دەموكراتيا – قوعام ءومىرىنىڭ قوزعاۋشى كۇشى. دەموكراتيانىڭ قۋاتىنا بايلانىستى قوعام ورلەپ جەتىلۋ جولىنا، نە بولماسا السىرەپ، قۇلدىراۋ جولىنا تۇسەدى. ەندەشە، ونى نىعايتا ءبىلۋ كەرەك. ونى نىعايتۋدىڭ قانداي جولدارى بار؟ بۇل وتە ماڭىزدى سۇراق ەكەنى بەلگىلى. اباي ءىلىمى بويىنشا وسى سۇراقتىڭ جاۋابىن ىزدەپ كورەلىك.

دەموكراتيا دەگەنىمىز ادامنىڭ ءوزىنىڭ ەركى، ياعني قالاۋى بويىنشا، سونىمەن بىرگە، ونىڭ جاۋاپكەرشىلىگىنە ساي، ارەكەت ەتۋ مۇمكىندىگى بولىپ تابىلادى. سوندىقتان، كىم بولسا دا، اركىم ەركىن بولۋى ءۇشىن ءوزىنىڭ ارەكەتىنىڭ ناتيجەسىنە جاۋاپ بەرۋگە دە دايىن بولۋى كەرەك.  جاۋاپكەرشىلىكتەن ءتارتىپ شىعادى. ءتارتىپتى ساقتاۋ كەرەك. ەندەشە، دەموكراتيا ەركىندىك پەن تارتىپتكە، ولاردىڭ ۇيلەسىمدىلىگىنە تىعىز بايلانىستى. ءبىرى بولماسا، ەكىنشىسى جوق. ولار دەموكراتيا نەگىزدەرى، ياعني ەكى قاناتى ءتارىزدى. دەموكراتيانىڭ قۋاتى ولاردىڭ ۇيلەسىمدىلىگىنە عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە، ولاردىڭ مولشەرىنە دە بايلانىستى. ەركىندىك پەن ءتارتىپتى ۇيلەسىمدى، جانە ولاردى قۋاتتى  ەتۋ ءۇشىن اۋەلى ولاردىڭ نە ەكەنىن، جانە ءوزارا بايلانىسىن جاقسى ءبىلۋىمىز كەرەك.

ەركىندىك. ەركىندىك ەرىكتەن شىعادى. ەركىندىك ەرىكتىڭ ورىندالۋ مۇمكىندىگى. ال ەرىك – جان قاسيەتى. جان رۋحاني بولعاندىقتان، ول اۋەلدەن شەكسىز ەرىكتى.  ال ەركىندىك جاننىڭ ءوزىنىڭ ەركىن ورىنداۋىنىڭ نەگىزگى  شارتى. ەركىندىك بولماعان جەردە جان ءوز ەركىمەن قۇمارىن قاندىرا الماي، كۇيزەلىسكە تۇسەدى. تانگە اۋا قانداي قاجەت بولسا، جانعا دا ەركىندىك سونداي قاجەت. اباي ىلىمىنە  ۇڭىلەتىن بولساق ونىڭ ماڭىزىن جاقسى كورە الامىز. ەرىك پەن ەركىندىكتىڭ ماڭىزى مەن بايلانىسىن اباي بىلاي دەپ بەرەدى:

ەرىكسىز تۇسكەن ىلديدان،
ەركىڭمەن شىققان ءور ارتىق.
قورلىقپەن وتكەن ومىردەن،
كوسىلىپ جاتقان كور ارتىق.

(«اباي ينتسيكلوپەدياسى، 227-بەت)

افوريزم ءتارىزدى ايتىلعان بۇل ءبىر اۋىز ولەڭنىڭ ماعىناسى وتە تەرەڭ. جەڭىل بولسا دا، ەرىكسىز جاسالعاننان، اۋىر بولسا دا ەركىڭمەن جاسالعان ارەكەت ارتىق. ياعني، ەركىندىك  كەرەك. 1903 جىلى سەمەي جاندارالىنان كەلىپ اباي ۇيىنە ءتىنتۋ جۇرگىزىلگەن. ولەڭ سول تىنتۋدەن كەيىن جازىلعان («ابايدىڭ جاريالانباي كەلگەن ولەڭدەرى»، 15 تامىز، 2019 ج. ەگەمەن قازاقستان گازەتى، اۆت. اسان وماروۆ). رەسەي ۇكىمەتى جاعىنان ەرىكسىز وسىنداي قورلىق كورىپ، وعان قوسىلعان ءوزىن قورشاعان ورتانىڭ زاردابى دانىشپان اقىنعا وسىنداي اقيقاتتى كورسەتكەن ءتارىزدى. ەركىندىكسىز تىرشىلىك قورلىعى ءفاني ءومىردىڭ اششى شىندىعىن ءدال كورسەتىپ، انىق جەتكىزۋگە مۇمكىندىك بەرگەن.

ەرىك – جان قاسيەتى بولعاندىقتان، ەركىندىك (ونى قاناعاتتاندىرۋعا مۇمكىندىك بەرەتىندىكتەن) ادامنىڭ ۇنەمى ۇمتىلاتىن ارمانى. كىمگە بولسا دا مۇنداي ەركىندىك – ەڭ قىمبات جانە ەڭ ۇلكەن قۇندىلىق. سوندىقتان ەركىندىك سەزىمى اركىمگە ءلاززات پەن باقىت سەزىمىن بەرەدى. ەركىندىك ادامدى شابىتتاندىرىپ، ءومىردىڭ تەرەڭ سىرلارىن سەزىنۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. شابىتتانعان ءىستىڭ ناتيجەسى دە وتە جوعارى – ءوزىنىڭ شىڭىنا جەتىپ، ءمىنسىز بولادى.

قوعامداعى ەركىندىك، بوستاندىق، ەگەمەندىك -- دەموكراتيا كورىنىستەرى. سودان بولسا كەرەك، كوپتەگەن ادام دەموكراتيانى تەك قانا ەركىندىكپەن بالايدى. بىراق، وكىنىشكە وراي، ونىڭ ەكىنشى شارتى، ءتارتىپ ۇمىتىلادى. ال جالاڭ ەركىندىك ءتارتىپ بولماسا ءومىردىڭ بارلىق قايشىلىقتارىن شەشە المايدى. كەرىسىنشە، جاڭا قايشىلىقتار تۋدىرادى. بۇگىنگى كۇندەرى اركىمنىڭ ءوز ەركىمەن ارەكەت ەتىپ، بىراق ونىڭ جاۋاپكەرشىلىگىنە بوي ۇرماي، قوعامدا كوپتەگەن كەلەڭسىز كورىنىستەردىڭ پايدا بولۋى وسىنىڭ ءبىر دالەلى بولسا كەرەك.

ەركىندىكتەن تالاپ، قايرات، جاسامپازدىق قۋات تۋادى. ولار ەرىكتىڭ جاقىن تۋىستارى. بۇلار بىرىكسە، ۇيىقتاعان وي ويانىپ، ادام ءوزىنىڭ مۇراتىنا جەتە الادى. بۇل قاسيەتتەر بولماسا ادام ۇيىقتاعان مالمەن تەڭ. «جۇرەكتە قايرات بولماسا، ۇيىقتاعان ويدى كiم تۇرتپەك؟»، نە بولماسا قىرىق ءتورتىنشى سوزىندە «ادام بالاسىنىڭ ەڭ جامانى — تالاپسىز» دەيدى اباي. ەركىندىك بولماعان جەردە جەتىلۋ دە جوق. ادام جەتىلۋدىڭ ەۆوليۋتسيالىق جولىنان شىعىپ قالادى.  سوندىقتان ءومىرى ۇزاق، ءبىلىمدى، باقىتتى بولۋى ءۇشىن ادام ەركىندىككە ۇمتىلىپ، جانىن پيدا ەتەتىن ءتۇرلى ارەكەتتەرگە بارادى. رەۆوليۋتسيا، نە بولماسا ءتۇرلى توڭكەرىستەر وسىنداي جوعارى سەزىمنەن تۋاتىن كورىنىستەر. ادامدار ءتۇرلى نارازىلىقتار مەن كوتەرىلىستەر ارقىلى ەركىندىككە جول اشادى. دەموكراتيا ورنايدى. ادامدار بوستاندىق الىپ، جان كۇيزەلىسىنەن ارىلىپ، رۋحاني جەتىلۋگە مۇمكىندىك الادى.

شىن مانىندە، ەركىندىك العان سوڭ قوعام تەك جەتىلىپ، ادامدار باقىت قۇشاعىنا بولەنۋلەرى كەرەك ەدى. ال ءىس جۇزىندە كەرىسىنشە. ادامزات تاريحى مۇلدە باسقانى كورسەتەدى – ەركىندىك العاننان كەيىن العاشقى قۋانىش-شاتتىق زورلىققا ۇلاسادى، ەركىندىك العان قوعام ءىس جۇزىندە ورلەۋ ەمەس، كەرىسىنشە قۇلدىراۋ جولىنا تۇسەدى. قالىپتاسقان تىرشىلىك بۇزىلىپ، ءومىردىڭ بەرەكەتى كەتىپ، ادامدار ازاپقا تۇسەدى. ادامزات تاريحىندا مۇنداي كورىنىستەر وتە كوپ. قاراپايىم كوزبەن قاراعاندا بۇل تۇسىنىكسىز جاعداي.

نە سەبەپتەن ەركىندىككە قول جەتكىزگەن سوڭ قوعام ورلەۋدىڭ ورنىنا، كەرىسىنشە، قۇلدىراۋ جولىنا تۇسەدى؟ اباي ءىلىمى بويىنشا وسى سۇراقتىڭ جاۋابىنا كەلەيىك.

ەركىندىك العان ەلدىڭ بىردەن تۇزەلمەي، كۇيزەلىسكە ۇشىراۋ سەبەبى – ءتان قۇمارىنىڭ جان قۇمارىن جەڭىپ كەتۋىندە. ونىڭ دا سەبەبى بار. اباي قىرىق ءۇشىنشى سوزىندە «... ءبارىنىڭ دە ولشەۋى بار. ولشەۋىنەن اسىرسا، بوعى شىعادى» دەگەن. جۇگەنسىز ات ءتارىزدى، ءتان قۇمارىنا بەرىلگەن ەرىك نەنىڭ بولسا دا ولشەۋىنەن اسىرىپ، «بوعىن» شىعارادى. رەۆوليۋتسيادان كەيىن بۇرىنعى ءتارتىپ قۇلدىراپ،  ەرىك پەن ءتارتىپتىڭ ۇيلەسىمدىلىگى بۇزىلادى، دەموكراتيا قۇلدىرايدى. رەۆليۋتسيا بۇرىنعى قالىپتاسقان ءتارتىپتى وسىلاي جويادى. سول كەزدە ەرىك ارنەنىڭ ولشەۋىن بىلمەي، شەگىنەن شىعادى. ەرىكتى ءتان قۇمارى بيلەيدى. ءتان ەركىندىگى  بيلەگەن ادامدار جاۋاپكەرشىلىكتى ۇمىتىپ، ءتارتىپتى بۇزادى. وسىلاي قوعام كۇيزەلىسكە ۇشىراپ، قۇلدىراۋ جولىنا تۇسەدى. بۇعان ەلىمىزدىڭ ەگەمەندىك العاننان كەيىنگى جاعدايى دالەل. ءتارتىپ السىرەپ، ادامدار ماسكۇنەمدىككە، قارتا ويىنى، ويىن-ساۋىق ءتارىزدى بوس اۋرەشىلىككە سالىنىپ كەتتى. قاتاڭ ءتارتىپ بولماعان جەردە جۇگەنسىز ەرىك دەموكراتيا پرينتسيپتەرىن بۇزىپ، وسىلاي ءومىردى بىرقالىپتى جولدان شىعارىپ، ءوزىنىڭ زيانىن تيگىزەدى.

ەركىندىك – ادامنىڭ جەتىلۋ جولىنداعى قۇرالى عانا. دۇرىس قولدانعاندا – ۇلكەن پايدالى، ال بۇرىس قولدانعاندا – تەك قانا زياندى.

سونىمەن، ەركىندىك العان جۇگەنسىز ءناپسى وسىنداي. بەلگىلى ءبىر ورتاق يدەولوگيا ءتارتىپتى ءبىر دەڭگەيدە قالىپتاستىرا الماعاندا، ناداندىق قۇرساۋىنداعى جان ءتاندى باسقارا المايدى. ءتان قۇمارى، ياعني ءناپسى جەڭىپ، قوعام وركەنيەت جولىنان شىعىپ كەتەدى.

نە سەبەپتەن ءتان قۇمارى جان قۇمارىن جەڭىپ كەتەدى؟ ەندى وسى سۇراقتىڭ ماڭىنا كەلەيىك.

اباي ءىلىمى بويىنشا، ونىڭ سەبەبى –  ادامدار وزدەرىنىڭ رۋحاني بىلمەستىگىنەن، جان قۇمارىن ۇمىتىپ، دۇنيەنىڭ جارقىلىنا قىزىعىپ، ءتان قۇمارىنا بەرىلىپ كەتەدى. وسىلاي جان قۇمارىن ءتان قۇمارى جەڭەدى.

ادام ەركىندىك العان سوڭ، ءوزىنىڭ جان قۇمارىن ءتان ارقىلى الۋعا ۇمتىلادى. وسىلاي ءتان قۇمارىنىڭ ىقپالىنا ءتۇسىپ قالادى. جان قۇمارى ۇزاق ءومىر سۇرۋگە، قورشاعان ورتانى تولىعىراق بىلۋگە، تىرشىلىكتىڭ ءتۇرلى قىزىعىنا ۇمتىلادى. بىراق، ءفاني الەم ىقپالىنداعى ادام ءوزىن جان ەمەس، ءتان رەتىندە سەزىنەدى. شەكسىز ءتان قۇمارىن قاناعاتتاندىرۋ وركەنيەتتىڭ ماتەريالدىق قۇندىلىعىن جەتىلدىرۋگە ءماجبۇر ەتەدى. ءوزىنىڭ قۇمارىن زاتتان ىزدەگەن جان   بۇل ومىردە ادامعا تىنىشتىق بەرمەيدى. وسىلاي ادامزات ەرتەدە امەريكانى اشىپ، بۇگىنگى كۇنگە دەيىن كوسموس كەڭىستىگىن شارلاپ، ءالى دە تىنىشتىق تاپپاي ءجۇر.  بىراق، ءوزىنىڭ جانىن، ىشكى دۇنيەسىن ۇمىتتى، ونى سەزىنە المايدى.

قورىتا كەلگەندە، جان ءوزىنىڭ قۇمارىن ءتان ارقىلى قاندىرعىسى كەلەدى. سانا دەڭگەيى ءالى تومەن بولعاندىقتان، ادام ءوزىنىڭ جان ەكەنىن ۇمىتىپ، ءوزىن تانمەن بالاي باستايدى.  وسىلاي ادامدار، سونىمەن بىرگە بۇكىل قوعام، ءفاني دۇنيەنىڭ ىقپالىنا ءتۇسىپ قالادى. ال زاتتىق دۇنيەنىڭ قاسيەتى بىزگە ءمالىم. زاتتىق دۇنيەنىڭ قاسيەتى – ۋاقىتشا، ناداندىققا تولى جانە قىسقا ءومىر. وسىلاي ادامدى ءتان قۇمارى بيلەپ، بۇكىل قوعام زاتتىق دۇنيەنىڭ ىقپالىمەن ءتارتىپ جويىلىپ، ونىڭ ورنىنا بەيبەرەكەتتىك، حاوس ورنايدى. ەركىندىكتى جان قۇمارى ءۇشىن دۇرىس پايدالانباي، ءتان قۇمارى ءۇشىن قولدانعاندا وسىلاي ەركىندىك ءوزىنىڭ كەرى ناتيجەسىن بەرەدى. جان ەركىندىگى ءتان قۇمارىن قوزدىرىپ، ناپسىقۇمارلىققا اينالادى. ءتان قۇمارىنا بەرىلگەن ادامدار ولشەۋسىز بايلىققا، اتاق-داڭق، مانساپقا ۇمتىلادى. بۇلاردى اباي «جارىم ادام» دەپ اتاعانى بەلگىلى. ولار دەموكراتيالىق قۇندىلىقتاردى ەلەمەيدى، ەشقانداي وزبىرلىق پەن ادىلەتسىزدىكتەن تايىنبايدى. ءتان قۇمارى جان قۇمارىن تۇنشىقتىرىپ، ادام ەركىندىگى شەكتەلىپ، وركەنيەت قۇلدىراي باستايدى. ءتارتىپ جويىلىپ، ەركىندىك انارحياعا اينالادى. ءوزىنىڭ العاشقى مانىنەن ايىرىلعان ەركىندىك انارحيانى وسىلاي تۋدىرادى.

جاۋاپكەرشىلىك نەمەسە ءتارتىپ. قاتاڭ ءتارتىپ – قوعامدى رەتتەپ، جۇيەلەۋ جولى. اۋەلى ءتارتىپتىڭ نەگىزى قايدا جاتقانىنا كەلەيىك. اباي قىرىق ءۇشىنشى سوزىندە «ىشپەك، جەمەك، كيمەك، كۇلمەك، كوڭىل كوتەرمەك، ۇشپاق، سۇيمەك، مال جيماق، مانساپ ىزدەمەك، ايلالى بولماق، الدانباستىق – بۇل نارسەلەردىڭ ءبارىنىڭ دە ولشەۋى بار. ولشەۋىنەن اسىرسا، بوعى شىعادى» دەيدى. ياعني، اباي ءىلىمى بويىنشا ءتارتىپ دەگەنىمىز – ارنەنىڭ ولشەۋىن، ونىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن  بىلۋ. ءاربىر قۇبىلىستىڭ، ءاربىر امال-شارانىڭ ولشەۋى بار. ولشەۋىنەن اسسا – بوعى شىعادى، ياعني ءتارتىپ بۇزىلىپ، ول پايدالىدان زياندى بولىپ كەتەدى. ارنەنىڭ ولشەۋىن ءبىلىپ، ولشەۋدەن اسىرماۋدىڭ ءوزى ۇلكەن ونەر.

ال ول ولشەۋ قايدا جاتىر، ونى قالاي بىلۋگە بولادى؟ ول ولشەۋ – جان قۇمارى مەن ءتان قۇمارىنىڭ ۇيلەسىمدىلىگىندە جاتىر. ول ۇلەسىمدىلىكتىڭ ەكى تىرەگى بار.

ءبىرىنشىسى، ۇيات. ۇيات جۇرەكتەن شىعاتىن رۋحاني قۇبىلىس. اباي «يمانى بار ادامنىڭ ۇياتى بار» دەيدى.  ار-ۇياتى بار ادام ءۇشىن ارنەنىڭ ولشەۋىن، جاۋاپكەرشىلىگىن ءبىلۋ قيىن ەمەس. ار-ۇيات ادامنىڭ ءتارتىپتى ساقتايتىن ىشكى تىرەگى بولىپ تابىلادى.  ۇياتى بار ادامعا ەشقانداي سىرتقى ءتارتىپ، زاڭدىلىقتىڭ قاجەتى دە جوق. ونىڭ بارلىق ءىس-اركەتىن يمانى، ياعني ۇياتى باسقارادى. قاتاڭ ءتارتىپ – مۇنداي ادامنىڭ بويىنا بىتكەن قادىرلى قاسيەت.  رۋحاني جاڭعىرۋ بارىسىندا ار-ۇيات شىڭدالىپ، ءومىردىڭ تۇپكى ماقساتىنا جەتكىزەدى.

ەكىنشىسى، ۇلتتىق سالت-ءداستۇر، مورالدىق-ەتيكالىق  قاعيدالار، زاڭ جۇيەسى، نەمەسە، ادام قۇقىعىن قورعايتىن مەملەكەتتىك ورگاندار. قوعام قاعيدالارى ادامنىڭ ءتارتىپتى ساقتايتىن سىرتقى تىرەگى. بۇلاردىڭ جەتىلۋ دەڭگەيىنە بايلانىستى ءتارتىپتىڭ ساقتالۋ دارەجەسى دە ءارتۇرلى. ءتارتىپتى مويىنداماي، ەركىن ءومىر سۇرگىسى كەلەتىن ادامدار كوبىنە زاڭدى بۇزىپ، جازالانادى. مۇنىڭ دالەلىن دەموكراتياسى جەتىلگەن مەملەكەتتەردەن كورە الامىز. مىسالى، اقش وركەنيەتتى ەل بولعانىمەن تۇرمەدە وتىرعاندار مولشەرى ادام سانىنا شاققاندا وتە جوعارى.

زاڭ بۇزۋشىلاردى ازايتۋ جولى ادامنىڭ ىشكى تىرەگىن، ياعني رۋحاني بولمىسىن كوتەرۋ كەرەك. سوندا ەركىندىك پەن ءتارتىپ ءوز شەڭبەرىندە جانە ۇيلەسىمدى بولادى. دەموكراتيانىڭ ەكى قاناتى بولعاندىقتان، ولاردىڭ ءبىرى بولماسا – ەكىنشىسى دە جوق. بۇل ەكەۋى ۇيلەسىمدى بولعاندا عانا قوعام باي، ال ادامدار ەركىن، باقىتتى سەزىنەدى. قوعامداعى ءتارتىپتى ساقتاۋ ءادىسى مەن ونىڭ دەڭگەيى ۋاقىت پەن ساياسي-الەۋمەتتىك جاعدايعا بايلانىستى قۇبىلمالى. قازاقتىڭ «ەلۋ جىلدا ەل جاڭا» دەيتىن دانالى ءسوزى وسىنى بىلدىرسە كەرەك.

ءتارتىپ ورناتۋدىڭ شارتى بار. ول شارت – ءتان قۇمارىن جان قۇمارى بيلەۋى. ءتان قۇمارىن شەكتەۋ كەرەك. رۋحاني دەڭگەيى تومەن قوعامدا ءتان قۇمارىن تەك قانا  قاتاڭ ءتارتىپ ارقىلى شەكتەۋگە بولادى. بۇل توتاليتاريزم. بۇگىنگى عىلىمي-تەحنيكالىق وركەنيەت كۇش الىپ، جان قۇمارى تومەندەگەن زاماندا توتاليتارلىق مەملەكەتتەردىڭ كوبەيۋى وسىنىڭ كورىنىسى. سەبەبى، ءبىزدىڭ زامانىمىزدا وركەنيەتتىڭ رۋحاني جاعى تومەندەپ كەتتى. رۋحاني دەڭگەيى جوعارى بولىپ، جان قۇمارى تولىق قاناعات تاپقان قوعامداردا ءتارتىپتىڭ دەڭگەيى دە جوعارى بولادى.

ءتارتىپ پەن ەرىكتىڭ ءوزارا بايلانىسى. جان قۇمارى عانا ەمەس، ءتان قۇمارى ءۇشىن دە ەركىندىك كەرەك. ادام ءوزىنىڭ بارلىق قالاۋ-نيەتتەرىن ءوزىنىڭ ەركىمەن قاناعاتتاندىرۋى كەرەك. اباي ەرىكسىز جاسالعان ارەكەت ادامعا قۋانىش بەرە المايتىنىن ايتادى. ەركىندىك بولماسا ادامنىڭ ەشبىر ارمانى تولىق ورىندالماي، ول باقىتسىز بولادى.  ەركىندىك ادامعا باقىتتى ءومىر سۇرۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. ال ەركىندىكتى قورعايتىن – قوعام. قوعام زاڭ ارقىلى، ياعني ءتارتىپ ارقىلى ەركىندىكتى قورعايدى. زاڭدىلىق بولماسا ەلدىڭ بەرەكەسى كەتىپ، قوعامدا ەشقانداي ۇيلەسىمدىلىك بولمايدى. سوندىقتان قوعامعا ءتارتىپ كەرەك.

بىراق، جالاڭ ءتارتىپ قوعامعا تىنىشتىق  اكەلگەنىمەن، ول ادام ەركىن شەكتەيدى. سوندىقتان قاتاڭ ءتارتىپتى اركىم ۇناتا بەرمەيدى. وسىلاي ەركىندىك ادامدارعا كەرەك بولسا، ال ءتارتىپ قوعامعا كەرەك ەكەنىن كورەمىز. بۇل جاعداي ادام مەن قوعامنىڭ، ياعني ەرىك پەن ءتارتىپتىڭ اراسىندا قايشىلىق تۋدىرادى. ساناسى ءتان دەڭگەيىنەن اسپاعان ادام ءومىردىڭ قىزىعىن شەكسىز كورگىسى كەلەدى، سوندىقتان ول ءتارتىپتى ۇمىتىپ، شەكسىز ەركىندىككە ۇمتىلادى. ءومىردىڭ جالتىراعى ادامدى قوعامعا قارسى قويىپ، كىناراتتى ىستەر جاساۋعا يتەرمەلەيدى. بۇل قوعامنىڭ تىنىشتىعىن بۇزادى.

بىراق، جوعارى ماقساتقا ۇمتىلعان ادام ءوزىنىڭ تابيعي بولمىسىن شەكتەۋ ءۇشىن بەلگىلى ءبىر ءتارتىپ ۇلگىلەرى كەرەك ەكەنىن تۇسىنەدى. ءتارتىپتى ساقتاپ، ءناپسىسىن تەجەي بىلەتىن بولسا، وندا ونىڭ ءومىرى قوعاممەن ۇيلەسىمدى بولادى.

«نۇرلى اسپانعا تىرىسىپ وسكەنسىڭ سەن» ولەڭىندە اباي بۇل ءومىردىڭ وتكىنشى ەكەنىن ءتۇسىندىرىپ، ادامدى ۇيلەسىمدى ومىرگە بىلاي دەپ شاقىرادى:

ادامزات – بۇگىن ادام، ەرتەڭ توپىراق،
بۇگىنگى ءومىر جارقىلداپ الدار بىراق.
ەرتەڭ ءوزىڭ قايداسىڭ، بىلەمىسىڭ،
ولمەك ءۇشىن تۋعانسىڭ، ويلا، شىراق.

بۇگىنگى جارقىلداپ الدايتىن ومىردەن باسقا، الدا ماڭگىلىكتى ءومىر كۇتىپ تۇر. سوعان دايىندالۋ كەرەك. ياعني، بۇل ءومىر ۇيلەسىمدى بولۋ كەرەك. بۇگىنگى ءومىردىڭ جارقىلىنا الدانبا، دەيدى اباي. بىراق بۇل اقيقاتتى كوپشىلىك تۇسىنە بەرمەي، وزىنشە ارەكەت ەتەدى. وسىلاي قوعام مەن ادامنىڭ اراسىندا قايشىلىقتار پايدا بولادى.  بۇل قايشىلىقتاردى شەشۋ ءۇشىن قوعام بەلگىلى ءبىر ءتارتىپ جۇيەسىن قابىلداۋى كەرەك. ءتارتىپتىڭ ماڭىزىن اباي وتىز جەتىنشى سوزىندە بىلاي دەپ بەرەدى:

سوكراتقا ۋ ىشكىزگەن، يواننا اركتى وتقا ورتەگەن، عايسانى دارعا اسقان، پايعامبارىمىزدى تۇيەنىڭ جەمتىگىنە كومگەن كىم؟ ول – كوپ، ەندەشە كوپتە اقىل جوق. ەبىن تاپ تا، جونگە سال.

پەندەنى ءتارتىپ ارقىلى عانا جونگە سالۋعا بولادى. ءتارتىپ ادام ءومىرىن رەتتەپ، رۋحاني جەتىلۋىنە مۇمكىندىك بەرەدى. زاڭدىلىق ادامدى كىناراتتى ىستەرگە جىبەرمەي، جونگە سالىپ ۇستايتىن قوعامنىڭ گارانتى بولۋعا ءتيىستى. سوندا ەركىندىك تارتىپپەن ۇيلەسىمگە كەلىپ، قوعامدا تىنىشتىق ورنايدى.

وسىلاي، ءتارتىپ جوعارى ماقسات ءۇشىن قولدانعاندا ادامنىڭ جەتىلۋىنە، ال ەركىندىكتى تۇنشىقتىرۋ ءۇشىن قولدانعاندا قاناۋ قۇرالىنا اينالىپ كەتەتىنىن كورەمىز.

دوسىم وماروۆ،

ابايتانۋشى، تەولوگ-عالىم

Abai.kz