ورتالىق ازيا رەسپۋبليكالارىنىڭ، اسىرەسە قازاقستاننىڭ مىسىرمەن ەرەكشە بايلانىسى بار. بۇل، الدىمەن، اتالعان مەملەكەتتىڭ يسلام ەلدەرىنىڭ ىشىندەگى زايىرلى، دەموكراتيالى ەل بولعاندىعىنان، ودان قالابەردى — ەلىمىز تاۋەلسىزدىك الىسىمەن قايتا جاندانعان ءدىنني ىستەردى ءبىر ىزگە تۇسىرۋدە وسى ەلدى باستى ارىپتەس رەتىندە تاڭداپ العانىمىزدان. وتكەن 20 جىلدا ەكى ەلدىڭ قارىم-قاتىناسى ۇزدىكسىز بەكەمدەنىپ كەلدى. ءبىز مىسىردان ءدىن مەن ساياساتتىڭ اراجىگىن ايىرۋ جاعىنان تاجىريبە جينادىق. ءدىني ءبىلىم العىسى كەلەتىن جاستارىمىزدى وسى ەلدە وقىتتىق. ولار بۇگىندە قازاقستاننىڭ ءدىني ىستەر سالاسىندا ماڭىزدى ءرول اتقارىپ وتىر. ەكىجاقتى بايلانىس مۇنىمەن عانا شەكتەلمەيدى.

جانجالدىڭ باسى — قوردالانعان قوعامدىق قايشىلىق

ورتالىق ازيا رەسپۋبليكالارىنىڭ، اسىرەسە قازاقستاننىڭ مىسىرمەن ەرەكشە بايلانىسى بار. بۇل، الدىمەن، اتالعان مەملەكەتتىڭ يسلام ەلدەرىنىڭ ىشىندەگى زايىرلى، دەموكراتيالى ەل بولعاندىعىنان، ودان قالابەردى — ەلىمىز تاۋەلسىزدىك الىسىمەن قايتا جاندانعان ءدىنني ىستەردى ءبىر ىزگە تۇسىرۋدە وسى ەلدى باستى ارىپتەس رەتىندە تاڭداپ العانىمىزدان. وتكەن 20 جىلدا ەكى ەلدىڭ قارىم-قاتىناسى ۇزدىكسىز بەكەمدەنىپ كەلدى. ءبىز مىسىردان ءدىن مەن ساياساتتىڭ اراجىگىن ايىرۋ جاعىنان تاجىريبە جينادىق. ءدىني ءبىلىم العىسى كەلەتىن جاستارىمىزدى وسى ەلدە وقىتتىق. ولار بۇگىندە قازاقستاننىڭ ءدىني ىستەر سالاسىندا ماڭىزدى ءرول اتقارىپ وتىر. ەكىجاقتى بايلانىس مۇنىمەن عانا شەكتەلمەيدى.

جانجالدىڭ باسى — قوردالانعان قوعامدىق قايشىلىق

2011 جىلعى «اراب كوكتەمى» وزگەرىسىنەن سوڭ قازاقستاننىڭ اراب ەلدەرىمەن، اتاپ ايتقاندا، مىسىرمەن بايلانىسى وزگەشە كەزەڭگە اۋىستى. بۇل، نەگىزىنەن، «توڭكەرىس نەدەن بولدى، ونىڭ ناتيجەسىنەن نە كورۋگە بولادى جانە توڭكەرىستىڭ بىزگە اسەرى قانداي؟» دەگەن سۇراقتار توڭىرەگىندە قالىپتاستى. «اراب كوكتەمى» كاددافيدەي بەدەلدى تۇلعانى تاقتان تايدىرسا، مۇباراك سياقتى كانىگى ساياساتكەردى تەمىر تورعا توعىتتى، سيرياداعى سوعىس كۇنى بۇگىنگە دەيىن تولاستاماي كەلەدى. جەكە مىسىردىڭ وزىندە ورىن العان جاعدايدىڭ دامۋى دا توسىن وقيعالارعا تولى بولدى. مىسىردا 2012 جىلى اقپان ايىندا باستالعان ازاماتتىق ەرەۋىلدىڭ سوڭى جاپپاي جانجالعا ۇلاستى دا، اتى دەموكراتيا بولسا دا، زاتى اۆتوكراتيالىق جۇيەگە جاقىنداۋ مىسىردى 29 جىل باسقارعان مۋباراكتى بيلىكتەن تايدىردى. تايدىرىپ قويعان جوق، تۇرمەگە توعىتىپ، حالىققا وق اتۋدى بۇيىرعان ايىپتى رەتىندە تەرگەۋدى باستادى. سونىمەن ءبىر ۋاقىتتا ەلدە سايلاۋ ءوتىپ، باسىم داۋىسپەن «مۇسىلمان باۋىرلاستار» وداعىنىڭ ساياسي سەركەسى مۋرسي ەل پرەزيدەنتى بولىپ سايلاندى. ارادا ءبىر جىل وتپەستەن مىسىر تاعى دا تولقىدى. ەرەۋىلدەگەن حالىق مۋرسيدى قىسىمعا الىپ، سوڭىندا اسكەريلەردىڭ ارالاسۋىمەن ول دا بيلىكتەن ەركىنەن تىس شەتتەتىلدى. مۋباراكتى تۇرمەگە توعىتقان ءمۋرسيدىڭ ءوزى دە سوڭىندا تەمىر توردىڭ ارجاعىنان ءبىر-اق شىقتى. ونىڭ سوڭى جاڭا جانجالعا، جاڭا قانتوگىسكە اينالدى. كۇللى الەم  وسى توڭكەرىستەردى دەمىن ىشىنە تارتا وتىرىپ باقىلادى دەۋگە بولادى. جۇرتتىڭ كوكەيىندە  «الدەقاشان دەموكراتيالىق جۇيەگە وتكەن، اراب دۇنيەسىنىڭ سەركەسى — مىسىرعا نە بولدى؟» دەگەن سۇراق تۇر.

بۇل سۇراقتىڭ جاۋابىن ءبىز مىسىردا تۋعان تولقۋدىڭ باسىندا كىمدەردىڭ تۇرعانىنا، ولاردىڭ كىم ەكەنىن، توڭكەرىستەن سوڭ ولاردىڭ نەگە كەلىسە الماعانىنا تالداۋ جاساساق تابا الامىز. مىسىردا 2012 جىلى اقپاندا باستالعان تولقۋعا ەكى ساياسي توپ باستاماشىلىق ەتتى. ولار — مۋباراكتىڭ اۆتوكراتيالىق بيلىك جۇيەسىن وزگەرتۋدى قالاعان ساياسي ليبەرالدار مەن مۇسىلمان باۋىرلار ۇيىمى. بۇل ەكى توپ الدىمەن قارسىلىق شارالارىن وتكىزىپ، سوڭىندا جاپپاي تارتىپسىزدىكتىڭ ارقاسىندا مۋباراكتى تاقتان تايدىرىپ تىندى. دەموكراتيالىق جۇيەگە ساي بيلىك اۋىسقاننان كەيىن ءسوزسىز جاڭا كۇشتەر حالىقتىق سايلاۋ ارقىلى بيلىككە كەلۋى ءتيىس بولاتىن. سولاي بولدى دا. سايلاۋدا باسىم داۋىس جيناعان مۇسىلمان باۋىرلار ۇيىمىنىڭ وكىلى مۋرسي پرەزيدەنت بولىپ سايلاندى. بىراق، بۇل مىسىردا ورىن العان ساياسي قايشىلىقتاردى شەشە العان جوق، قايتا، جاڭا قايشىلىقتار تۋدىردى. باستىسى، مۋرسي بيلىككە كەلگەن سوڭ قابىلداعان اتا زاڭ شاريعات زاڭدارىن ەلەستەتتى دە، ليبەرالدار باستاعان وزگە ساياسي توپتاردىڭ قاتاڭ قارسىلىعىنا ۇشىرادى. ولاردىڭ كورسەتكەن دالەلى: «مىسىر — زايىرلى مەملەكەت، ونىڭ اتا زاڭى شاريعات نەگىزىندە جازىلماۋى ءتيىس». وسىدان بارىپ مىسىر قوعامى جاڭا ساياسي تەكەتىرەس كەزەڭىنە ءوتىپ، ونىڭ سوڭى اسكەريلەردىڭ ارالاسۋىمەن قان توگىلگەن توڭكەرىسكە ۇلاستى. ساياسي شولۋشىلاردىڭ جازۋىنشا، ماسەلەنىڭ بۇلايشا ۋشىعۋى اۋەلدەن-اق بەلگىلى بولاتىن. سەبەبى، مىسىر قوعامىندا ءدىننىڭ الاتىن ورنى وزگەشە. مۇسىلمان باۋىرلار ۇيىمى مەن ليبەرال ساياسي ۇيىمدار ەسكى اۆتوكراتيالىق جۇيەنى اۋىستىرۋدا ءتىل تابىسا السا دا، ودان كەيىنگى ساياسي ومىردە كەلىسە الۋى ەكىتالاي ەدى. ليبەرالدار قوعامنىڭ زايىرلى بولۋىن قاداعالاسا، مۇسىلمان باۋىرلار ۇيىمى ەلدىڭ يسلام قۇندىلىقتارى نەگىزىندە ءومىر ءسۇرۋىن قالايدى. تامىرى تەرەڭگە تارتقان بۇل ساياسي تەكەتىرەستى دەموكراتيالىق جۇيە شەشۋگە شاراسىز بولىپ قالدى. بۇدان مىسىردا ورىن العان ساياسي وقيعالاردىڭ «ەسەگىنە شومى ساي كەلمەۋدەن» تۋعان ساياسي جانجال ەكەنىن اڭعارامىز.

ەسكى ءارى جاڭا شيىر

بۇل ارادا «نەلىكتەن مىسىردىڭ دەموكراتيالىق ساياسي جۇيەسى ءوز ارتىقشىلىعىن ساۋلەلەندىرە المادى؟» دەگەن زاڭدى سۇراق تۋادى. نەگىزىندە باتىس ۇلگىسىندەگى دەموكراتيالىق ساياسي جۇيە — ەۋروپا قوعامىنىڭ بىرتىندەپ دامۋىنىڭ تىكەلەي تۋىندىسى. بۇل ارادا حريستيان ءدىنىنىڭ جاڭارۋدان ءوتىپ، بىرتىندەپ قوعامنىڭ ساياسي وزگەرىسىمەن ۇندەسىپ ءومىر سۇرە الۋى تۇر. بۇگىنگى باتىس قوعامىندا ءدىن مەن ساياسات ورتا عاسىرداعىداي قايشى دۇنيە ەمەس، قايتا ءبىرىن-ءبىرى تولىقتاپ وتىراتىن قۇندىلىقتار. مۇنىمەن سالىستىرعاندا مىسىر قوعامىنداعى ساياسات پەن ءدىن الدەقايدا قايشىلىقتى جاعدايدا، ءتىپتى، ورتا عاسىرعا ءتان تەكەتىرەس كۇيدە دەۋگە بولادى. قوعام ءبىر ۇستەلدىڭ باسىندا وتىرىپ ءوزارا كەلىسىپ، جول بەرىسىپ جۇمىس ىستەي المايتىن ساياسي كۇشتەردىڭ بيلىككە تالاساتىن مايدانىنا اينالسا، ونداي ەلدە دەموكراتيا بىردەن اۆتوكراتيالىق ساياسي جۇيەگە اۋىسىپ وتىرعان. مۋباراكتىڭ مىسىردا 30 جىلعا جۋىق بيلىك قۇرۋىنىڭ سىرى دا وسىندا جاتسا كەرەك. مىسىردىڭ وتكەن عاسىردىڭ 50-جىلدارىندا باتىس ۇلگىسىندەگى دەموكراتيالىق ساياسي جۇيەگە ەنگەنى بەلگىلى. سوعان قاراماستان ەلدىڭ وزىندىك بولمىسى بيلىككە مۋباراكتى اكەلدى. مىسىر شىن مانىندە دەموكراتيالى ەل بولا العان جوق. سوعان قاراماستان ءدال قازىر مىسىر قوعامى وسى ەسكى ءارى جاڭا شيىردى قايتالايمىز با، جوق؟! — دەگەن ماڭىزدى تاڭداۋ كەزەڭىندە تۇر.

ال باتىس قوعامى بولسا، بۇل شيىردى سوڭعى رەت ءبىر جارىم عاسىردىڭ الدىندا باستان وتكەرگەن. «1848 جىلى فرانتسۋز جۇمىسشى تابى مەن ليبەرالدار بىرلەسىپ پاتشانى تاقتان تايدىردى. الايدا، ەسكى جۇيەنىڭ قيراۋىمەن «توڭكەرىسشىلدەردىڭ» قاتارى بىردەن ىدىرادى. ليبەرالدار جۇمىسشى تابىنىڭ ساياسي قالاۋىنان قاتتى ۇرەيلەندى دە، بىرتىندەپ وزىنە جاڭا وداقتاس ىزدەي باستادى. ولار جۇمىسشى تابىنا قارسى وداقتاس رەتىندە ەسكى جۇيەنىڭ قالدىق كۇشتەرىن پايدالاندى. سودان فرانتسۋز قوعامىندا ەسكى اۆتوكراتيالىق جۇيە ءوڭىن وزگەرتىپ قايتىپ ورالدى. ءدال بۇگىن وسى جاعداي مىسىردا دا قايتالانۋدا. ەسكى جۇيەنىڭ قيراۋىمەن ليبەرالدار (فرانتسۋز قوعامىنداعى جۇمىسشى تابىنان ۇرككەنى سياقتى) يسلام باۋىرلاستار ۇيىمىن جاۋ ساناي باستادى دا، ەسكى جۇيەنىڭ قالدىق كۇشتەرىمەن وداقتاسۋدى باستادى. ەگيپەت كەشەگى اۆتوكراتيالىق جۇيەگە قايتا ورالۋدىڭ الدىندا تۇر...

يسلامشىلدار مىسىردا قالايدا ءىرى، ۇيىمدىق جۇيەسى مىعىم، اۋلەتتى ساياسي كۇش رەتىندە قالا بەرەدى.  اسكەريلەر مەن ليبەرالدار كەلەشەكتەگى مىسىردىڭ ساياسي كارتاسىندا يسلامشىلدارعا ورىن بارىن قالايدا مويىنداۋى كەرەك. بۇلاي بولماي، يسلامشىلداردى قارالاۋ ورىن السا، مىسىردا تىنىشتىق بولا قويمايدى. 1848 جىلدان كەيىنگى ءبىر عاسىردا ەۋروپادا سوتسيال-دەموكراتتار (جۇمىسشى تابىن قامتىعان), ليبەرالدار مەن پاتشالىقتى قولداۋشىلار كەرىسە وتىرىپ كەلىسىپ، اقىرىندا بۇگىنگى دەموكراتيالى قوعامعا جەتتى. تاياۋ شىعىستاعى ساياسي ەليتا وسىدان ساباق الۋى ءتيىس»، — دەپ جازدى ش.بورمان («مىسىرلىقتار ماركستىڭ سوزىنەن ساباق الۋى كەرەك»).  

بۇدان تۇيەرىمىز، مىسىر قوعامىنداعى يسلام ءدىنىنىڭ رولىنە نازار اۋدارماي بولمايدى. ۇزاق تاريحى بار يسلام ءدىنى باستان-اياق ۇستانىمىن وزگەرتكەن ەمەس. بۇل جاعىنان ول باتىستىڭ رەفورمالاۋدان وتكەن حيريستيان دىنىنە مۇلدە ۇقسامايدى. ال يسلام ءدىنى مىسىردا قالاي بولسا، قازاقستاندا دا ءدال سونداي.  تەك ازداعان پارىق — ءبىز 70 جىلعا جۋىق اتەيستىك قوعامنان كەيىن ءدىندى شىت جاڭا قابىلداپ جاتىرمىز دا، ال ەگيپەتتە ول ابدەن ورنىققان. بۇل جاعىنان قازاقستانداعى ءدىننىڭ جاعدايى ءتىپتى دە كۇردەلى دەۋگە بولادى.

ءدىننىڭ قوعامدىق ءرولىن ءوز ورنىنا قويا الدىق پا؟

ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العان شيرەك عاسىرعا جۋىق ۋاقىتتا قازاق حالقى يسلام ءدىنىنىڭ قايتىپ ورالۋىن قۇشاق جايا قارسى الدى. سونىمەن بىرگە ءبىز كۇللى الەمگە ءوزىمىزدى باتىس ۇلگىسىندەگى زايىرلى ەلمىز دەپ جاريالادىق.  بۇل ۇستانىم اتا زاڭىمىزدا تايعا تاڭبا باسقانداي انىق جازىلعان. بۇل ءبىزدىڭ ەلدە ءدىن ساياساتقا ارالاسپايدى دەگەندى بىلدىرەدى. ءبىز ءداستۇرلى يسلام دىنىنەن دە، زايىرلى قوعامنىڭ قايبىرىنەن دە باس تارتۋعا شاراسىزبىز. مۇنى بەلگىلەگەن — ءبىزدىڭ مەملەكەتتىڭ تۇپكى بولمىسى. الايدا، مىسىردا كورىنىس بەرگەندەي، ۋاقىت وتە كەلە ءبىزدىڭ قوعامدا دا ءدىننىڭ ساياساتقا ارالاسۋ مۇمكىندىگى جوق ەمەس. سەبەپ — بىزدە قايتا ورالعان ءدىنىمىزدىڭ قانداي قوعامدىق ءرول ويناۋعا ءتيىس ەكەندىگى نەمەسە ءدىننىڭ قوعامدىق ومىرىمىزدەگى شەك-شەكاراسى تۋرالى ماسەلە ءالى تولىق ءوز ورنىن تاپقان جوق. بۇل انىقتالماعان جەردە ءدىندى كەز-كەلگەن ماسەلەگە تىقپالاۋعا مۇمكىندىك تۋادى. ءبىزدىڭ اينالامىزدا قازىردىڭ وزىندە كۇندەلىكتى ومىردە زايىرلى ەلدىڭ زاڭ-ءتۇزىمى مەن قاعيداسىنىڭ تالابىمەن ەمەس، شاريعات زاڭدارىنىڭ تالابىمەن ءومىر سۇرەتىن ازاماتتار توبىنىڭ قالىپتاسا باستاعانىن نەسىن جاسىرامىز. ولاردىڭ ۇعىمىندا مەملەكەت زاڭىنان گورى شاريعات زاڭى الدەقايدا ىقپالدى جانە سونىمەن ءومىر ءسۇرۋدى قالايدى. ۋاقىت وتە كەلە بۇل ۇستانىم وسى ازاماتتاردىڭ ساياسي ەركىندە، ايتالىق، دەموكراتيالىق سايلاۋدا كورىنىس بەرمەيدى دەپ ەشكىم دە ايتا المايدى. ال بۇل زايىرلى ەلدىڭ ساياسي جۇيەسىنىڭ تەپە-تەڭدىگىنە سىزات ءتۇسىرىپ، قوعامنىڭ تىنىشتىعىن شايقاۋى مۇمكىن.

سوندىقتان ءدىننىڭ قوعامدىق ىقپالىنا ءۇستىرت قاراۋعا بولمايدى. ءدىن — سەنىم عانا ەمەس، قارۋ دا بولا الادى. ءدىننىڭ قوعامداعى ورنىن كەم باعالاساق، وندا اتستىك دۇنيەتانىمنىڭ باتپاعىنا قايتا باتۋىمىز مۇمكىن. دەگەنمەن، ءبىز ءۇشىن بۇنىڭ مۇمكىندىگى ازداۋ. ال ارتىق باعالاساق، ايتالىق، كۇنى كەشەگى سياقتى الەۋمەتتىك ورىنداردىڭ بارىندە نامازحانا اشساق، سۋپەرماركەتتەردە قۇدايدىڭ سۋرەتىن شىعارىپ ساداقا تىلەسەك، ت.ب. وندا بارا-بارا بارلىق سالاعا شاريعات زاڭدارىن كىرگىزۋگە ءتيىس بولامىز. بۇل ارادا مەملەكەت ءۇشىن اتا زاڭنىڭ ەل ازاماتتارىنىڭ ناسىلىنە، ۇلتىنا، جىنىسىنا، ۇستانعان دىنىنە قاراماي بارىنەن ۇستەم تۇراتىنىن قوعامنىڭ باستى قۇندىلىعى رەتىندە دارىپتەۋدىڭ ماڭىزى زور. وسى تانىم ازاماتتار ساناسىندا مىزعىماستاي ورىن العاندا عانا ءدىني ۇستانىم قوعامداعى وزىنە ءتان ورنىن تاباتىن بولادى. ساياساتتى قامتىعان قوعامدىق كەلىسىم شارتتارى سوندا دۇرىس جۇمىس ىستەي الادى.

مۇندا مەملەكەتتەگى جەتەكشى ۇلت بولعان قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق قۇندىلىعىن  ناسيحاتتاۋ دا اسا قاجەت. قازاقستان ءدىن ىستەرى كوميتەتىنىڭ توراعاسى لاما ءشارىپ قازاق مەملەكەتتىك قىزدار پەداگوگيكا ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىعان لەكتسياسىندا «قازاق ءتىلىنىڭ باي سوزدىك قورىندا «حيدجاب» دەگەن ءسوز جوق. حيدجاپ كيۋ ۇلتتىق داستۇرىمىزگە جات نارسە» دەپ اتاپ كورسەتتى. قازاق ەجەلدەن دالالىق وركەنيەتتىڭ مايەگىنەن قانىپ ىشكەن، ەركىندىككە بوي ۇرعىش حالىق. قازاق يسلام ءدىنىن قابىلداعاندا ونى ءوزىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ بولمىسىنا قاراي يكەمدەپ قابىلداعان. دىنگە كوزسىزدىكپەن ەمەس، اقىلمەن بەت بۇرعان. بۇگىنگى قازاقتىڭ رۋحاني ۇستازى، بايىرعى دۇنيە مەن جاڭا دۇنيەنىڭ قيىسقان تۇسىندا تۇرعان ابايدىڭ بويىنان ءبىز قازاق حالقىنا ءتان قاسيەتتىڭ ءبىراز كەلبەتىن بايقايمىز. اباي «اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس» دەيدى، ول كىسى تاعى «ەسەكتىڭ ارتىن جۋساڭ دا مال تاپ» دەگەن.  بۇل — ابايدىڭ بويىنداعى ۇلكەن رەاليستىك دۇنيەتانىمنىڭ ءبىر كورىنىسى. ال رەاليستىك دۇنيەتانىم دەموكراتيالىق پرينتسيپتەرگە باستايتىن جولدىڭ باسى. قوعامدا شىنايى رەاليستىك دۇنيەتانىم  ۇستەمدىك قۇرىپ، ازاماتتىق سانا باسىمدىق العاندا عانا دەموكراتيالىق قۇندىلىقتار مەن ءدىني سەنىم بوستاندىعى ءوز بولمىسىندا ۇيلەسىپ ءومىر سۇرە الادى. ءبىز قوعامدى وسىعان قاراي جەتەلەۋگە ءتيىسپىز.

Abai.kz