن بىلدىرسە كەرەك.
سەمەي – ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ ارعى-بەرگى تاريحىنداعى تاعدىرى ەرەكشە، داڭقى زور قالا. ونىڭ وتكەنىنە كوز سالساق، عۇندار مەن كونە تۇركى زامانىن بىلاي قويعاندا، ورتا عاسىرلاردىڭ وزىندە سەمەي كەنىتتى قونىس ەكەنىن اڭعارامىز. ول قيماق-قىپشاق مەملەكەتىنىڭ 16 قالاسىنىڭ ىشىندەگى استانالىق مارتەبەسىنە يە ەلدى مەكەن.
سوندىقتان الاشىنا «سەمەي» اتىن قايتارعان ەلباسىنا مىڭ العىس!
مەن عالىم ەمەسپىن، بىراق وسى قالادا تۇرعانىما توعىز جىل بولدى. العاشقى ءۇش جىلدا جەتىمدىكتىڭ كۇيىن كەشتىم. «مۇرتى ەدىرەيگەن، كوزاينەگى شاقىرايعان وسى كىم ەدى؟» دەگەن سۇراق الدىمنان شىقتى دا تۇردى. بۇگىن «مەنىڭ سەمەيىم، مەنىڭ قالام!» دەيتىن دارەجەگە جەتسەم، جاڭا جەتتىم. سوندىقتان بۇل قالانىڭ وتكەنى مەن بۇگىنىنە، تاعدىرىنا بەي-جاي قاراي المايتىن جاعدايدامىن!
تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا جيىرما جىلدىڭ ءجۇزى بولدى. مەنىڭ وكىنەتىنىم، كونە شاھار سەمەيدىڭ ءتورت جاعىنان كەلىپ كىرسەڭىز دە وسى «1718» دەگەن قاسىرەت بەلگىسى جارقىراپ الدىڭىزدان شىعادى. جانە كەرىلگەن قوي تەرىسىنە جاسالعان قالانىڭ گەربى! وندا كادىمگى جەتى عيمارات، «جەتى پالاتاڭىز» جەتى «پالاتكاعا» اينالىپ، جەتى شاتىر بولىپ كەتە بارعان! بۇگىنگى «قازاقستان-سەمەي» تەلەارناسىندا «جەتى شاتىر» حابارى ءالى مارتەبەسىنەن تۇسپەي تۇر.
مەن الدىمەن، ءسوزىم دالەلدى بولۋ ءۇشىن، وسى قالادا تۇرىپ، قالانىڭ تاريحىمەن كوپتەن شۇعىلدانىپ جۇرگەن، ولكەمىزدىڭ ورتانقولداي عالىمدارى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتتارى امانتاي يسين، مۇحتاربەك كارىموۆ، ەرلان سايلاۋباي، فيلوسوفيا عىلىمىنىڭ كانديداتى اسان وماروۆ جانە باسقا تانىمال زيالىلار قول قويعان «سەمەي قالاسىنىڭ جاسى تۋرالى تۇجىرىمداما» دەپ اتالاتىن تاريحي قۇجاتتان ۇزاق ءۇزىندى كەلتىرەمىن. وندا بىلاي دەگەن: «رەسپۋبليكالىق «مادەني مۇرا» باعدارلاماسىنىڭ ەڭ ۇزدىك جەتىستىكتەرى ارحەولوگيا جانە تاريح سالالارىنا كەلەتىنى ايان. سونىڭ ءبىر ناتيجەسى -- سارىارقا توسىندە بۇرىن قالالار بولماعان- مىس دەگەن كوزقاراس سوڭعى جىلدارى تۇبەگەيلى وزگەرىپ وتىر. ءبىر عانا مىسال الساق، ەلوردانىڭ ءدال ىرگەسىنەن بوزاق دەگەن قالاشىقتىڭ ورنى اشىلىپ، عالىمدار ونىڭ ءىح-ءحى عاسىرلاردا بوي كوتەرگەنىن انىقتادى.
ال وسى كەزەڭدە ەرتىستىڭ ۇزىنا بويىندا قيماق كونفەدەراتسياسىنىڭ ون التى قالاشىعى بولعانى تاريحشى قاۋىمعا بۇرىننان جاقسى ءمالىم جاي ەدى. مىنە، سونىڭ ءبىرى پاۆلودار مەن شىعىس قازاقستان وبلىستارىنىڭ مەجەسى «سەميار» سەلوسىنىڭ ماڭىنان تابىلىپ، ارحەولوگ عالىمداردى ەلەڭ ەتكىزدى. قازىرگى كۇنى كونە كەنتتىڭ ورنىندا ۇلكەن قازبا جۇمىستارى جۇرگىزىلىپ، جەر قويناۋىنان كوپتەگەن قۇندى ايعاقتار الىنۋدا.
ەندىگى ءسوز ارقاۋى – قىپشاق-قيماق قاعاناتىنىڭ باس ورداسىنا كەلەيىك. ونىڭ قازىرگى سەمەي قالاسىنىڭ ورنىندا ورنالاسقانى تۋرالى بولجامدى جەرگىلىكتى ولكەتانۋشىلار مەن تاريحشى عالىمدار 1988جىلدان بەرىدە ءباسپاسوز بەتىندە ايتىپ، جازا باستادى. ويتكەنى، وسىعان سىلتەنەتىن ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەر دە، جازبا ماعلۇماتتار دا جەتكىلىكتى بولدى. بۇلتارتپايتىن دالەل رەتىندە ايگىلى كونە قۇرىلىس – «جەتى مەشىت» جايلى ەستىپ، ون سەگىزىنشى عاسىردا سانك-پەتەربۋرگتەن ورتا ەرتىس جاعاسىنداعى ورىس بەكىنىسىنە ارنايى كەلگەن ميللەر جانە پاللاس سىندى اتاقتى عالىمدار ايتقان دەرەكتەردى ەرەكشە اتاۋ قاجەت. سونداي-اق، ءتاميم يبن باكىردىڭ، ءال-يدريسي مەن گاردزينيدىڭ مالىمەتتەرى ورتا عاسىرلاردا سەمەي ورنىندا ۇلكەن ساۋدا قالاسى تۇرعانى – تىرەكتى تۇعىرىمىز. ماسەلەن، ءال-ءيدريسيدىڭ ءحى عاسىردا سىزىلعان كارتاسى ەسكى شاھاردىڭ ۇلى جىبەك جولى بويىندا، توعىز جولدىڭ تورابىندا ورنالاسقانىن دالەلدەيدى.
بىردەن ايتايىق، جاڭاعىداي دەرەك-دايەكتەر، جاڭالىق ەمەس، ءبارى دە عىلىمي اينالىمدا بۇرىننان بار. مىسالى، «قازاق سسر تاريحى» كىتابىنىڭ ءى تومىنىڭ 395-بەتىندە جاڭا اتالعان اراب گەوگرافى ءال-ءيدريسيدىڭ ەڭبەگىنەن: «قيماق استاناسى – تەمىر قاقپالى قورعاندارمەن بەرىك قورشالعان، ىشىندە بازارلارى، عيباداتحانالارى بار ءىرى قالا» دەگەن ماعلۇمات كەلتىرىلگەن.
ال كونە شاھاردىڭ بولعانىن قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ «سەمەي» (10 توم، 114-بەت) جانە «قيماق قاعاناتى» (6-توم، 557-بەت) دەپ اتالاتىن كولەمدى ماقالالارىندا كەلتىرىلگەن مول ماعلۇماتتار تولىقتاي تانىتا الادى. بۇل، اسىرەسە، بۇلتارتپاستاي دالەلدەنگەن جايىت» دەلىنگەن.
«سەمەي قالاسىنىڭ جاسى تۋرالى تۇجىرىمداما» وسىدان اتتاي التى جىل بۇرىن عالىمدار مەن زيالى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ تالقىلاۋىنان ءوتىپ، قولدارى قويىلعان ەدى. ودان بەرى سەمەي قالاسىنىڭ سوڭعى ەكى اكىمىنىڭ الدىنا كىرگىزىلدى...
مەن ەندى سەمەيلىك عالىم اسان وماروۆتىڭ «قازاقيا» دەپ اتالاتىن كىتابىنداعى «سەمەي قالاسى تاريحىنىڭ حرونيكاسى» (ماڭىزدى داتالار) دەگەن بولىگىنەن تاعى دا ءۇزىندى كەلتىرەيىن دەپ وتىرمىن. سەبەبى بۇل ماڭىزدى داتالار «تۇجىرىمداماداعى» سەمەيدىڭ جاسىنا قاتىستى كەزەڭدەردى ناقتىلاي تۇسەدى.
سونىمەن حرونيكا:
840-940 جج. كونە سەمەي شاھارى قيماقيا مەملەكەتىنىڭ استاناسى. وسى عاسىردا ەرتىستىڭ وڭ جاعالاۋىندا قيماق وداعىنا كىرگەن تايپا سانىنا سايكەس جەتى تاس مەشىت بوي كوتەرەدى.
ح عاسىردا كوپتەگەن اراب ساياحاتشىلارى، ال، ءحىىى عاسىردا يتاليان جيھانگەرى پلانو كارپيني ورتا ەرتىس شاھارىنا ات باسىن تىرەيدى. قالا تۋرالى جازبا دەرەكتەرىن قالدىرادى.
1368 جىلى ءوزىنىڭ قالىڭ اسكەرىمەن بۇقارا، سامارقانتتان شىعىپ، قازاق ساحاراسىن قيىپ ءوتىپ، ورتا ەرتىس بويىنا ات باسىن تىرەگەن اقساق تەمىر قۇلاپ جاتقان جەتى تاس مەشىتتى قايتا قالپىنا كەلتىرگەن دەپ جورامالدانادى.
1616 جىلدىڭ 25 ساۋىرىندە ورىس پاتشپسى ميحايلدىڭ گراموتاسىندا «ەرتىس بويىندا تاس مەشىتتەر بار، ولاردى تەكسەرۋ كەرەك» دەپ كورسەتىلەدى. بۇل قۇجات – گراموتانى ورىس عالىمى گ. ميللەر تيۋمەن ارحيۆىنەن تاۋىپ الىپ، عىلىمي اينالىمعا ەنگىزدى.
1653 جىلى قىتايداعى ورىس ەلشىسى ف. ن. بايكوۆ ەرتىس جاعالاۋىنداعى ءىرى قۇرىلىس – «جەتى تاس مەشىتتى سالدىرعان بۇحارالىقتار ەكەن» دەپ رەسمي ورىندارعا راپورت جولدايدى. (قسە. 10-توم، 114-بەت)
1660–1758 جج. كونە ساۋدا قالاسى ورنىنا جوڭعار مەملەكەتىنىڭ قالاسى ورنىقتى. قالا تارحان دورجى دەگەن ءدىنباسى اتىمەن دورجىنكيت (نەمەسە دورجىنكەنت) دەپ اتالدى. قالماقتار بۋددا ءدىنىنىڭ لامايزم دەگەن باعىتىن ۇستانعان.
1670 جىلدارى جەتى مەشىت دورجى ءپراداردىڭ باسشىلىعىمەن كۇردەلى جوندەۋدەن ءوتىپ، بۋددا موناستىرلەرىنىڭ كەيپىنە ەندى. بۇل تۋرالى 17-عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا ءومىر سۇرگەن ارحەولوگ-زەرتتەۋشى ن. ابراموۆ دەرەك قالدىردى.
ەندى، وسى جەردە ءسال شەگىنىس جاسايىق. «ە، باسە، سەمەي -- قالماقتىڭ قالاسى ەكەن عوي!» دەيتىندەر وسى جەردەن باس كوتەرەدى. بولسا، قايتەدى! قالماق تا كيىز تۋىرلىقتى، اعاش كەرەگەلى كوشپەندىلەر. ءتۇپ اتاسىن قۋساڭ – ول دا تۇركى، توسكەيدە – مالى، توسەكتە – جانى قوسىلعان ەجەللدەن تۋىس ەل. ەكى ەلدى ايىرىپ، وشپەندىلىكتىڭ وتىنا ماي قۇيىپ، ءبىر-بىرىنە ايداپ سالعان ورىس-قىتاي يمپەريالارى. ايتپەسە قالماق حالقى قازاق ورداسىنىڭ قۇرامىندا تۇرعان كەزەڭدى دە ءبىز جاقسى بىلەمىز. وعان دالەل، 1595 جىلى وراز-مۇحامەت وندان سۇلتان مەن اتاقتى تاريحشى قادىرعالي قوسىمۇلى جالايىري ورىستاردىڭ قولىنا ءتۇسىپ، موسكۆاعا ايدالىپ بارعاندا، سونداعى قازاق ورداسىنىڭ ەلشىلىگى وراز-مۇحامەتكە حات تاپسىرادى. وندا «اعاڭىز تاۋەكەل – قازاق ورداسىنىڭ بيلەۋشىسى، ءىنىڭىز شاح-مۇحامەت قالماق ورداسىنىڭ بيلەۋشىسى» دەلىنگەن. بۇل حات كۇنى بۇگىنگە دەيىن ماسكەۋدىڭ ورتالىق ارحيۆىندە ساقتاۋلى. ياعني، قالماق ورداسى قازاق حاندىعىنىڭ قۇرامىندا ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم زامانىنان بىرگە بولىپ، جاڭاعى وراز-مۇحامەت وقيعاسىنان قىرىق جىل وتكەندە، ياعني، 1635 جىلى ەمىل وزەنى بويىنداعى ەمىل قالاسىندا ورىس ساياساتىنىڭ ىقپالىمەن قالماقتەكتىلەر باس قوسقان قۇرىلتايىندا «جوڭعار» يمپەرياسىن جاريالايدى! سوندىقتان، قىتايداعى ورىس ەلشىسى فەدور بايكوۆ دورجنكەنت قالاسىندا ءوز ۇيىندە جۇرگەندەي تايراڭداپ ءجۇر. ال، «وسى قالاداعى جەتى تاس مەشىتتى بۇقارالىقتار سالدىرعان ەكەن» دەسە، دورجىن ءپىپاداردىڭ شىندىققا قيانات جاساماعان ىزگىلىگىنىڭ ارقاسى دەپ ۇعۋ كەرەك.
ەندى سەمەي تاريحى ءۇشىن «اسا ماڭىزدى» داتاعا كەلەمىز، ول—1718! عالىم اسان وماردىڭ «قازاقيا» كىتابىندا :
1718 جىلى كونە سەمەيدەن 10 شاقىرىم تومەن، وڭ جاعالاۋدا پەتر ءبىرىنشى پاتشانىڭ جارلىعى بويىنشا اسكەري قامال – «سەمپالات»-تىڭ ىرگەتاسى قالاندى، -- دەلىنگەن. بۇدان باسقا «بالەنشەباي داتا»، اسان وماروۆ بۇنى قاتارداعى ەتىپ جازا سالعان، بىراق سەمەي ۇيتە الماي وتىر. اساننىڭ ءتىزىمىن ارى قاراي ءبىز جالعاستىرامىز:
... 1995 جىلعى 7 تامىزدا سەمەيدە ۇلى ابايدىڭ 150 جىلدىق تويى يۋنەسكو نىڭ تۋى استىندا باستالدى.
2007 جىلدىڭ 21ماۋسىمىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ جارلىعىمەن شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ سەميپالاتينسك قالاسى سەمەي قالاسى بولىپ اتالدى.
بىراق ءبىزدىڭ داتالارىمىز دا سەمەي ءۇشىن ونشا ءماندى بولماي تۇر...
ارينە، بۇنداي بەلگىلى داتالار سەمەي قالاسىنىڭ عۇمىرىندا جۇزدەپ سانالادى. بىراق، قالايدا «1718» دەگەن داتا باسقالاردان بولە-جارا الىنىپ، ەرەكشە ايشىقتالادى. ول ءبىرىنشى پەتردەن بۇرىن باستالعان ورىس پاتشالارىنىڭ وتارشىلدىق ساياساتىن جالعاستىرۋشى سوۆەتتەر وداعى ءۇشىن اسا ماڭىزدى ەدى!
1718 جىلى ءبىرىنشى پەتردىڭ امىرىمەن بۇگىنگى «ستارايا كرەپوست» اۋىلىنىڭ ورنىنا كەلىپ تۇسكەن ورىس اسكەرى «نان-تۇز» الىپ كەلگەن جوق، زەڭبىرەگىن زىركىلدەتە سۇيرەتىپ، مىلتىعىن كەزەپ، قىلىشىن جارقىلداتىپ، قاھارىن شاشىپ كەلگەن! جانە ونى «ورىس-قازاق» دوستىعى دەپ مايموڭكەلەتۋدىڭ دە كەرەگى جوق، جاۋلاۋشىنىڭ اتى جاۋلاۋشى!
وسى بەكىنىس الپىس جىل وتكەندە تۇگى قالماي ورتەنىپ كەتىپ، گارنيزون 1778 جىلى كونە شاھار سەمەيگە كەلىپ كىرەدى.
«سەمەي» دەگەن ءسوز كۇنى بۇگىنگە دەيىن كوبىنە «سەميپالاتينسكىنىڭ» قازاقشالانعان ترانسكريپتسياسى رەتىندە ءتۇسىندىرىلىپ كەلەدى. (ۋست-كامەنوگورسكىنى وسكەمەن دەگەن سياقتى)
ال، شىڭعىس قاعان ورتا ەرتىسكە كەلگەن ون ءۇشىنشى عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىندە بۇل شاھار ەرتىستىڭ بويىندا ەڭسەسى بيىك جەتى عيباداتحاناسى بار قايناعان ساۋدا ورتالىعى دەپ ءبىلۋىمىز كەرەك. شىڭعىس قاعاننىڭ قۇرمەتىنە «نايمانكۇرە» «شىڭعىستاۋ» اتانسا، سول كەزدە سەمەيتاۋ بار. قالادان بار-جوعى 50 شاقىرىم جەردە تۇرعان تاۋدىڭ اتاۋىن قالاعا جاقىنداستىرعىمىز كەلمەيتىنى وكىنىشتى-اق. قايسىبىر تۇركى دۇنيەسىن زەرتتەۋشىلەردىڭ سوزىنە قاراعاندا «سەمەي» ءسوزى كونە تۇركى تىلىندە «عيبادات ەتەتىن، قۇلشىلىق ۇراتىن مەكەن» دەگەندى بىلدىرسە كەرەك.
ال، لوگيكالىق ويلاۋ جۇيەسىنە سالىپ تەربەتسەك، شىڭعىس قاعاننىڭ اتاقتى «وتىرار كەرۋەنى» جەر تۇبىندەگى قاراقورىمنان ەمەس، وسى سەمەيدەن اتتانعانىن بولجاۋ قيىن ەمەس سياقتى.
قازىرگى ۋاقىتتا «2018 جىلى سەمەي قالاسىنىڭ 300 جىلدىعىن تويلايمىز!» دەپ، باسپاسوزدە دە، تەلەديداردا دا جالاۋلاتىپ جۇرگەندەر از ەمەس. بىلمەگەن ۋ ىشەدى دەگەن. سونىڭ كوپشىلىگى ءوز قانداستارىمىز! «كوشپەندىلەردە قالا دا بولماعان، مادەنيەت تە بولماعان، بولۋى دا مۇمكىن ەمەس!» دەيتىن ەۆروتسەنتريستەردى الىستان ىزدەپ كەرەگى دە جوق، ولار ءبىزدىڭ اينالامىزدا تولىپ ءجۇر. ولاردىڭ «تاريحشى» دەگەن جوعارعى بىلىمدەرى جانە تاباقتاي-تاباقتاي ديپلومدارى دا بار. بىراق ولار كپسس تاريحىن عانا بىلەدى! ال قايىم مۇحامەتحانوۆ كپسس تاريحىن «بانديتتەردىڭ تاريحى» دەيتىن. سويتسەك ولار «قىزىل تەررور» دەگەندى مەملەكەتتىك جۇيەگە ەنگىزگەن كەرەمەتتەر ەكەن عوي! قازىر تەرروريزممەن بۇكىل الەم كۇرەسۋدە!
ءبىردى ايتىپ، بىرگە كەتپەيىك. مىسالى، سەكسەنىنشى جىلداردا «ۆەرنىي بەكىنىسىنىڭ ىرگەتاسى قالانعان كۇن» دەپ الماتى قالاسىنىڭ 250 جىلدىعىن تويلاۋ ماسەلەسى كوتەرىلگەن بولاتىن. بۇعان قازاق زيالىلارى قارسى تۇرىپ قانا قويماي، الماتىنىڭ كونە قالا ەكەنىن دالەلدەپ شىقتى. ابىروي بولعاندا سول كەزدە قالا ىشىندە جۇرگىزىلىپ جاتقان ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارى كەزىندە ءبىزدىڭ زامانىمىزدان ءۇش مىڭ جىل بۇرىن سول قالادا سوعىلعان التىن، كۇمىس تەڭگەلەر ساۋدىراپ شىعا كەلگەنى...
قازاقتىڭ ۇلى عالىمدارىنىڭ ءبىرى اقجان ماشاني كوزى تىرىسىندە تسەنزۋرا وتكىزبەگەن، تەك ولگەن سوڭ عانا جاريالاۋعا مۇمكىن بولعان، شىعارمالار جيناعىنىڭ 15-تومىنان تاعى دا ءبىر ۇزاق ءۇزىندى كەلىرەيىن دەپ وتىرمىن:
«تاريحي شىندىققا جاسالعان قيانات تۋرالى بىرەر مىسال كەلتىرەيىك، -- دەيدى اقجان اعامىز، -- قازاقستاننىڭ كەن قازۋ تاريحىن الايىق. كەن تاستارى، بۇل دا تاريحي مۇرا، -- تاڭبالى تاستاردىڭ ءبىر ءتۇرى عوي! قازاقستان جەرىندە كوپتەگەن كەن بايلىقتارىنىڭ كوزى بار ەكەنى ءمالىم، جانە ولاردىڭ كوپشىلىگى ەرتە زامانداردان بەلگىلى بولعان. ايتايىق، وسىدان ءتورت، بەس مىڭ جىلدار بۇرىن جەزقازعاننىڭ مىس كەنى، التاي مەن ارقانىڭ التىن، كۇمىس، قالايى، قورعاسىن، مىس، مىرىش، تەمىر جانە كومىر كەندەرى، الاتاۋدىڭ، قاراتاۋدىڭ قورعاسىن كەندەرى قازىلعان. سول قازىلعان كەن ورىندارى، ونى قورىتقان ورىندارى، ونان شىققان مەتالداردى جەرگىلىكتى حالىقتاردىڭ قولدانعان دەرەكتەرى ايقىن. سونى قازعان، سول كەندەرگە يە بولعان حالىقتاردىڭ مەكەندەرى، قويىلعان زيراتى، تاسقا سالعان تاڭبالارى، ەسكەرتكىش–مۇرالارى سوناۋ سىبىردەن باستاپ قاسپي جاعاسىنا دەيىن كەڭ تارالعان. ونىڭ بارىن ەشكىم جويا العان جوق. بىراقتا، سول باي مۇرانى سول جەردى ەرتە زامانالاردان بەرى مەكەندەپ كەلگەن حالىقتار – قازىرگى قازاق حالقىنىڭ بابالارى ەكەنىن مويىنداماي، بۇرمالانىپ كەلەدى. باتىستىق وتارشىلار: «كوشپەلى حالىقتاردا مىناداي كەن قازۋ مادەنيەتى بولۋعا مۇمكىن ەمەس» دەگەن جالعان جورامال تاراتقان. دەمەك، قازاق حالقىنىڭ ءوز جەرىن وزىنە جات ەتۋگە تىرىسقان» دەيدى اقجان ماشاني «وگىزحان» ماقالاسىندا
ءوز اتا-بابالارىمىزدى وزىمىزگە جات، دۇشپان ەتىپ تاربيەلەگەن جەتپىس جىلدىق قۇلدىق سانا - اناسىنا وق اتقان ماڭگۇرتتىككە اكەلدى. ونىڭ كورشەگەسى بوساعانمەن، ءالى سۋىرىلماي تۇر!
2018 جىل سەمەي قالاسىنىڭ 300 جىلدىعى ەمەس، «ستارايا كرەپوست» اۋىلىنىڭ ءۇش ءجۇز جىلدىعى. ورىس بوداندىعىنىڭ قامىتىن كيگەن قۇلدىق تاڭبانىڭ ءۇش ءجۇز جىلدىعى! ونىڭ نەسى قۋانىش، نەسى مەرەكە؟! سونى تۇسىنە الماي دال بولاسىڭ؟
وسى قۇبىلىستىڭ سيمۆولىنداي بولىپ، وسكەمەن قالاسىنىڭ كيروۆ كوشەسىندە «دەكوراتيۆنايا سكۋلپتۋرا، پوسۆياششەننايا وسنوۆاتەليام ۋست-كامەنوگورسكوي كرەپوستي» دەپ اتالاتىن، مىڭ دا توعىز ءجۇز توقسان سەگىزىنشى جىلى ورناتىلعان راپپوپورتتىڭ جاۋلاۋشى-جاھانگەرلەرگە ارنالعان ەسكەرتكىشى تۇر! سوۆەتتىك زاماندا سالىنباعان ەسكەرتكىشتىڭ تاۋەلسىزدىك جىلداردا ورناتىلعانىن قايتەرسىڭ! باسسىز ءۇيدىڭ ءيتى وسىراق. ءيا، ۇلتتىق يدەولوگياسى جوق مەملەكەتتە سەپاراتيزمنىڭ اۋىق-اۋىق باس كوتەرۋى زاڭدى قۇبىلىس بولسا كەرەك...
«وگرومنوم، تاينستۆەننوم كونتينەنتە پود نازىۆانيەم «ازيا»، دو سيح پور وستايۋششەمسيا ۆو منوگوم زاگادوچنىم، پوتومۋ چتو ناسەلياۆشيە ەگو ۆ بىلىە ۆرەمەنا موگۋچيە نارودى بىلي ۆپولنە ۋمىشلەننو وكلەۆەتانى، وبولگانى، پروۆوزگلاشەنى پريميتيۆنىمي ديكاريامي، نا كوتورىح «تسيۆيليزوۆاننايا»، «ۆىسوكوكۋلتۋرنايا» ەۆروپا پروستو-تاكي وبيازانا ۆزيرات سۆەرحۋ-ۆنيز س نەسكرىۆاەمىم پرەۆوسحودستۆوم ۆپولنە وبياسنيموي برەزگليۆوستيۋ» دەگەن ەكەن ءبىزدىڭ زامانداسىمىز، بەلگىلى تاريحشى الەكساندر بۋشكوۆ، ءوزىنىڭ «چينگيسحان، نەيزۆەستنايا ازيا» دەگەن كىتابىندا.
«وركەنيەت تەك قانا باتىستان باستالعان» دەيتىن بۇگىنگى ەۆروتسەنتيستەردىڭ اتا-بابالارى 731 جىلى «ۇلكەن كۇلتەگىن ەسكەرتكىشى» جازىلعاندا، اشىعىن ايتقاندا، ءالىپتى تاياق دەپ بىلمەيتىن نادان، ءبىر-ءبىرىن تاس بالتامەن توپەلەپ جاتقان جابايىلار بولاتىن.
ال، «ۇلكەن كۇلتەگىن ەسكەرتكىشى» كۇلتەگىن باتىردىڭ جوقتاۋى ەمەس، مەملەكەتتىك تراكتات! «كۇندىز – وتىرمادىم، تۇندە – ۇيىقتامادىم، قارا تەرىمدى شۇبىرتتىم، قىزىل قانىمدى جۇگىرتتىم، تۇرىك بۇدىنى سەن ءۇشىن!» ەل ءۇشىن ەڭىرەگەن ەر! تۇلعا! بۇل كونە، كەشەگى ەمەس، بۇگىنگى وركەنيەتتىڭ بيىگى!
ەۆروپا جەر-كوككە سىيعىزباي ماقتايتىن ەسكەندىر زۇلقارنايىننىڭ ەلۋ-اق مىڭ اسكەرى بولعان، ال، كۇلتەگىن كۇن تۇبىنە جورتقاندا التى ءجۇز مىڭ قولمەن جەر قايىستىرعان!
سول «ۇلكەن كۇلتەگىن ەسكەرتكىشىندە» بۇگىندە قازاق حالقىنىڭ قۇرامىندا جۇرگەن التى رۋدىڭ اتى جازىلعان. ولار: نايمان، كەرەي، قوڭىرات، جالايىر، مەركىت، وڭعىت (ۋاق). بۇلار ۇلى تۇرىك قاعاناتىنىڭ التى ۇستىنى، التى تىرەگى، التى قۋاتى دەپ كورسەتىلگەن.
سوندىقتان دا ءبىز، قازاق حالقى، ۇلى تۇرىك قاعاناتىنىڭ تىكەلەي مۇراگەرىمىز!
سوندىقتان دا بۇل ەسكەرتكىشتىڭ ۇستىنى 2001 جىلى، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ ون جىلدىعى قارساڭىندا، يمانعالي تاسماعانبەتوۆتىڭ باستاماسىمەن، ەلباسىنىڭ قولداۋىمەن، استاناعا اكەلىنىپ، ەۆرازيا ۋنيۆەرسيتەتىنە قويىلدى!
قازاقستان اۋماعىنان تابىلعان ءتورت التىن كيىمدى ادامداردىڭ ۇشەۋى شىعىس قازاقستان وبلىسىنان تابىلۋى زاڭدىلىق، ءارى وركەنيەت قايدان باستالاتىندىعىنىڭ التىن بەلگىسى! بەرەل مەن شىلىكتى، وسى، 2013 جىلدىڭ 25 مامىرىندا تارعاباتايدىڭ كۇنگەيىنەن تابىلعان التىن ءتاجدى ءۇرجار قانىشايىمى – سونىڭ ايعاعى. وركەنيەت باتىستان شىعىسقا ەمەس، كەرىسىنشە، شىعىستان باتىسقا قاراي، التايدان اسىپ، كۇن تۇبىنە قاراي قانات جايعانىنىڭ بەلگىسى بۇل!
«كوشپەلىلەر مال جايىپ وتكەن جەرىنىڭ ءبارىن وزدەرىنىكى ساناي بەرگەن» دەيتىن ساندىراقتى عىلىمي تۇرعىدان اشكەرەلەۋ شارت» دەيدى نۇرسۇلتان نازارباەۆ ءوزىنىڭ «تاريح تولقىنىندا» اتتى كىتابىندا.
وتكەندى تانۋ، تاريحتى تەرەڭ پايىمداپ، وعان ءادىل باعا بەرۋ – ۇلكەن پاراساتتىلىق پەن جاۋاپكەرشىلىكتى تالاپ ەتەدى.
ءيا، قورتا ايتقاندا، سەمەي 1718 جىلى ورىستار سالعان بەكىنىس ەمەس، ول تاريحقا 840 جىلدان ءمالىم كونە شاھار. ارعى جاعىندا ول قاي ۋاقىتتا سالىندى – ونى انىقتاۋ بولاشاقتىڭ ۇلەسىندە.
Abai.kz
